Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid?

Transcriptie

1 Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid? Een onderzoek onder werkgevers in de topsectoren en de overheid Onderzoeksrapport van 46 Naar de inhoudsopgave

2 Woord vooraf. Voor u ligt het resultaat van een bijzonder onderzoek. Een onderzoek dat door crowdfunding en crowdsourcing tot stand is gekomen. Het gaat over de vraag van werkgevers om duurzaamheid in het onderwijs. Niet om duurzaamheid in het schoolgebouw, maar om duurzaamheid in de opleidingen. Groene Generatie NL heeft als missie om werk te maken van meer duurzaamheid in de curricula van het onderwijs 'van peuter tot postdoc'. Het sleutelwoord van deze missie is draagvlak. Groene Generatie NL is dan ook ontstaan als campagne om draagvlak te creëren voor duurzaam onderwijs. Inmiddels tekenden bijna mensen de petitie. Het is niet bij een petitie gebleven. Groene Generatie NL heeft een belangrijke bijdrage kunnen leveren aan het activeren van jongeren op dit thema. Zo schaarden zich ruim dertig jongerenorganisaties achter de campagne. Studenten kwamen met een manifest voor het hoger onderwijs, dat binnen 2 weken door bijna 3000 jongeren werd ondertekend. Inmiddels is 'duurzaam onderwijs' door jongeren op de agenda gezet van de Nationale Jeugdraad. Groene Generatie NL zag nog een andere doelgroep die kan bijdragen aan het nodige draagvlak voor duurzaam onderwijs, de werkgevers. Zitten zij niet te springen om jonge gekwalificeerde mensen die vorm en inhoud kunnen geven aan duurzaam ondernemen? En dat is precies waar dit onderzoek over gaat. En wat nu het bijzondere is, is dat het onderwijs dit onderzoek wil. Zij hebben een groot deel van geld voor dit onderzoek bij elkaar gebracht en zij hebben samen met Groene Generatie NL de vragen van dit onderzoek samengesteld. Als het onderwijs, jongeren en werkgevers samen de schouders zetten onder de missie richting duurzaam onderwijs, dan komt een groene economie en een leefbare planeet snel dichterbij. Dat is waar Groene Generatie NL zich voor inzet. Veel leesplezier, Groene Generatie NL Team Walter Faaij, Herman Radstake, Marijn Hendriks, Geerte van Rije en Thijs Struijk 2 van 46 Naar de inhoudsopgave

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 2. Duurzaamheid, economie en onderwijs 3. De onderzoeksresultaten 1. deelnemende werkgevers 2. hoofdvraag 1. deelvraag 1 2. deelvraag 2 3. deelvraag 3 4. Conclusie 5. Verantwoording Bijlage 1 3 van 46 Naar de inhoudsopgave

4 1. Wie werk wil, moet groen zijn. Van inkoopmedewerker tot de marketeer: wie verstand van duurzaamheid heeft, scoort beter bij beoordelings- en sollicitatiegesprekken. Groen is bij steeds meer bedrijven niet langer een mooi verhaaltje voor de buitenwereld, maar serious business. Met bovenstaande opmerking opende op 14 februari 2013 Intermediair het artikel: Wie werk wil, moet groen zijn. Onder andere Anniek Mauser van Unilever en André Veneman van AkzoNobel spraken daarin hun verwachtingen uit over duurzame kennis en vaardigheden van hun (toekomstige) werknemers. Kort voor deze publicatie interviewde Groene Generatie NL Anniek Mauser en Tex Gunning (toen nog werkzaam voor AkzoNobel) over hetzelfde onderwerp. Onmiskenbaar is het beeld dat deze grote Nederlandse werkgevers meer aandacht voor duurzaamheid in onderwijs zouden wensen. De wil om met duurzaamheid aan de slag te gaan, is er wel bij nieuwe medewerkers. Het vermogen om ernaar te handelen is miniem. Het artikel in Intermediair bevestigde deze indruk, en het onderstreepte de relevantie van ons (toen nog aanstaande) landelijke onderzoek over dit onderwerp. Groene Generatie NL is ervan overtuigd dat het onderwijs een cruciale rol vervult in de versnelling van de transitie naar een duurzame economie en leefbare planeet. De mensen die nu en morgen in de schoolbanken zitten, zullen immers straks de toekomst vormgeven. Er rust volgens ons dan ook een grote verantwoordelijkheid bij het onderwijs en derhalve bij de politiek om duurzaam denken en doen te verankeren in onderwijs en onderzoek. Daarmee vergroten ze niet alleen de banenkans voor deze jongeren, zoals uit het artikel van Intermediair blijkt, maar geven ze jongeren ook de tools om hun eigen toekomst (en die van anderen) duurzaam vorm te geven. Want volgens de Brundtlandt-definitie gaat duurzame ontwikkeling juist daarover: Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun behoefte te voorzien in gevaar te brengen. World Commission on Environment and Development, 1987 Duurzame ontwikkeling is algemeen aanvaard als de kern van de oplossingsrichting om met negen miljard mensen in 2050 op aarde te kunnen leven. Het heeft als doel de schade aan de natuurlijke leefomgeving door menselijke activiteiten te minimaliseren en de welvaart in de wereld eerlijker te verdelen. Alleen zo is een volhoudbare samenleving te realiseren. Om die ontwikkeling op gang te krijgen, zijn andere vormen van economisch handelen nodig. En dat 4 van 46 Naar de inhoudsopgave

