Hoofdstuk 2 De tijd van Grieken en Romeinen

Transcriptie

1 Hoofdstuk 2 De tijd van Grieken en Romeinen Introductievragen Voor je begint 1 a In schema: Grieken Romeinen Overige b c De paragraaftitel: Jodendom en christendom heeft op het eerste gezicht weinig met Grieken en Romeinen te maken. Je eigen antwoord. 2 a Je eigen antwoord. b Je eigen antwoorden. c Een republiek is een staatsvorm zonder een erfelijk staatshoofd, een monarchie is een staatsvorm met een erfelijk vorst aan het hoofd (letterlijk: alleenheerschappij). Instapverhaal: De zuil van Trajanus 3 a Redenen waarom de titel optimus terecht is, zijn: - Zijn bestuur was rechtvaardig en sociaal. - Tijdens Trajanus' regeringsperiode (98-117) bereikte het Romeinse rijk zijn grootste omvang en grootste welvaart. - Hij ondernam succesvolle veldtochten tegen de plunderende Daciërs; de rijke oorlogsbuit die Trajanus uit Dacia meenam, gebruikte hij om nog meer schitterende bouwwerken neer te zetten in Rome. b Op de enorme triomfzuil werd een voorstelling gebeeldhouwd die wel 200 meter lang is. Als een lint slingert de voorstelling zich rond de zuil omhoog. De Romeinen hadden op het gebied van de beeldhouwkunst veel geleerd van de Grieken en alle technische vaardigheden die ze daarmee hadden opgedaan, pasten ze toe op de zuil van Trajanus. Er zijn zo'n 2600 figuren op te zien, zowel Romeinen als Daciërs. Het verhaal op de zuil van Trajanus kun je vergelijken met een hedendaags stripboek. c Veel scènes uit de strijd zijn tot in de kleinste details uitgewerkt. Er zijn gevechten en plunderingen te zien, maar ook scènes waarop forten en bruggen worden gebouwd en de keizer zijn manschappen toespreekt. d In sommige opzichten is het een betrouwbare bron: als het gaat om de kleding, de wapenuitrusting en de manier van vechten. Daarnaast was de triomfzuil ter eren van Trajanus en zijn leger opgericht. De daden van Romeinse keizer en die van zijn soldaten kunnen te positief zijn afgebeeld. In dat opzicht moet je dus twijfelen aan de betrouwbaarheid van de bron. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 1

2 Kijken op de kaart 4 a De kaart past het beste bij het kenmerkend aspect: de groei van het Romeins imperium (waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde). Op de kaart is namelijk te zien dat het Romeinse Rijk een wereldrijk (een imperium) is geworden dat grote gebieden in Europa beheerste. b De Romeinen beheersten vanaf de eerste eeuw alle kusten van de Middellandse Zee. Dat was dus een zee binnen het Romeinse Rijk geworden. Het tijdvak 5 a Op de tijdbalk staan bijvoorbeeld: - Uitvinding van spijkerschrift in Irak en hiërogliefenschrift in Egypte - Koning Salomo bouwt joodse tempel in Jeruzalem - Feniciërs stichten Carthago Al deze gebeurtenissen hebben niets te maken met de Grieken en Romeinen. b Voor Europa zijn vooral de culturen van de Grieken en Romeinen van belang geweest. c De oudheid. d Onze tijdrekening begint met het jaar waarvan men vroeger dacht dat Jezus Christus werd geboren. Dat is het jaar 1. e Niet alle landen (mensen) op de wereld vinden de geboorte van Christus een belangrijke gebeurtenis om de jaartelling mee te beginnen. Zo hebben joden, moslims en boeddhisten hun eigen jaartellingen. De wereld 6 a Andere hoogontwikkelde landbouwstedelijke samenlevingen ten tijde van het Romeinse Rijk zijn die van Egyptenaren, Perzen, Indiërs en Chinezen. b Vier kenmerken: - Er waren vorsten met vaak politieke en religieuze macht / religieuze en politieke macht waren vaak in handen van dezelfde personen. - Sociale hiërarchie (grote sociale verschillen). - Godsdiensten met meerdere goden. - Gebruik van het schrift. Europa 7 a Vanaf Homerus tijd stichtten de Grieken ook kolonies in Italië, langs de Zwarte zee en het oosten van de Middellandse Zee, waardoor de Griekse cultuur in een groot gebied verspreid raakte. b Geleidelijk kwamen volksverhuizingen op gang: vooral Germaanse stammen trokken het Romeinse rijk binnen. Mede hierdoor raakte het westen in verval. c - Keizer Constantijn verplaatste de hoofdstad in 330 naar het Griekse Byzantium, waardoor het westen aan betekenis verloor. - Door de lange periode van vrede, de Pax Romana, verslapte de militaire discipline. - Het moreel verval door de luxe waaraan iedereen zich te buiten ging - De hoge belastingdruk die de armen nog armer maakten en hun trouw ondermijnde. - De levenshouding van de christenen, die gericht was op het eeuwige leven in het hiernamaals, was slecht voor de militaire en politieke kracht van het rijk. - Brood en spelen zouden het Romeinse volk lui hebben gemaakt - Het rijk zou intern zijn verzwakt door epidemieën of doordat Romeinen met slaven gingen trouwen of door de geboortecontrole waaraan ze deden. Nederland 8 De Romeinen schreven als eersten over de ongeletterde volken die zich toen in Nederland hadden gevestigd. Met de eerste geschreven berichten laten we de periode van de prehistorie eindigen. 2 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

3 Heden en verleden 9 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, omdat ik spektakelfilms altijd indrukwekkend vindt; of : nee, films uit de oudheid interesseren me niet, omdat die gaan over zaken die (te) lang geleden hebben plaatsgevonden. b Je eigen antwoord. De betrouwbaarheid is beperkt. De films en series en zijn gebaseerd op een klein aantal bronnen en er komen gebeurtenissen in die in werkelijkheid niet hebben plaatsgevonden, maar voor de film zijn bedacht. c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Tegenwoordig kan met de computer de illusie van spectaculaire gevechtsscènes veel gemakkelijker worden gemaakt dan vroeger. Dat lijkt ze echter te maken. 10 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De Olympische Spelen met sporten als discuswerpen en worstelen. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De democratische regeringsvorm. c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De Dorische, Ionische en Corinthische zuil(engalerij) 2.1 Wetenschap en politiek in de Griekse stadstaat Verwerkingsvragen De Atheense democratie 1 a Een stadstaat is een staat die bestaat uit een stad en de omliggende gebieden. b De stadstaten bestonden meestal uit een stad met het omringende land. Meer dan de helft van de mensen woonde op het platteland woont en werkte in de landbouw; een minderheid woonde in de stad. c Er waren tal van regeringsvormen. Sommige waren een monarchie, andere een tirannie, weer andere een aristocratie, oligarchie of democratie. 2 Kleistenes gaf de al bestaande volksvergadering (ekklesia) de hoogste macht. Alle vrije Atheense mannen kregen stemrecht. Iedere burger, arm of rijk, kon voortaan deelnemen aan de volksvergadering en meebeslissen De ekklesia besliste over wetten, koos de militaire commandant en andere leiders en controleerde de ambtenaren en bestuurders. Wegens corruptie of wanprestaties konden die worden ontslagen of zelfs ter dood worden gebracht. Voor een besluit moesten minstens 6000 mannen aanwezig zijn. Politieke discussies 3 a Socrates vond dat een democratisch politicus geen andere keus had dan zijn principes te verloochenen en iedereen naar de mond te praten, in plaats van de waarheid te spreken. Volgens Plato betekende democratie chaos en dictatuur van de lagere klassen. Hij vond dat de meeste mensen helemaal niet in staat waren tot het nemen van juiste, rationele beslissingen. b - Sophokles en Euripides schreven er hun tragedies. - De geschiedschrijver Herodotus vestigde zich er na zijn lange reizen. - Plato stichtte er de Academie waar hij les gaf in wiskunde, natuurwetenschappen en filosofie. - Aristoteles deed hetzelfde in zijn Lyceum. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 3