5 vraagt om andere kennis, vaardigheden en waarden. Competenties waarvoor de basis in het onderwijs moet worden gelegd. Wij noemen dat het opleiden van een Groene Generatie. Bij veel mensen in onderwijsinstellingen is deze gedachte al geland. Er is een keurmerk ontwikkeld voor opleidingen die goed scoren op duurzaamheid. Er zijn bachelor- en masteropleidingen die helemaal in het teken staan van duurzaamheid. Er zijn netwerken binnen het onderwijs om ervaringen met duurzaam onderwijs uit te wisselen. En veel onderwijsinstellingen hebben iets als een duurzaamheidscoördinator die duurzaamheid door de hele onderwijs-instelling heen moet aanjagen. Er zijn zelfs lerarenopleidingen die helemaal 'duurzaamheids-proof' zijn. Tegelijkertijd staan veel van de ontwikkelingen nog in de kinderschoenen. Groene Generatie NL ziet het als taak om deze ontwikkelingen te versnellen. Door de vraag om deze ontwikkelingen in kaart te brengen kan er handelingsperspectief ontstaan om grotere stappen voorwaarts te maken. Gelet op het artikel in Intermediair en de interviews die Groene Generatie NL reeds aan het begin van dit jaar heeft uitgevoerd, lijkt de vraag bij werkgevers er te zijn, maar hoe groot is die vraag? Wat betekent duurzaamheid voor Nederlandse werkgevers en wat verwachten zij van het onderwijs op dit gebied? Dit onderzoek geeft zowel kwantitatief als kwalitatief antwoord op bovenstaande vragen. 5 van 46 Naar de inhoudsopgave

6 2. Duurzaamheid, economie en onderwijs Duurzaamheid en economie In de inleiding is de zogenoemde 'Brundtland-definitie' voor duurzame ontwikkeling al aangehaald. Vanuit deze definitie en het rapport uit 1987 waaruit hij afkomstig is, is het Triple P-model (People, Planet Profit) ontwikkeld voor economisch handelen. We zien dan ook een grote opmars van het 'duurzame denken' in het vocabulaire van werkgevers ontstaan. Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), ISO en duurzaamheidsverslagen worden steeds belangrijker voor grote en kleine ondernemingen. Wat zeggen werkgeversorganisaties over duurzaamheid? Ondernemingen en ondernemers spelen een sleutelrol bij het realiseren van duurzame economische groei. Het aanpakken van maatschappelijke vraagstukken kan hand in hand gaan met het realiseren van economische groei. Dat laten de acht Nederlandse multinationals, verenigd in de Dutch Sustainable Growth Coalition (DSGC), wel zien volgens VNO-NCW. [...] Het ideaal eindbeeld is dat het Nederlands bedrijfsleven als geheel één grote duurzame groeicoalitie vormt. En dat Nederland zich in wereldwijd manifesteert als een van de meest 'sustainable valleys' ter wereld. VNO-NCW en Dutch Sustainable Growth Coalition: Bij MVO neemt een onderneming de verantwoordelijkheid voor de effecten van haar bedrijfsactiviteiten op mens en milieu. Het bedrijf ziet in people en planet -vraagstukken kansen voor nieuwe producten, diensten of processen die zowel de samenleving als de onderneming ten goede komen. [ ] Binnen het netwerk van de onafhankelijke stichting MVO Nederland werken brancheorganisaties, bedrijven, NGO s, onderzoeksinstellingen, onderwijs en andere overheden samen om MVO direct te vertalen naar marktkansen in de branche, de regio en de keten. Zo bereikt MVO Nederland nu al meer dan ondernemers. MVO en MVO Nederland: De founding partners van De Groene Zaak zijn ervan overtuigd dat vergroeners verdienen in de toekomst. En dat op termijn maar één businessmodel winstgevend is: een duurzaam businessmodel. Het creëren van een succesvol duurzaam businessmodel is meer dan je klantwaardepropositie opnieuw tegen het licht houden. Het gaat om nieuwe manieren om inkomsten te genereren, samen met andere bedrijven. [ ] Met meer dan 165 aangesloten ondernemingen wil De Groene Zaak haar impact op de verduurzaming van het Nederlands bedrijfsleven vergroten. De Groene Zaak en de business principles: 6 van 46 Naar de inhoudsopgave

7 Economie en onderwijs De verbinding tussen economie en onderwijs is evident. Tijdens de schoolperiode of opleiding word je voor een groot deel voorbereid op het werkende leven. Dit geldt nog sterker voor beroepsopleidingen binnen het MBO en HBO. In dit onderzoek richt Groene Generatie NL zich op werkgevers binnen de topsectoren en de overheid. Topsectoren Aan het begin van 2011 werd door het eerste kabinet Rutte het topsectorenbeleid gepresenteerd. Het beleid heeft als doel om door samenwerking tussen praktijk, onderzoek en onderwijs ruimte te ontwikkelen voor innovatie en ondernemerschap binnen sectoren die voor Nederland economische groei, werkgelegenheid en welvaart kunnen opleveren (Bron: Hobeon.nl). Iedere topsector kent een 'human capital agenda', waarin voorstellen staan van de topsectoren om het onderwijs beter te laten aansluiten op de arbeidsmarkt en om het huidige personeel verder te ontwikkelen (Bron: Rijksoverheid.nl). Zo worden er Centra voor Innovatief Vakmanschap (MBO) en Centres of Expertise (HBO) opgericht om voor die betere aansluiting te zorgen. In deze centra werken ondernemers, wetenschappers, docenten en studenten samen. Ook de Sociaal Economische Raad (SER) bepleit om aansluiting te zoeken bij de topsectoren om de relatie tussen (hoger) onderwijs en arbeidsmarkt te versterken (Bron: Ser.nl p29). De topsectoren zijn kennisintensief, export-georiënteerd en kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken wereldwijd (Bron: Topsectoren.nl). Duurzaamheid lijkt hoog op de agenda te staan van veel werkgevers. Dat zou dan binnen de topsectoren niet anders moeten zijn. In welke mate duurzaamheid een plaats heeft gevonden in de human capital agenda's is vooralsnog onduidelijk. Het zou mooi zijn als dit onderzoek hieraan een bijdrage zou kunnen leveren. Onderwijs en duurzaamheid Zoals in de inleiding van dit rapport al is aangehaald, bestaat er zoiets als een keurmerk voor 'duurzame' opleidingen voor het hoger onderwijs, het DHO keurmerk. Er is een Pabo in Utrecht die een driesterren keurmerk heeft behaald en daarmee de duurzaamste Pabo van Nederland is. Kortom er bestaat dus al een model voor hoe 'duurzaam onderwijs' eruit zou moeten zien. Afgeleid uit een basisset competenties voor duurzame ontwikkeling, 7 van 46 Naar de inhoudsopgave

8 voorziet duurzaam onderwijs o.a. in de volgende kennis, vaardigheden en waarden: Goed kunnen samenwerken Vakkennis en vakmanschap Systeemdenken De dimensie tijd op waarde weten te schatten Diversiteit Betrokkenheid Lees hier meer over via Vanuit UNECE, de economische commissie voor Europa van de Verenigde Naties, is een set duurzaamheidscompetenties vastgesteld voor alle opleiders. Duurzame Pabo heeft daarvan een bewerking gemaakt voor leerkrachten in het basisonderwijs (Bron: Lerenvoorduurzameontwikkeling.nl). Leren voor duurzame ontwikkeling bestaat uit vier dimensies: 1. Kennis, wat je moet weten 2. Vaardigheden, wat je moet kunnen 3. Samenleven, hoe je samenwerkt en samenleeft 4. Houding, hoe je zelf bent en hoe je je opstelt Iedere dimensie is opgedeeld in drie essentiële kenmerken van leren voor duurzame ontwikkeling: 1. Helikopterview, dat gaat over denken in samenhang, denken in systemen, het kijken vanuit verschillende perspectieven, ruimte bieden voor verschillende denkbeelden en het aanpakken van complexe vraagstukken. 2. Weten dat het duurzaam kan, door lessen te trekken uit het verleden, betrokken te zijn bij het heden en alternatieve toekomsten te verkennen. 3. Bijdragen aan een duurzame toekomst, door het bijstellen van het onderwijs en het onderwijssysteem naar de behoeften van een duurzame toekomst. Tot slot De volgende sectie van het rapport beslaat de onderzoekresultaten. Of de invulling van duurzaam onderwijs zoals hierboven is weergegeven ook door de werkgevers wordt gedeeld, zal worden behandeld in het afsluitende onderdeel, de conclusie. 8 van 46 Naar de inhoudsopgave

9 3. De onderzoeksresultaten. 3.1 Wie deden er mee aan het onderzoek? In totaal hebben 175 werkgevers meegewerkt aan het onderzoek. Daarvan hebben 170 werkgevers de enquête (zie Bijlage 1 voor de vragenlijst) ingevuld en zijn 18 deskundige vertegenwoordigers van hen uitgebreid geïnterviewd. Interviews Akzo Nobel Unilever PostNL MGMC Desso Friesland Campina De Groene Knoop UMC Utrecht Van Helvoirt Ecostyle Alliander Bouwend Nederland Gemeente Almere Coöperatie Deltawind Cofely GDF-Suez Rabobank Nederland FC Twente Gemeente Heerlen vooronderzoek vooronderzoek vooronderzoek vooronderzoek vooronderzoek in opdracht van NHL in opdracht van Citaverde Heerlen in opdracht van ROC Midden-Nederland in opdracht van Helicon in opdracht van Nordwin College in opdracht van Seece (HAN) in opdracht van de Haagse Hogeschool in opdracht van Groenhorst in opdracht van Edudelta College in opdracht van Hogeschool Utrecht in opdracht van Hogeschool Rotterdam in opdracht van De Hanze Hogeschool in opdracht van Citaverde Bedrijfsopl. Enquête De meeste deelnemers aan de enquête maakten onderdeel uit van een aselecte steekproef binnen de negen topsectoren en de overheid. Op basis van de aselecte steekproef zijn de kwantitatieve uitspraken in dit onderzoeksrapport gebaseerd. Hier volgt een overzicht van alle deelnemers: Topsector aantal Bedrijfsgrootte aantal Regio aantal Agri-food 35 1 tot Drenthe 6 Chemie 2 51 tot Flevoland 6 Creatieve indus en groter 18 Friesland 10 Energie 17 Gelderland 19 High Tech 22 Groningen 6 Life-sciences 4 Limburg 13 Logistiek 10 Noord Brabant 25 Tuinbouw 19 Noord-Holland 22 Water 3 Overijssel 18 Overheid 22 Utrecht 14 Zeeland 4 Zuid-Holland 27 9 van 46 Naar de inhoudsopgave