4 c Wie op de Volksvergadering een massa wilde toespreken, moest een goed spreker zijn. Om de kunst van de welsprekendheid te leren, gingen veel burgers in de leer bij een sofist. Ze leidden burgers op tot politici die met kennis van zaken in de volksvergadering debatteerden. Deze ontwikkelde burgers stimuleerden op hu beurt weer de culturele ontwikkeling. 4 De juiste combinaties: Aristocratie Democratie Tirannie Oligarchie Regering door de besten Regering door het volk Regering door een onwettig alleenheerser Regering door weinigen Wetenschappelijk denken 5 a Ze gaven mythologische verklaringen voor de verschijnselen in de wereld om hen heen. b In plaats daarvan probeerden ze met hun verstand te beredeneren hoe de dingen in elkaar zaten. Ze gingen voor het eerst op een wetenschappelijke manier nadenken over de natuur. c De Ionische filosofen probeerden voor het eerst om met hun verstand te beredeneren hoe de dingen in elkaar zaten. Waar zij zich mee bezighielden, zijn nu allemaal aparte takken van wetenschap: biologie, astronomie, natuurkunde, wiskunde en politicologie. Socrates 6 a Een aanhanger van hem kan het volgende uit zijn leven benadrukken: - Socrates was populair bij de jongelui door zijn boeiende manier van denken en spreken. - Met zijn armoedige kleren en blote voeten was hij een opvallende verschijning. - Filosoferen was voor Socrates een voortdurende speurtocht naar inzicht in de waarheid. - Socrates was een moedig man: zelfs toen hij aan de doodstraf kon ontsnappen, weigerde hij dat en dronk de gifbeker leeg. b Een tegenstander kan het volgende van zijn leven benadrukken: - Volgens de politicus Alcibiades was Socrates lelijk als een sater. - In 399 v.c. werd hij gearresteerd omdat hij de jeugd van Athene bedierf met zijn goddeloze ideeën. - Hij was koppig: hij kon aan de doodstraf ontsnappen door genade te vragen en te kiezen voor vrijwillige verbanning, maar dat weigerde hij. c Het kenmerkende aspect van deze paragraaf is: de ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat. Met al deze zaken hield Socrates zich bezig. Filosoferen was voor Socrates bovendien een voortdurende speurtocht naar inzicht in de waarheid. Daarbij had hij een kritische (wetenschappelijke) manier van denken. Oriëntatiekennis 7 a Een onderdaan moet doen wat over hem beslist wordt, hij beslist zelf niets. Een burger heeft het recht om zelf mee te beslissen over het bestuur van het land. b Iedere vrije Atheense man, arm of rijk, had het burgerschap. Hij kon deelnemen aan de volksvergadering: de ekklesia. Die besliste over wetten, koos de militaire commandant en andere leiders en controleerde de ambtenaren en bestuurders. c Volgens Plato betekende democratie chaos en dictatuur van de lagere klassen. Hij vond dat de meeste mensen helemaal niet in staat waren tot het nemen van juiste, rationele beslissingen. Hij bewonderde Sparta, omdat het een geordende, stabiele staat was. Zijn ideale staat was een republiek waarin filosofen de totale macht hadden. 4 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

5 Ook andere filosofen vonden dat macht in handen moest zijn van een paar verstandige mensen, die door traditie of persoonlijke kwaliteiten hadden bewezen dat ze de staat konden leiden (een soort oligarchie dus). 8 a Zij verwierpen de mythologische verklaringen voor de verschijnselen in de wereld om hen heen. In plaats daarvan probeerden ze met hun verstand te beredeneren hoe de dingen in elkaar zaten. b Archimedes en Pythagoras stelden belangrijke natuurkundige wetten en wiskundige stellingen op. Hippokrates legde de basis voor de medische wetenschap. 9 a Alle vrije Atheense mannen kregen stemrecht. Iedere burger, arm of rijk, kon voortaan deelnemen aan de volksvergadering en meebeslissen. Niet een paar man, nee alle mannen (het volk) beslisten. b Vrouwen, kinderen en slaven, de grote meerderheid, mochten in Athene niet meebeslissen. In een tegenwoordige democratie is slavernij verboden en tellen vrouwen volwaardig mee. Reflectie 10 a In een directe democratie beslist het volk (de stemgerechtigden) direct over wetsvoorstellen en maatregelen. In een indirecte democratie kiest het volk (de stemgerechtigden) vertegenwoordigers die namens hen beslissingen nemen over wetsvoorstellen en maatregelen. b In Nederland wonen miljoenen stemgerechtigden. Het is organisatorisch erg moeilijk en tijdrovend om al deze burgers over wetsvoorstellen en maatregelen te laten beslissen. c Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: - Ik ben het er mee eens, want de meeste mensen helemaal niet in staat waren tot het nemen van juiste, verstandige beslissingen. Ze gaan teveel af op hun gevoel. Bovendien is het houden van referenda een tijdrovende bezigheid; het vertraagd het nemen van beslissingen alleen maar. - Ik ben het er niet mee eens. In een democratie hoort het volk het laatste woord te hebben, dat versterkt de betrokkenheid bij de democratie. In hun eigen belang zullen mensen vaak verstandige nemen. Bovendien komt het nemen van niet-rationele beslissingen ook voor bij volksvertegenwoordigers. Samenvatting 11 a Grieken uit de Oudheid en hun beroep: Perikles bestuurder Aristoteles filosoof Kleistenes bestuurder Socrates filosoof Plato filosoof Sophokles toneelschrijver Euripides toneelschrijver Herodotus geschiedschrijver Archimedes natuurkundige Pythagoras wiskundige Hippokrates geneeskundige b Deze Grieken stonden aan de basis van het wetenschappelijk denken en denken over burgerschap en politiek die als kenmerkend voor de huidige westerse samenlevingen worden beschouwd. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 5