10 Het gemiddelde opleidingsniveau van de werknemers: 13% 47% Mbo Hbo Wo 40% 3.2 Wat verwachten werkgevers van het onderwijs als het gaat om duurzaamheid? De hoofdvraag van dit onderzoek wordt beantwoord aan de hand van drie deelvragen. Allereerst is onderzocht of en hoe de deelnemende werkgever betekenis geeft aan duurzaamheid. De resultaten hiervan zijn weergegeven in Vervolgens is achterhaald hoe de werkgever tegen de verbinding tussen onderwijs en praktijk aankijkt. Is er voldoende aansluiting met de behoefte van werkgevers op het gebied van duurzaamheid? Deze deelvraag komt aan de orde in Tenslotte is aan de werkgevers gevraagd om hun visie op de vorm en inhoud van duurzaam onderwijs. In is de opbrengst hiervan weergegeven. Ieder van de drie deelvragen is ingeleid met een stelling Wat betekent duurzaamheid voor uw organisatie? De stelling: Organisaties die zich ontwikkelen op het gebied van duurzaamheid vergroten hun bestaansrecht. 11% eens oneens 89% 10 van 46 Naar de inhoudsopgave

11 89% van de geënquêteerden is het eens met deze stelling. Sommige respondenten zijn stelliger dan de stelling: Zonder duurzaamheid geen bestaansrecht. Werkgevers zien een belangrijke pullfactor in de markt en willen de boot niet missen. Daarnaast is het inschatten van risico's in de toekomst een belangrijk aspect, zoals de energietransitie en het opraken van grondstoffen. Veel werkgevers gaat het ook om het grotere plaatje, de continuïteit van het leven op zich en de maatschappelijke verantwoordelijkheid die je als werkgever kunt nemen. Bestaansrecht wordt in sommige gevallen enigszins genuanceerd en er zijn ook bedrijven die het oneens (11%) zijn met de stelling. 88% van de deelnemers aan de enquête geeft ook aan dat de organisatie bezig is met duurzaamheid. Als we aan de respondenten, die het eens zijn met de stelling, vragen hoeveel prioriteit er nu aan duurzaamheid binnen de organisatie wordt gegeven, ziet dat er als volgt uit: 7,0 6,0 5,0 5,2 5,2 5,6 5,2 4,0 3,0 2,0 1, fte fte 250< fte Gemiddelde Waarbij 1 is geen prioriteit en 7 is maximale prioriteit. De verschillen tussen de verschillende bedrijfsgroottes zijn statistisch niet significant. Bestaansrecht Zoals de antwoorden op de stelling al aangeven, kunnen bedrijven en organisaties zonder aandacht voor duurzaamheid hun bestaansrecht verliezen. Duurzaamheid is een dossier dat onmogelijk ontkend kan worden. Het is dan ook niet de vraag óf we invulling moeten geven aan het duurzaam inrichten van onze samenleving en bedrijven, maar hóe. Het is de realisatie van een feit dat we het anders moeten gaan doen. Het is een non-issue óf we duurzaam moeten gaan opereren, het is een realisatie. Het is wel de vraag hoe we dat het beste kunnen doen. Robert Berends, HR Manager Alliander 11 van 46 Naar de inhoudsopgave

12 Duurzaamheid is bestaansrecht én bestaansreden van De Groene Knoop. Astrid Deckers, eigenaar De Groene Knoop Onderscheidend vermogen Bovendien is duurzaamheid een manier om je (nu nog) als bedrijf te onderscheiden in de markt t.o.v. concurrenten. Duurzaam ondernemen met een duurzame bedrijfsvoering is daarnaast een statement naar de samenleving. Ons kantoor is gebouwd met de ambitie het duurzaamste kantoor van Nederland te zijn. Dat is enerzijds een statement naar de maatschappij dat duurzaamheid een kernwaarde van ons bedrijf is en van de samenleving zou moeten zijn. anderzijds dient het onze zakelijke partners en onszelf ter inspiratie. Remco Valk, Directeur Van Helvoirt De crisis maakt dat duurzaamheid moeilijk voet aan de grond krijgt, maar tegelijkertijd is het een kans jezelf als bedrijf te onderscheiden. Je zet jezelf op achterstand als je niet weet wat duurzaamheid voor jouw bedrijf kan betekenen. Marjan Brinkman, beleidsmedewerker Bouwend Nederland Business case Tegelijkertijd hebben de bedrijven ook eenvoudigweg een business case rond te maken, en is duurzaamheid daarvan onderdeel. Dat betekent dat een duurzame bedrijfsvoering ook (deels) onderworpen is aan de economische wetmatigheden van een solide bedrijfsvoering. Onze core business is natuurlijk wel gewoon het verkopen van zoveel mogelijk melk. De business case moet rond zijn, en daarvoor is duurzaamheid niet de enige voorwaarde. Jaap Petreaus, corporate manager Environment & Sustainability Friesland Campina Anderzijds wordt er op dit moment stevig vernieuwd en werken vele partijen hard aan het ontwikkelen van alternatieve business modellen. Stel je voor dat de accu van je auto tijdens je trip naar het buitenland op het langparkeerterrein van Schiphol als opslag van elektrische energie kan fungeren. Het is perfect te organiseren dat de accu is opgeladen als je de auto weer nodig hebt (want je aankomsttijd ligt vast). Op deze manier kan het parkeren kostenneutraal of zelfs positief voor de parkeerder uitpakken. 12 van 46 Naar de inhoudsopgave

13 Robert Berends, HR Programmamanager Techniek Alliander Dat terugverdienen gebeurt op vele manieren, en kan ook door een bijdrage aan het algemeen maatschappelijk belang, oftewel waarde creëren. Veelal beleggen bedrijven deze vorm van duurzaam ondernemen in een MVO-strategie en beleid. Associaties en thema's Waar wordt duurzaamheid mee geassocieerd door de geënquêteerde werkgevers? Het nemen van de maatschappelijke verantwoordelijkheid staat duidelijk op de eerste plaats. Dat maakt van duurzaamheid direct een sociaalmaatschappelijk vraagstuk. Associatie duurzaamheid Tijdelijke modegril 8% Anders 12% Financiele noodzaak 13% Pionieren 23% Nieuwe economische kansen 55% Maatschappelijke verantwoordelijkheid 85% 0% 50% 100% Welke thema's voor de werkgevers belangrijk zijn zien we in het diagram hiernaast. Duurzame energie en duurzame technologie springen er hier duidelijk boven uit. Andere thema's die worden genoemd zijn o.a. sociale duurzaamheid en leefbaarheid. Belangrijkste thema binnen organisatie Circulaire economie Anders Biobased economie Geen Fairtrade Cradle2Cradle Duurzame technologie Duurzame energie 10% 14% 15% 18% 18% 19% 36% 38% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% De rol van duurzaamheid in de sector? In de deelrapportages gaan we specifieker in op de trends binnen de verschillende topsectoren. In dit overzichtsrapport ziet u het algemene beeld. We hebben ze als volgt gelabeld en hierbij aangegeven hoe vaak we het label hebben toegepast: Grote rol tot leidend principe 49 Geen rol 12 Kleine rol 10 Groeiende rol 7 Te kleine rol 5 13 van 46 Naar de inhoudsopgave

14 Toch hebben veel werkgevers betekenis gegeven aan de rol in hun sector door er meer inhoudelijk op in te gaan. Dan springen de volgende topics eruit: Energie, energieproductie, energie verbruik en de energietransitie 29 Materiaalkeuze en productontwikkeling 27 Bewustzijn dan wel het stimuleren ervan 14 De vraag in de markt, economische kansen 13 Efficiëntie in kosten, kostenreductie en andere financiële voordelen 12 Grondstoffen, afval, kringloop/hergebruik, Life Cycle. circulaire economie 13 Efficiëntie in omgang/verbruik grondstoffen, energie, water, afval etc. 10 Nieuwe techniek 8 CO2 5 Verder worden nog genoemd: Als kader voor besluitvorming, het milieu, bestaande beperkende factoren zoals regelgeving, duurzaam inkopen, imagoverbetering en vragen als: Is er een businesscase van te maken of is het rendabel te krijgen? Economisch, technologisch en sociaal-maatschappelijk We zien dat werkgevers duurzaamheid grofweg op drie manieren benaderen: Economisch, technologisch en sociaal. Waarbij in het sociaal-maatschappelijke deel naast de people-kant een sterke verwijzing ligt naar de planet-kant van duurzaamheid. De meeste werkgevers associëren duurzaamheid dus met maatschappelijke verantwoordelijkheid maar de thema s die spelen zijn vooral duurzame energie en technologie. Economisch Eerder noemden we al dat bedrijven een businesscase hebben rond te maken en geen bestaansrecht hebben zonder klanten en omzet. Duurzaamheid is daarmee eenvoudigweg onderdeel van de bedrijfsvoering. Duurzaamheid moet logisch zijn, duurzaam handelen een automatisme. Jaap Petreaus, corporate manager Environment & Sustainability FrieslandCampina Dat betekent dat investeringen in duurzame maatregelen zichzelf op korte of lange termijn wel moeten terugverdienen. McKinsey heeft uitgerekend dat het Europa $700 miljard oplevert als de hele Europese economie circulair zou functioneren. Stef Kranendijk, voormalig CEO Desso & bestuursvoorzitter De Groene Zaak 14 van 46 Naar de inhoudsopgave