6 2.2 Het Romeins imperium Verwerkingsvragen 1 Door buurvolkeren te onderwerpen, probeerden de Romeinen agressie te voorkomen. Het was een van de hoofdoorzaken van hun expansie. Van republiek naar keizerrijk 2 In de tweede en de eerste eeuw v.c., na de overwinning op aartsvijand Carthago, maakten de Romeinen hun meeste en grootste veroveringen. 3 De machtsstrijd tussen elkaar beconcurrerende krijgsheren in de tijd van de republiek leidde tot grote veroveringen. Eerst verkreeg Caesar en daarna Augustus de alleenheerschappij. Rome veranderde in een keizerrijk. De militaire inspanningen waren na Augustus vooral gericht op de verdediging van de duizenden kilometers lange grenzen. 4 Met het begrip imperium Romanum wordt bedoeld: het grote Romeinse rijk (wereldrijk) Met pax Romana wordt bedoeld: de periode van vrede (rust en welvaart) in het Romeinse rijk, die aan de onderworpen volken werd opgelegd. Nadat de Romeinen een groot rijk hadden gevestigd (imperium Romanum) hadden zij er belang bij dat er orde en rust kwam, waardoor de welvaart kon toenemen. Daarom legden zij alle overwonnen volken de Romeinse vrede op ( pax Romana). Alles op zijn Grieks 5 a De Romeinen blonken uit in hardheid, taaiheid en discipline. Ook waren ze uitstekende organisatoren. Voorbeelden daarvan zijn: - De gouverneurs hieven de belastingen waarmee het reusachtige leger werd betaald en een indrukwekkende infrastructuur tot stand werd gebracht. - De Romeinen legden een netwerk van tienduizenden kilometers kaarsrechte, verharde wegen aan. Zo verbonden ze de provinciehoofdsteden met elkaar en met Rome en konden ze de troepen snel verplaatsen. b De Romeinen waren diep onder de indruk van de Griekse cultuur. Voorbeelden daarvan zijn: - Ze haalden vanaf de 2e eeuw v.c. Griekse schrijvers, artsen, beeldhouwers en bouwmeesters naar Rome. - Ze bootsten in alles de Grieken na. Meubilair, tafels, stoelen en linnenkasten werden gemaakt 'naar de Griekse mode'. - Griekse komedies werden vertaald en bewerkt in het Latijn. - De Romeinen bouwden tempels naar Grieks voorbeeld, kopieerden Griekse beelden en namen Griekse goden over, die Latijnse namen kregen. Romanisering 6 a Met romanisering wordt beïnvloeding van volkeren door de Grieks-Romeinse cultuur bedoeld. (zie begrippenlijst). b Twee factoren die de romanisering bevorderden: - Onderworpen volken mochten hun cultuur en godsdienst handhaven. Hierdoor konden zij hun traditionele manier van leven handhaven, terwijl de Romeinen voor orde en veiligheid zorgden. Het was voor deze volken steeds minder van belang om in opstand te komen. - Veteranen die na twintig of vijfentwintig jaar dienst in het leger terugkeerden naar huis, brachten het Latijn en de Romeinse gewoonten en gebruiken tot in de verste uithoeken. Uit de soldatentalen ontstonden later de Romaanse talen. 6 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

7 Oriëntatiekennis 7 a Rome was tijdens de grote veroveringen een republiek, waarin vooral de aristocratische senaat de dienst uitmaakte. b Toen de nadruk kwam te liggen op verdediging van het rijk, regeerden keizers in Rome. c In de republiek maakten aristocraten de dienst uit. Vele van hen waren krijgsheren. Zij waren elkaars concurrenten en probeerden elkaar af te troeven door zoveel mogelijk gebied voor Rome en hun manschappen te veroveren. In het keizerrijk was de macht in handen van een alleenheerser in wiens belang het was dat er orde en rust heerste in zijn grote, welvarende rijk. 8 a Het begrip keizer is afgeleid van de naam van de Romeinse dictator (alleenheerser) Caesar. Al zijn opvolgers voegden zijn naam aan de hunne toe. Later werd het een titel. Het is dus bij uitstek een titel voor een groot Romeins (Europees) heerser. Heersers buiten Europa vernoemden zich niet naar Caesar. b Aangezien deze Aziatische heersers ook de alleenheerschappij hadden over een groot rijk, zijn zij in dat opzicht goed te vergelijken met de Romeinse (Europese) keizers. 9 a Bijvoorbeeld: - De Nederlandse taal heeft veel woorden van Latijnse of Griekse herkomst. - Het Latijnse schrift is in Nederland standaard. - De Romeinse kalender die Caesar opstelde, is in aangepaste vorm nog steeds in gebruik. - Het Romeinse recht ligt nog altijd aan de basis van de het Nederlandse rechtsstelsels. - In veel Nederlandse gebouwen zijn Grieks-Romeinse bouwelementen te herkennen. b Bijvoorbeeld: In Roemenië wordt Roemeens gesproken. Deze Romaanse (!) taal is direct afgeleid van het Latijn, de taal van Romeinen. De Nederlandse taal is een Germaanse taal, waarin veel minder Latijnse woorden zijn te terug te vinden. 10 Het kenmerkende aspect van deze paragraaf is: de groei van het Romeins imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde. Op afbeelding 2.1 zien we een fragment van de Trajanuszuil. - Dergelijke overwinningstekens bouwden de Romeinen over heel hun imperium. - Op de zuil wordt de Romeinse overwinning op het barbaarse volk van de Daciërs afgebeeld, dat onder Romeins gezag werd geplaatst. - Het is een goed voorbeeld is van Grieks-Romeinse beeldhouw- en bouwkunst. - Het Romeinse imperium bereikte tijdens de regering van Trajanus zijn grootste omvang. Cleopatra 11 a Cleopatra was een Egyptische farao, uit de dynastie van de van oorsprong Griekse Ptolemeën. Tijdens haar regering ging ze relaties aan met belangrijke Romeinse veldheren en uiteindelijk werd haar land door de Romeinen ingelijfd. b Redenen waarom haar leven geschikt was om speelfilms over te maken: - Haar levensverhaal heeft alle elementen van een (klassieke) konings- en familietragedie. - Ze was een zeer bijzondere vrouw, kennelijk zo uniek, dat mensen nog steeds geboeid zijn over wat ze heeft gedaan en meegemaakt. Reflectie 12 a Je eigen antwoorden. Bijvoorbeeld: - Juist, want voor minder ontwikkelde volken is het prettig als aanpassing aan de bewonderde hogere cultuur ook een beter (welvarender) leven tot gevolg heeft. Daarom zijn bijvoorbeeld de Galliërs in Frankrijk helemaal geromaniseerd. - Onjuist, de romanisering van Europa kende zijn grenzen. Germaanse stammen in de grensgebieden namen de Romeinse cultuur maar gedeeltelijk over en behielden hun eigen identiteit. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 7