15 Technologisch Tegelijkertijd is er vanuit de markt de vraag om technische oplossingen voor duurzame vraagstukken. Afnemers vragen om duurzame(re) producten en oplossingen, overheden nemen duurzaamheid op als criterium in hun aanbestedingsprocedures, leveranciers zijn in staat voor dezelfde prijs duurzame alternatieven aan te bieden en de publieke opinie oefent druk uit op bedrijven om duurzaam te ondernemen. Steeds meer opdrachtgevers hebben duurzaam bouwen als criterium in de aanbestedingsvoorwaarden of het plan van eisen opgenomen. Duurzaam bouwen gebeurt momenteel vooral markt gestuurd. Onze interne motivatie zou nog wat hoger mogen zijn. Marjan Brinkman, beleidsmedewerker Bouwend Nederland Voor ons is duurzaam ondernemen het produceren van melk op een fatsoenlijke manier, zowel ecologisch, economisch als sociaal. Dat is in deze tijd een logische stap, en consumenten willen hier vanuit kunnen gaan. Bovendien is er weinig keus, want alle grote jongens maken deze transitie momenteel door (red: Unilever, Nestle, Kraft, AH). Jaap Petreaus, corporate manager Environment & Sustainability Friesland Campina Deze technische oplossingen zien we in ieder beroepsdomein en zowel de geïnterviewde als geënquêteerde bedrijven geven hiervan legio voorbeelden. Van de energiebranche, de groensector, voedingsmiddelenbedrijven, de bouwsector tot de overheid, zorginstellingen en de financiële sector, allemaal hebben ze te maken met technische oplossingen voor duurzame vraagstukken. Sociaal-maatschappelijk Daarnaast erkennen veel bedrijven dat er ook een sterk sociaalmaatschappelijke kant verweven is met duurzaam ondernemen of duurzaamheid in het algemeen. Er is een groeiend besef dat we de samenleving en de economie anders moeten organiseren. De economie kan niet alsmaar doorgroeien op een planeet met eindige natuurlijke hulpbronnen. In een groene economie verbruik je geen grondstoffen die eindig zijn. Dat leidt idealiter tot een bedrijfsvoering die het milieu geen schade toebrengt. 15 van 46 Naar de inhoudsopgave

16 Marcel Krom, directeur International PostNL Er zal een collectieve mindshift moeten plaatsvinden om de samenleving duurzaam of volhoudbaar te organiseren, waarbij gelijkheid en sociale rechtvaardigheid hoog in het vaandel worden gedragen. Een groene economie vraagt om een compleet ander economisch en sociaal systeem; een systeem waarin een ander waardenbegrip heerst, en een lange-termijn visie op de samenleving. Het gaat over leven en werken in co-existentie. Dat begrip begint bij het onderwijs. Het is belangrijk aan kinderen uit te leggen dat alles met elkaar verbonden is. Een simpel voorbeeld: als je niet in verbondenheid leeft met drie miljard arme mensen, dan komen die drie miljard mensen naar jou toe en wordt je ook arm. Tex Gunning, CEO TNT Express & oud Executive Committee AkzoNobel Ongelijke samenlevingen zijn per definitie instabiele samenlevingen, en bij een groene economie hoort dus ook een stabiel sociaal systeem Maurits Groen, directeur MGMC & founder WakaWaka. Op individueel niveau zullen we onszelf de vraag moeten stellen hoe we willen wonen en werken, hoe we willen leven. Veel bedrijven hebben duurzame inzetbaarheid van hun werknemers opgenomen in hun bedrijfsvoering. Daarmee dienen ze zowel hun eigen belang, hun werknemers als de samenleving. Wij hebben mensen in dienst, het fit houden van onze medewerkers is een van onze uitdagingen. In de eerste plaats heeft iedereen baat bij een gezond en fit lichaam, maar daarbij vervullen zij ook een voorbeeldfunctie naar onze patiënten. Practice what you preach Frans Urban, directeur Arbo- en Milieudienst UMC Utrecht Werken in de bouw is zwaar, en veel mensen krijgen te maken met gezondheidsklachten. Mensen moeten goed op zichzelf passen en ervoor zorgen dat ze niet alleen vandaag en morgen maar hun hele leven moeten werken en (ook daarna) in goede gezondheid verkeren Yvonne Hiddink, bedrijfsadviseur Bouwend Nederland Zowel op collectief als op individueel niveau zal er een andere mindset moeten ontstaan vanuit een diepgeworteld besef dat we het anders moeten gaan doen. 16 van 46 Naar de inhoudsopgave

17 Een duurzame mindset is een essentiële eigenschap voor de werknemer van de toekomst. Daar ligt een belangrijke taak voor het onderwijs, om die mindset op alle niveaus te stimuleren en te voeden met kennis Maurits Groen, directeur MGMC & founder WakaWaka Dat besef kan een gedragsverandering richting duurzamer leven op gang brengen. Werkgevers worstelen echter wel met de manier waarop zij dat besef bij hun werknemers kunnen ontwikkelen. Bewustzijn of bewustwording van de noodzaak tot duurzaamheid stimuleren is een vraagstuk waarmee veel werkgevers bezig zijn. Definitie van duurzaamheid vanuit perspectief organisaties We hebben de werkgevers in de enquête gevraagd hoe zij duurzaamheid vanuit het perspectief van hun organisatie zouden definiëren. In grote lijnen wordt het eerder geschetste beeld onderbouwd. Een nieuw verhuisbedrijf dat aan de enquête deelnam, formuleerde duurzaamheid aan de hand van hun slogan: We hebben de wereld niet geërfd van onze ouders, maar te leen van onze kinderen. Veel werkgevers reageren in dezelfde trant. Het gaat om een bepaalde mentaliteit en een bewustzijn. Het is van belang om de noodzaak voor verandering in te zien als basis voor het handelen naar de toekomst toe. Daarbij wordt de grondstoffenproblematiek genoemd, natuur en milieu worden vaak aangehaald en passend bij het algemene beeld is het energievraagstuk en in het bijzonder CO2 - een belangrijk onderdeel van de betekenis die aan duurzaamheid wordt gegeven. Meer concreet worden de principes van het Triple P-model genoemd, ook wel Triple Bottom Line of: People Planet Profit. Een integrale aanpak en werken aan een balans tussen economie en ecologie worden vaker genoemd. Proportionaliteit is een mooi kernwoord om die balans te beschrijven. Werkgevers zijn realistisch en maken duidelijk dat duurzaamheid heel mooi is, maar er moet wel een businesscase van worden gemaakt om de investeringen rendabel te maken. Dat sluit natuurlijk wederom goed aan bij het Triple P model. De balans tussen economie, ecologie en menselijk welzijn. Veel werkgevers zien de economische kant als een pullfactor om met duurzaamheid aan de gang te gaan. Zij definiëren duurzaamheid vooral als een marktprincipe waarom gevraagd wordt en waarop de bedrijfsvoering en productie moet worden afgestemd. We zien ook veel terug dat duurzaamheid op zichzelf een vraagstuk is. Het gaat om keuzes maken, waarvan de consequenties niet altijd even helder zijn. 17 van 46 Naar de inhoudsopgave

18 Vraagstukken waar organisaties mee bezig zijn Per sector zijn er natuurlijk verschillen te ontdekken. In de tuinbouw houdt men zich bezig met gewasbescherming en bij de overheid met beleid. In de op-maat rapportages zal er voor die specifieke vraagstukken aandacht bestaan. Het beeld dat hier wordt gevormd, is bij werkgevers breed terug te zien. Energie (CO2), grondstoffen, afval en water Kennis Regelgeving Innovatie Keuzes maken Toetsbaarheid Businesscase Bewustzijn Sociale duurzaamheid schaarste, verbruik, reductie en besparing wat mag wel en wat (nog) niet duurzame productontwikkeling hulpbronnen, materiaal en technologie, duurzaam inkopen, toepasbaarheid certificering, effect (van de keuze) en impact financiering en rendement, marktvraag, kosten(reductie) bewustwording, betrokkenheid medewerkers arbeid, inzetbaarheid, leefbaarheid Vraagstukken die meetbaar zijn gemaakt Vooral de 'quick wins' doen het goed. Daar waar duurzaamheid het meest lonend is en dus de investering van tijd en middelen rendabel te maken is, daar is meten en weten het meest geïntegreerd. Energie, verbruik (ook bv. water) en opwekking Certificering, waaronder ISO26000 CO2, uitstoot en de CO2 prestatieladder Afval, afvalstromen, afval als grondstof Inkoop Transport en mobiliteit Arbeid en inzetbaarheid 18 van 46 Naar de inhoudsopgave

19 3.2.2 In hoeverre sluit het onderwijs (voor het onderwerp duurzaamheid) volgens werkgevers aan bij de huidige beroepspraktijk? De stelling: Het huidige onderwijs sluit voldoende aan bij de behoefte van werkgevers wat betreft kennis en vaardigheden van werknemers om maatschappelijk verantwoord/ duurzaam te kunnen ondernemen/ opereren. 27% eens oneens 73% 73% is het oneens met deze stelling. Deze werkgevers vinden dat het onderwijs onvoldoende aansluit op hun behoefte om maatschappelijk verantwoord of duurzaam te kunnen ondernemen. Volgens veel respondenten is er vanuit het onderwijs te weinig of geen aansluiting met de praktijk. Er is meer aandacht nodig, geeft een groot deel van de respondenten aan. Sommigen denken dat het onderwijs per definitie achterloopt of te laat reageert. Een aantal respondenten is wat positiever. Zij denken dat er meer besef is bij de nieuwe instroom, maar dat de kennis en vaardigheden niet concreet genoeg zijn. Er zijn ook werkgevers die het als hun eigen taak zien om bijvoorbeeld te voorzien in interne opleidingen. Aansluiting op de praktijk. De toelichtingen op deze stelling laten een zeer gevarieerd beeld zien. Weliswaar is de hoofdmoot dat er te weinig aansluiting is op de praktijk en dat meer aandacht voor duurzame ontwikkeling noodzakelijk is, werkgevers constateren ook veel positieve ontwikkelingen. Volgens Anja Grootoonk, gemeentesecretaris van de gemeente Almere, bestaat hét onderwijs niet: Wij hebben goede ervaringen met de onderwijsinstellingen in de regio, terwijl ik een gat constateer bij trainees van universitaire opleidingen. Die jongelui leren snel, maar worden veel meer instrumenteel opgeleid. Sommige werkgevers vinden dat het onderwijs wel aansluit op de beroepspraktijk. Het kennisniveau is hoger dan van de bestaande medewerkers en men is voldoende op de hoogte, wordt aldus 19 van 46 Naar de inhoudsopgave