8 b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Er zijn zeker parallellen te vinden met de verspreiding van de Grieks-Romeinse cultuur: denk aan de verspreiding van taal die de Amerikanen spreken en sommige cultuuruitingen als: popmuziek en Hollywoodfilms. Wellicht kun je de Romeinse wereldmacht (militair en economisch) ook nog vergelijken met die van de Verenigde Staten. Samenvatting 13 a Bijvoorbeeld de begrippen: organisatoren, gouverneurs, infrastructuur, wegen, aquaducten, krijgsheren, hardheid, discipline, imperium, Grieks-Romeinse cultuur, tolerant, mengcultuur, fijnzinnigheid, legioenen, castra, romanisering, soldatentalen, Romeins recht, Latijnse schrift. b Je eigen antwoord, waarin bovenstaande begrippen zijn verwerkt. 2.3 De Grieks-Romeinse cultuur Verwerkingsvragen 1 Bijvoorbeeld: Nadat de Romeinen Griekenland hadden veroverd, raakten ze onder de indruk van de Griekse cultuur. De Romeinen namen daarna zoveel over van de Griekse cultuur, dat het leek alsof ze de Grieken Rome hadden veroverd. Goden van steen 2 De Griekse architectuur en beeldhouwkunst waren aanvankelijk sterk beïnvloed door de Egyptische kunst. De vroege beelden waren stijf en plat, maar geleidelijk gingen de Griekse beeldhouwers zelf nieuwe dingen uitproberen. Ze ontdekten dat beelden er beweeglijker uitzagen als de benen niet al te vast op de grond stonden en dat een gezicht levendiger werd met een glimlach erop. De beeldhouwers gingen nauwkeurig de menselijke anatomie bestuderen en pasten de kennis die ze zo kregen toe in hun werk. Perfectie zagen de Grieken als teken van goddelijkheid. Zo ontwikkelde de beeldhouwkunst zich van primitief en statisch naar verfijnd en beweeglijk. In de bouwkunst deed zich een soortgelijke ontwikkeling voor. Vanaf de 7e eeuw v.c. werden de tempels gebouwd in de Dorische stijl. Deze hadden strakke lijnen en robuuste en sobere zuilen. Later kwam de Ionische stijl op. De tempels van deze orde waren ranker en de zuilen hadden aan de onder- en bovenkant een mooie versiering. 3 Onder klassiek verstaan we: - Wat tot de Griekse of Romeinse oudheid behoort. Met de 'klassieke' of 'antieke' cultuur wordt de Grieks-Romeinse cultuur bedoeld. - Met klassiek wordt ook bedoeld: dat wat uitstekend is en steeds weer tot voorbeeld dient. Een tempel voor Athena 4 a De staatsman Perikles gaf opdracht tot wederopbouw van de stad Athene en dat was nodig, omdat dertig jaar eerder de Perzen de belangrijkste gebouwen hadden verwoest. De Atheners wilden nu een grootsere en mooiere stad bouwen dan de wereld ooit had gezien. b OM de volgende redenen: - Hoogte, breedte en lengte van het Parthenon waren perfect met elkaar in evenwicht. - De tempel was versierd met het beste beeldhouwwerk. - In de tien meter hoge Dorische zuilen werden knappe optische trucs verwerkt. 8 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

9 5 Op deze tekening is het fronton of tympanon (een driehoek, rustend op de zuilen) niet te zien. 1: Dorische zuil 2: kapiteel 3: architraaf 4: fries 5: triglief 6: metoop 7: Ionische zuil Handige zakenlieden 6 a De Romeinen waren verzot op Griekse beeldende kunst. Waarschijnlijk waren het Romeinse zakenlieden die op het idee kwamen ateliers in te richten waar getalenteerde beeldhouwers Griekse 'originelen' konden produceren. Dankzij deze kopieën weten we hoe de Griekse beelden eruit zagen, want veel van de oorspronkelijke beelden zijn verloren gegaan. b De Griekse beeldhouwers hadden een ideaal nagestreefd; de Romeinen gingen juist heel realistische portretten uit steen houwen. Ieder bobbeltje of kuiltje op een gezicht werd door hen vereeuwigd. Oriëntatiekennis 7 Er zijn verschillende mogelijkheden, bijvoorbeeld: - Afbeelding 3.5 en 3.6: daarin zijn Grieks-Romeinse elementen (soorten zuilen en boogconstructies) in de Moorse architectuur terug te vinden. - Alle afbeeldingen bij paragraaf 5.1 over de renaissance. Die periode heet niet voor niets zo: de klassieke oudheid werd herboren. - Afbeelding 6.13 en 6.14 (klassieke architectuurelementen). - Afbeelding 7.4, 7.11, 7.12, 7.13 (klassieke architectuurelementen). - Afbeelding 8.12, 8.19 (klassieke architectuurelementen). - Afbeelding (klassieke architectuurelementen). 8 a Antropomorf betekent: op een mens gelijkend. De Griekse goden leken dus op mensen. b De godin Athena op afbeelding 2.10 heeft het uiterlijk van een mooie vrouw. 9 a In de Romeinse beeldende kunst kwamen ook voorvaders voor. Deze werden het liefste zo afgebeeld zoals ze werkelijk waren geweest: zo waren ze goed herkenbaar. Dat had tot gevolg dat ze zo realistisch mogelijk werden afgebeeld. b Op afbeelding 2.12 zien we een typisch Grieks-Romeinse tempel afgebeeld met elementen die we in veel statige gebouwen van latere tijd geregeld terugvinden; zoals de zuilengalerij, de architraven, friezen en het timpaan (tympanon) c Bijvoorbeeld het Paleis op de Dam heeft Griekse (bijvoorbeeld de (half)zuilen en het timpaan) en Romeinse (bijvoorbeeld de bogen en de koepel) bouwelementen. Op het gebouw staan ook beelden die duidelijk verwijzen naar de klassieke oudheid, zowel in vorm als in betekenis. In veel plaatsen zijn de klassieke elementen te herkennen in 19e-eeuwse gebouwen uit de tijd van het neoclassicisme. 10 Deze machthebbers wilden laten zien dat: - zij de glorierijke en machtige Grieken en Romeinen als hun voorbeeld zagen. - tijdens hun bewind de glorierijke en tijd van de Grieken en Romeinen weer was teruggekeerd. Dit heeft te maken met de kenmerkende aspecten: - De groei van het Romeins imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde. - De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 9

10 Phidias 11 a Phidias was een van de beste beeldhouwers uit het klassieke Griekenland. [Tot zijn belangrijkste werken behoren het beeld van Athene in het Parthenon en een negen meter hoog beeld van Zeus in de tempel in Olympia. Dit laatste beeld werd in de oudheid beschouwd als een van de zeven wereldwonderen.] b Door zijn vriendschap met Perikles kreeg Phidias de beste opdrachten die er in Athene te vergeven waren. Door zijn vriendschap met Perikles kwam hij uiteindelijk ook in grote moeilijkheden. In 432 v.c. beschuldigden politieke vijanden van Perikles de beeldhouwer van het verduisteren van overheidsgeld. Phidias werd gearresteerd en is waarschijnlijk verbannen. Reflectie 12 Veel over deze kwestie is te vinden op internet. Met name op de website zijn (in het Engels) veel argumenten voor en tegen de stelling te vinden. Een gemotiveerde mening maakt een afweging tussen deze argumenten. Samenvatting 13 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Zie het antwoord op vraag 9b; of: Op afbeelding 2.10 over het interieur van het Parthenon zijn elementen te zien die we in de latere beeld- en bouwkunst vaker tegenkomen: let op het (cassetten)plafond, de (Dorische) zuilen, de doorlopende fries met afbeeldingen en de manier waarop het beeld van Athena is gemaakt, dat veel lijkt op bijvoorbeeld het Vrijheidsbeeld in New York. In het Colosseum (afbeelding 2.7) zijn elementen van Griekse bouwkunst te herkennen, bijvoorbeeld de Dorische, Ionische en Corinthische zuilen, en Romeinse bouwelementen, zoals de ronde vormen in bijvoorbeeld de bogen. Onder de bogen stonden klassiek beelden. Het geheel is volgens uitgekiende verhoudingen gebouwd en maakt een stevige en harmonieuze indruk. 2.4 Romeinen en Germanen Verwerkingsvragen De grens 1 a Caesar begon in 58 v.c. een oorlog tegen Keltische en Germaanse stammen en veroverde heel Gallië tot aan de Rijn. In 12 v.c. trokken Romeinse troepen Nederland binnen. Keizer Augustus wilde het rijk uitbreiden tot aan de Elbe. Maar in 9 n.c. werd een Romeinse legermacht van bijna 20 duizend man in het Teutoburgerwoud in de pan gehakt door een verbond van Germaanse stammen. De Romeinen trokken zich terug achter de Rijn en dat bleef bijna 400 jaar lang de grens. b In het grensgebied van wat nu Nederland is, woonden Germaanse stammen, waaronder de Bataven. Verkleumde ingewanden 2 a De Romeinen noemden de Germanen barbaren, zoals ze alle volken noemden waarvan ze de taal niet verstonden of de cultuur niet begrepen. Het betekende zoveel als buitenlanders met als bijbetekenis onbeschaafde woestelingen. b De Romeinen hadden echter wel ontzag voor de onverschrokkenheid van de Germanen. 10 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

11 3 Vanaf de 4e eeuw raakte de grens zo in verval dat Germaanse krijgsheren en hun volgelingen in groten getale over de Rijn het rijk konden binnentrekken. Zij stichtten daar eigen koninkrijken en gingen de oorspronkelijke bevolking overheersen. De Germanen bewonderden de Romeinen, en wilden hun cultuur niet vernietigen, maar namen Romaanse talen en Romeinse gewoonten over. Oriëntatiekennis 4 De grens tussen het Romeinse rijk en de noordelijke Germaanse stammen liep vroeger dwars door Nederland: langs de (Oude) Rijn. Daar bouwden de Romeinen versterkingen om hun grens te verdedigden. 5 In 9 n.c. werd een Romeinse legermacht van bijna 20 duizend man in het Teutoburgerwoud in de pan gehakt door een verbond van Germaanse stammen. De Romeinen trokken zich terug achter de Rijn en dat bleef bijna 400 jaar lang de grens. 6 De enige schriftelijke bronnen die we uit die tijd over de Germanen hebben, zijn van Romeinse schrijvers. Zij keken met hun Romeinse blik naar de Germanen. We moeten ons dus bewust zijn van hun standplaatsgebondenheid. 7 a De Romeinen zagen de Germanen als barbaren, onbeschaafde woestelingen. Maar ze hadden ontzag voor de onverschrokkenheid van de Germaanse krijgers. Mede daarom dienden veel Germanen in het Romeinse leger. b De Romeinen bewonderden de hoogstaande Griekse cultuur. Datzelfde deden de Germanen ook met de Romeinse cultuur. 8 a De Romeinse soldaat in wapenrok met harnas en rechthoekig schild trekt samen op met de Germaanse met bloot bovenlijf en rond schild. - Er is een Romeinse soldaat die oploopt met een Germaanse (bondgenoot). - Op de achtergrond is een Romeins fort te zien. - Er staat een Romeins huis en er staan typische Germaanse huisjes op de afbeelding. Tezamen maken deze elementen duidelijk dat het om het (noordwestelijk) grensgebied van het Romeinse Rijk gaat. b Voor een deel: het zijn Romeinse producten die hier verhandeld worden aan de lokale (?) bewoners: aardewerk, glaswerk en bronzen (koperen) gebruiksvoorwerpen. Waar de kopers mee betalen is echter niet duidelijk. c Nee, dit tafereel kon zich ook voordoen in andere grensgebieden waar de Romeinen met de Germanen in contact kwamen. De Bataafse opstand 9 a Kenmerkend was: - De Bataven moesten manschappen leveren voor de hulptroepen van het Romeinse leger. - De Romeinen sloten een bondgenootschap met de Bataven. b Bijzonder en waarschijnlijk niet kenmerkend was: - De Romeinen gebruikten jonge Bataafse jongens meer en meer ook voor seksuele genoegens. Niet voor niets kwamen de Bataven (mede) daarom in opstand. c In de 16e en 17e eeuw was Nederland in de Tachtigjarige oorlog ook in opstand tegen een wereldmacht, in dit geval Spanje. Ook toen voelden de Nederlanders zich onheus bejegend door de vreemde overheersers en vochten ze voor hun vrijheid. De opstand had min of meer hetzelfde resultaat: er kwam een eind aan de dwingelandij van de vreemde overheerser. De patriotten, die in de 18e eeuw streefden naar een democratischer bestuur, namen de Bataven als voorbeeld. In de Bataafse samenleving zou werkelijk vrijheid en gelijkheid hebben bestaan. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 11

12 Reflectie 10 Je eigen antwoord. Er zijn overeenkomsten: verschillende culturen die elementen van elkaar overnemen. De tolerantie ten opzichte van eigen gebruiken (bijvoorbeeld godsdienstige) is (redelijk) groot. Er zijn ook verschillen: de Romeinen kwamen als overheersers en veel van hun culturele verworvenheden werden overheersend. Dat is met de andere culturen van mensen die in de 20e eeuw naar Nederland zijn gekomen niet het geval. Samenvatting 11 Je eigen antwoord. Het kenmerkende aspect: de confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa, moet in de tekst verwerkt zijn. Bijvoorbeeld zo: De documentaire behandelt de Romeinse verovering van ons land tot aan de (Oude) Rijn zo n tweeduizend jaar geleden. Aan de grens woonden de Bataven. Zij werden enerzijds gezien als barbaren, anderzijds als vaardige krijgers, die tot bondgenoten werden gemaakt. De Germaanse stammen namen ten dele de Romeinse cultuur over. Bataven en Romeinen hebben ook na de opstand onder leiding van Julius Civilis in dit grensgebied nog jarenlang vreedzaam samengeleefd. 2.5 Jodendom en Christendom Verwerkingsvragen 1 De joden weigerden dat, omdat in de joodse godsdienst slechts plaats was voor één god en dat was Jahweh. Abraham en Mozes 2 a Met monotheïsme wordt bedoeld: het geloof in één God. b Abraham was volgens die geschiedenis de eerste die tot de overtuiging kwam dat er maar één, almachtige god was die hemel en aarde, mensen en dieren had geschapen. Zijn nakomelingen bleven die overtuiging houden. c De ontwikkeling van de joodse godsdienst valt af te leiden uit de verhalen die in de Tenach staan. 3 a Abrahams nakomelingen trokken, mogelijk vanwege hongersnood, naar Egypte. Onder leiding van de profeet Mozes gingen ze in de 13e eeuw v.c. terug naar Kanaän, het aan de nakomelingen van Abraham beloofde land'. Op de berg Sinaï ontving Mozes de wetten, waaronder de Tien Geboden die later ook voor de christenen gingen gelden. b Het langst overgebleven deel van het joodse koninkrijk ging Juda heten; de inwoners werden Judeërs genoemd. Daarvan het woord joden is afgeleid. c Eeuwenlang hadden de joden daarna te kampen met vreemde overheersers. Tijdens de Romeinse overheersing raakten ze, na enkele opstanden, verstrooid over het hele Romeinse rijk. Jezus 4 a Tussen 26 en 30 n.c. trok volgens de Bijbel in Judea en het noordelijker gelegen Galilea een man rond die naastenliefde predikte en het opnam voor armen en zieken. Zijn volgelingen waren ervan overtuigd dat deze man, Jezus van Nazareth, de beloofde verlosser, de Messias was. Zijn wederopstanding na zijn kruisiging versterkte onder zijn volgelingen het geloof dat hij de zoon van God was. Van het Griekse woord voor Messias is het woord Christus 12 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

13 b c afgeleid. In het begin van de 2e eeuw n.c. werden de volgelingen van Christus voor het eerst christenen genoemd. Ooit, zo stond in de Tenach, zou de Messias komen die de joden zou verlossen van vreemde overheersers. Zijn volgelingen waren ervan overtuigd dat Jezus de beloofde Messias was. De Romeinen arresteerden hem, omdat ze een opstand vreesden. Jezus kreeg een grote groep volgelingen die in hem de Messias zagen. Joodse leiders vreesden dat Jezus hen de macht zou ontnemen. 5 a De prediker Paulus speelde een belangrijke rol in de verspreiding van het geloof onder de niet-joden. De vraag rees of christenen zonder joodse achtergrond zich ook moesten houden aan alle joodse wetten. Paulus wist te bereiken dat ze dit niet hoefden. Zo konden alle mensen christen worden. b Van het Griekse woord voor Messias is het woord Christus afgeleid. In het begin van de 2e eeuw n.c. werden de volgelingen van Christus voor het eerst christenen genoemd. c/d De verhalen over Jezus werden eerst mondeling doorverteld en later opgeschreven in de evangeliën, waarmee het Nieuwe Testament begint, het tweede deel van de Bijbel. De Tenach ging onder de naam Oude Testament het eerste deel van de Bijbel vormen. Staatsgodsdienst 6 In 312 gaf keizer Constantijn de christenen godsdienstvrijheid. Hij bekeerde zich tot het christendom en keizer Theodosius I verhief het in 394 zelfs tot staatsgodsdienst, en verbood de andere godsdiensten. 7 a De kerk had aanvankelijk bestaan uit los met elkaar verbonden gemeenten, onder leiding van bisschoppen met een zelfstandig gezag. Constantijn en zijn opvolgers organiseerden concilies, kerkelijke bijeenkomsten waarop de bisschoppen een geloofsbelijdenis en een orthodoxe (enig juiste) geloofsleer vastlegden. b Alleen de leer van de drie-eenheid gaf volgens de orthodoxe geloofsleer het wezen van Christus juist weer. Er was één God met drie verschijningsvormen: Vader, Zoon (Christus) en Heilige Geest. Christus was God en mens tegelijk. Opvattingen die het mens zijn van Christus benadrukten, of hem juist alleen als God zagen, werden veroordeeld als ketters. Jaartellingen en kalenders 8 a In 525 n.c. verving paus Johannes I de Romeinse jaartelling door een christelijke. Rome werd gesticht in 754 v.c. en het jaar nul heeft nooit bestaan. Dus dat is in het Romeinse jaar = b Een maanmaand duurt ongeveer 29 1/2 dag. Twaalf maanden zijn dan 354 dagen. Dat is ruim 10 dagen korter dan het zonnejaar waarop de Gregoriaanse kalender is gebaseerd. Het islamitische jaar is dus eerder voorbij dan het Gregoriaanse en loopt daarmee in op de laatste. c Jeruzalem is een heilige stad voor zowel joden, christenen als moslims. Zij hebben echter alle drie een verschillende jaartelling (en kalender). De krant verschijnt dus met alledrie de data. d Veel Griekse stadstaten hadden hun eigen kalender (en jaartelling). Voor menige Griek was het dus onduidelijk wanneer de volgende Olympische Spelen, volgens de tijdrekening van Olympia, weer zouden plaatsvinden. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 13

14 Oriëntatiekennis 9 Het zijn alle drie monotheïstische godsdiensten. 10 a In de Tenach stond dat de Messias zou komen die de joden zou verlossen van vreemde overheersers. Tussen 26 en 30 n.c. trok in Judea en Galilea een man rond die naastenliefde predikte en het opnam voor armen en zieken. Zijn volgelingen waren ervan overtuigd dat deze man, Jezus van Nazareth, de beloofde Messias was. Zijn wederopstanding na de dood versterkte onder zijn volgelingen het geloof dat hij de zoon van God was. De eerste volgelingen van Christus vormden daarmee een bijzondere stroming binnen het jodendom. b c In afbeelding 2.14 zijn een negenarmige kandelaar en de Davidsster afgebeeld. Het kruis staat voor de dood(straf) van Jezus. Echter Jezus verrees volgens het geloof van de christenen en overwon daarmee de dood. Het is het christelijk teken van een geloof in het eeuwig leven na de aardse dood. 11 a Jezus van Nazareth predikte naastenliefde en nam het op voor armen en zieken. Volgens de christenen waren alle mensen, rijk of arm, vrij of onvrij, gelijk voor God. Wanneer je goed zou hebben geleefd volgens Gods wetten, zou je een gelukkig eeuwig leven na de aardse dood hebben. b Het christendom was aanvankelijk een gevaar voor de eenheid van het Romeinse Rijk. Omdat de christenen weigerden de keizer als god te erkennen, waren zij in de ogen van de Romeinen als mogelijke opstandelingen een gevaar voor de openbare orde. Omdat het christendom steeds groeide, bleek het handiger om na verloop van tijd de andere godsdiensten te verbieden en het christendom tot staatsgodsdienst te maken. Op deze manier kon de eenheid in het rijk weer worden hersteld. 12 Er waren in de eerste eeuwen christenen die het mens zijn van Christus benadrukten, of hem juist alleen als God zagen, werden veroordeeld als ketters. Om meer eenheid te krijgen organiseerden Keizer Constantijn en zijn opvolgers van het begin van de 4e eeuw concilies waarop de bisschoppen een geloofsbelijdenis en een orthodoxe (enig juiste) geloofsleer vastlegden. Zo bepaalden ze dat alleen de leer van de drie-eenheid het wezen van Christus juist weergaf. 13 a Je eigen antwoorden. b Op afbeelding 2.16 is een kerk te zien waarin gebruik is gemaakt van Griekse (zuilen) en Romeinse bouwelementen (bogen). De bedoeling van het gebouw (een basiliek) is oorspronkelijk ook Romeins. De christenen maakten van dit openbare gebouw gebruik om er hun godsdienstvieringen in te houden. Dit past bij de kenmerkende aspecten: - De klassieke vormentaal van de Grieks-Romeinse cultuur. - De ontwikkeling van (het jodendom en) het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten. Reflectie 14 a God heeft het land beloofd aan Abraham, stamvader van de joden, die in de oudheid eeuwenlang in het gebied hebben geleefd. Ze verstrooid geraakt door toedoen van de Romeinse bezetters van het land. b Abraham is (ook) de stamvader van de Arabische Palestijnen. De joden hebben (grotendeels) het land verlaten. Zij zijn (na het vertrek van de joden) gekomen en hebben het land nooit meer verlaten. c Je eigen antwoord. 14 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

15 Samenvatting 15 Ingevuld schema: Herkomst naam Stichters Jodendom Vernoemd naar de inwoners van het land Juda (deel van Israël). Abraham, Mozes en andere profeten, David. Monotheïstisch? Ja Ja Visie op God Eén, almachtige god die hemel en aarde, mensen en dieren heeft geschapen. Christendom Vernoemd naar het Griekse woord voor Messias (de verlosser) wat Jezus zou zijn. Jezus van Nazareth en diens volgelingen, Paulus. Eén God met drie verschijningsvormen: Vader, Zoon (Christus) en Heilige Geest. Heilig(e) boek(en) Tenach Bijbel (Oude en Nieuwe Testament) Bijvoorbeeld: moment van ontstaan Rond 1500 v.c. Rond het jaar 30. Kennisquiz 1 a Ja, beiden leefden aan het begin van onze jaartelling. b Ja, beiden leefden rond het jaar 60. c Ja, Plato was een leerling van Socrates. d Ja, Alexander was een leerling van Aristoteles. e Ja, zij hebben samen een kind gekregen. f Ja, beiden leefden rond 450 v.c. g Nee, Herodotus leefde zo n vierhonderd jaar eerder dan Tacitus. h Ja, Perikles was opdrachtgever van Phidias. i Ja, zij waren rivalen van elkaar. j Nee, waarschijnlijk niet: Theodosius regeerde vijftig jaar na de dood van Constantijn. k Nee, Mozes leefde zeker tweehonderd jaar vóór David. 2 a Sophocles en Euripides b Plato en Socrates; Alexander en Aristoteles c Constantijn en Theodosius d Herodotus en Tacitus e Julius Caesar en Cleopatra 3 Nederland Engeland Turkije Egypte Tunesië Marokko Roemenië België. 4 a Christendom (s) b Wetenschap (t) c Romanisering (a) d Jodendom (d) e Landbouwstedelijke samenleving (s) f Politiek (t) g Klassiek (a) h Burgerschap (a) i Monotheïsme (t) j Het te vormen begrip luidt: stadstaat. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 15

16 6 De onderdelen: 1: kapiteel 2: timpaan 3: fries 4: architraaf 5: zuil(engalerij) 6: koepel Historisch denken 1 In schema: A prehistorie B oudheid C middeleeuwen D vroegmoderne tijd E moderne tijd 1 tijd van jagers en boeren 2 tijd van Grieken en Romeinen 3 tijd van monniken en ridders 4 tijd van steden en staten 5 tijd van ontdekkers en hervormers 6 tijd van regenten en vorsten 7 tijd van pruiken en revoluties 8 tijd van burgers en stoommachines 9 tijd van de wereldoorlogen 10 tijd van televisie en computer 2 a Omstreeks 3000 v.c. ontstond het schrift in hoogontwikkelde culturen langs grote rivieren. b In 476 eindigde het West-Romeinse rijk met de afzetting van de laatste keizer. c In 1492 bereikte Columbus Amerika. Of: in 1517 protesteerde Luther tegen misstanden in de rooms-katholieke kerk, het begin van de reformatie. d De stoommachine staat symbool voor de industriële revolutie die aan het eind van de 18e eeuw begon in Groot-Brittannië. 3 In schema: I Samenleving van jagerverzamelaars II Landbouwsamenleving (of agrarische of agrarischsedentaire samenleving) III Landbouwstedelijke samenleving (of agrarischurbane samenleving) a Kenmerken Mensen waren nomaden en leefden van jagen, vissen en voedsel verzamelen. Mensen woonden in dorpen en leefden van landbouw (akkerbouw en veeteelt). De meerderheid van de bevolking leeft als boer op het platteland. Een minderheid woont in de stad en leeft van handel en nijverheid. b Afbeelding en uitleg (bijvoorbeeld) 1.5 Jagers met pijlen en boog beschieten herten. 1.6 Deze aardewerken pot uit een hunebed is uit de tijd van de landbouwsamenleving. 4.7 Handel op de markt bij de stadspoort. 5.7 De peper wordt gekocht in India en verkocht in Europa. 6.4 Handel in de haven van Londen. 6.5 Een koopman en handelsschepen in Batavia. 16 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv

17 IV Industriële samenleving V Informatiesamenleving (of informatiemaatschappij of postindustriële samenleving) De meerderheid van de bevolking woont in de stad, waar veel mensen werken in de industrie en de dienstensector. Mensen maken in werk en vrije tijd veel gebruik van ICT, zoals met computers en telefoons. 8.4 Dorsmachine, aangedreven door een stoommachine. 8.5 Arbeiders en bazen bij een spinmachine in een fabriek. 8.6 De treinmachinist, koetsier, politieman, slagboombewaker en het dienstmeisje werken in de dienstensector. 9.8 Personeel van theaters werkt in de dienstensector Een grote fabriek bij Gouda (1960). - 4 a Bijvoorbeeld: De tijd tot de opkomst van de landbouw (tot omstreeks 6000 v.c.) De tijd van de landbouw tot de komst van Europeanen (omstreeks 6000 v.c. - omstreeks 1500) De tijd van de Europese overheersing (omstreeks omstreeks 1800) De tijd van onafhankelijke staten (omstreeks heden) b Deze indeling maakt duidelijk dat de Indianen zelf de landbouw hebben ontwikkeld en dat de Europese overheersing in een relatief korte tussenperiode was. 5 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Er is niet één goede tijdsindeling die voor alle werelddelen geldt. Met verschillende tijdsindelingen kun je verschillende dingen duidelijk maken. Toepassen 1 a Perikles heeft het over een (directe) democratie. In slechts weinig Griekse stadstaten was het volk aan de macht. Bij andere volken kwam, voor zover weten, democratie al helemaal niet voor. Het was dus een bijzonder verschijnsel. b De overeenkomst tussen de Nederlandse staatsvorm en die van het oude Athene is dat wij ook een democratie hebben. Verschillen zijn: - De Nederlandse democratie is een indirecte: burgers nemen niet zelf politieke beslissingen, maar laten die nemen door vertegenwoordigers die zij zelf kiezen. - De Atheners hadden een republiek, de Nederlanders een monarchie. c Een burger behoort zich met de politieke beslissingen van zijn stadstaat te bemoeien, anders is hij een nutteloos figuur. d Het volk heeft te weinig kennis van staatszaken om beslissingen te nemen. Bovendien is het ordeloos en neemt het willekeurige beslissingen. e Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ja, ook in Nederland is kennis van staatszaken bij veel burgers beperkt. Bij verkiezingen laten ze zich te veel door emoties leiden. Nee, Nederlandse burgers kunnen goed over staatszaken geïnformeerd zijn. Bij verkiezingen laten zij zich leiden door nationale en eigen belangen. Dat maakt onderdeel uit van democratie. Bovendien beslissen de burgers niet zelf, maar hun vertegenwoordigers met veel verstand van zaken. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 17

18 2 a Hippocrates vindt dat redeneringen alleen maar goed zijn, als ze uitgaan van de feiten. Conclusies zijn volgens hem alleen maar juist zijn, als ze afgeleid worden uit waarnemingen en het gebruik van je verstand. Dat is de wetenschappelijke methode : in plaats van mythologische verklaringen voor de verschijnselen in de wereld, proberen met je verstand te beredeneren hoe de dingen in elkaar zitten. b Ja, Hippocrates onderzoekt zelf en beschrijft de verschijnselen die de patiënt krijgt, om zo tot nieuwe kennis te komen. Hij gaat niet af op praatjes. c d De geneeskunde zal Hippocrates als een van haar stichters beschouwen. Het kenmerkend aspect: de ontwikkeling van het wetenschappelijk denken en het denken over burgerschap en politiek in de Griekse stadstaat past het beste bij de bronnen 1 tot en met 4. 3 a Er zijn duidelijk overeenkomsten te zien tussen het Griekse beeld van de Speerdrager en het Romeinse beeld van Augustus, bijvoorbeeld: - De blik op het gezicht is ongeveer dezelfde. - De zogenaamde contraposto houding gelijk: steunend op één been en het andere been naar achteren, waardoor het lichaam iets wordt gedraaid. - De atletische vormen van de beide personen zijn goed zichtbaar. b We zien dat Augustus niet naakt loopt (wat Griekse sporters en krijgers wel deden) en dat op zijn harnas allerlei afbeeldingen staan. (Dat had alles te maken met de keizerlijke waardigheid die hij moest uitstralen.) c In bron 6 zien we keizer Trajanus afgebeeld, zoals hij er waarschijnlijk echt heeft uitgezien. Het realisme in het Romeinse beeld is goed te zien in de gelaatstrekken met groeven en al. d Xanten ligt bij Vetera, waar een belangrijke Romeinse grensstad, waar een legioen was gevestigd dat de grenzen moest bewaken. Dat past bij de kenmerkende aspecten: de groei van het Romeins imperium waardoor de Grieks-Romeinse cultuur zich in Europa verspreidde en de confrontatie tussen de Grieks-Romeinse cultuur en de Germaanse cultuur van Noordwest-Europa. 4 a We zien in bron 7 de volgende klassieke Griekse elementen: Ionische zuilen, een architraaf, daarboven een fries, een driehoekig fronton met tympanon. De hele voorgevel van het museum heeft het uiterlijk van een Griekse tempel. b Continuïteit is van toepassing, omdat op dit schilderij, dat eeuwen later is gemaakt, nog steeds belangrijke bouwwerken en beeldhouwkunst van de oude Romeinen te zien zijn. Zij staan er na al die eeuwen nog steeds. Verandering is van toepassing, omdat de omgeving sterk is veranderd. Bovendien zijn de werken ernstig beschadigd geraakt: het zijn ruïnes geworden. 5 a Tacitus vertelt over een grote nederlaag van de Romeinen bij Vetera (ontzag) en hij beschrijft enkele barbaarse rituelen (minderwaardig). b Twee redenen om te twijfelen aan de betrouwbaarheid zijn: - Tacitus is de enige schriftelijke bron die we kennen over de Bataafse opstand. Als Romein heeft hij er belang bij de tegenstander als minderwaardig (barbaars) af te schilderen. - Tacitus schrijft: Ook zegt men van hem ( ). Hiermee geeft hij aan zelf te twijfelen aan de juistheid van het verhaal. c Mede door de volksverhuizingen van Germaanse stammen ging het (westelijk deel van het) Romeinse rijk uiteindelijk ten onder. De Germanen namen echter, vooral via het christendom, veel van de Romeinse cultuur over. In zekere zin overleefden de Romeinen die confrontatie dus beter dan de Germanen. 6 a De schilder Lievens beeldt het oude gebruik van de Cananefaten uit, waarin hun leider Brinno op het schild wordt geheven. Dat gebruik beschreef Tacitus. Brinno heeft echter de kleding aan van een voornaam man uit de tijd van de schilder zelf, de 17e eeuw. (Hij lijkt bovendien op stadhouder Frederik-Hendrik.) 18 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek havo hoofdstuk 2 Wolters-Noordhoff bv