20 geconstateerd. Wat ook terug te zien is in de respons, is dat werkgevers vinden dat het besef er wel is, maar dat het niet concreet genoeg wordt. Dat beeld zagen we terug in het stuk van Intermediair, maar het wordt ook bevestigd in de interviews, zoals met met Hero Boonstra, Manager HSE & Sustainability Officer bij Cofely: De receptiviteit van jonge mensen is beter, maar het handelingsvermogen is nog niet van toegevoegde waarde. Dat het onderwijs achterloopt op de praktijk wordt door veel werkgevers in de enquête en ook in de interviews onderstreept. We zijn kleuters die het alfabet nog niet beheersen [red: wat betreft duurzaamheid], we moeten nog zoveel leren om onze economie en samenleving anders in te richten. Kennisniveau van huidige medewerkers volgens werkgevers ,2 4,3 4,3 4, fte fte 250< fte Gemiddeld Waarbij 1 is geen kennis en 7 is maximale kennis. De uitkomst is neutraal. De verschillen tussen de verschillende bedrijfs-groottes zijn statistisch niet significant. Deze uitspraak van duurzaamheidsexpert en ondernemer Maurits Groen wordt breed gedragen en gevoeld door de werkgevers die zijn geïnterviewd. Nagenoeg allemaal stellen ze dat het onderwijs onvoldoende aansluit bij de beroepspraktijk, en levert dus ook niet de mensen die nodig zijn. De praktijk loopt ver voor op het onderwijs, op veel gebieden maar ook op het gebied van duurzaamheid. De praktijk loopt inherent voor op het onderwijs, het onderwijs levert niet de mensen die de praktijk nu nodig heeft. Marjan Brinkman, beleidsadviseur Bouwend Nederland Het is lastig om de aansluiting op de praktijk te maken. Je moet voldoende aandacht houden voor specifieke wensen vanuit het werkveld. [ ] We krijgen bijvoorbeeld veel economen en die leren niets over duurzaamheid. Een ander voorbeeld is dat er nagenoeg nul aandacht is voor coöperatief ondernemen. Dat is niet in economische modellen gevangen. Het is allemaal erg ouderwets. [ ] Het zijn vooral jonge mensen die passie voor het onderwerp hebben en zeggen: Wat kan ik doen? Maar ze zijn onmachtig om het op een moderne manier in hun werk vorm te geven. Bas Ruter, directeur duurzaamheid Rabobank Nederland 20 van 46 Naar de inhoudsopgave

21 Veel werkgevers zien het dan wel als een opdracht voor het onderwijs om de aansluiting met de praktijk te maken, maar zien ook hun eigen verantwoordelijkheid. Dit kwam mooi tot uiting tijdens het interview met het UMC Utrecht: Het onderwijs moet haar curriculum aanpassen aan onze wensen als werkgever. Die worden op hun beurt ingegeven door de behoeften van de huidige markt en de samenleving. Frans Urban, directeur Arbo- en Milieudienst UMC Utrecht Tegelijkertijd zou het niet terecht zijn de verantwoordelijkheid uitsluitend bij het onderwijs neer te leggen. Ook voor onszelf is er nog veel te doen. Helma van Zundert, manager opleidingscentrum UMC Utrecht Samenwerken 38% ja nee 62% 62% van de deelnemers aan het onderzoek is bereid om met het onderwijs samen te werken op het gebied van duurzaamheid. Samenwerken met het onderwijs wordt soms als lastig ervaren. Tegelijkertijd wordt het gezien als een kans. 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 64% Nee 21% Ja, met ROC/Mb o 13% Ja, met Hbo 8% 8% Ja, met Aoc Ja, met universiteiten 5% Ja, anders 21 van 46 Naar de inhoudsopgave

22 64% van de respondenten heeft überhaupt geen overleg met het onderwijs over beroepscompetenties. Er is nog heel veel te bereiken op het gebied van samenwerking tussen onderwijs en bedrijven. Er wordt nu onvoldoende gekeken naar wat de behoeften vanuit het bedrijfsleven zijn, daar moet meer aandacht aan besteed worden. Jeanine de Vries, directeur Ecostyle Werkgevers raden aan om samenwerking te zoeken met succesvolle bedrijven. Op die manier kunnen de studenten leren van deze bedrijven en zich verdiepen in specifieke, relevante en voorkomende vraagstukken en cases. Op die manier leren zij denken vanuit de bedrijfspraktijk en zijn zij van veel grotere waarde voor de bedrijven. Werken vanuit cases is de sleutel tot succes. Op die manier krijgen studenten gevoel voor de succesfactoren en vraagstukken in het bedrijfsleven. Ik denk dat het onderwijs veel meer gebruik zou moeten maken van succesvolle bedrijven en organisaties die voorop lopen wat betreft duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Stef Kranendijk, oud-ceo Desso & bestuursvoorzitter De Groene Zaak De rol van de docent De rol van de docent wordt een aantal keer aangemerkt als een probleem om voldoende aansluiting te vinden met de praktijk. Met name in de interviews komt dit naar voren. Sommige werkgevers hebben de ervaring dat de samenwerking niet misloopt op de ethische kant van samenwerking met commerciële organisaties, maar veel meer op individuele weerstand van docenten. Zij houden de samenwerking op afstand omdat zij die als bedreigend zouden kunnen ervaren. De (tientallen) jaren oude vakkennis is achterhaald, tenzij de docent zich voortdurend heeft bijgeschoold. Bovendien ervaren sommige docenten het als aantasting van hun autoriteit, zij blijken immers faalbaar of blijken ronduit gedateerde kennis, inzichten en vaardigheden over te dragen. Tot slot zouden sommige docenten de gastlessen van- of samenwerking met bedrijven ervaren als bedreiging voor hun eigen lessen. Lessen van docenten uit het bedrijfsleven blijken vaak interessanter en relevanter voor de studenten. Docenten staan vaak vele jaren voor de klas, waardoor hun praktijkervaring en kennis achterhaald raken. Gastdocenten uit het bedrijfsleven zijn bovendien bedreigend omdat studenten die lessen vaak veel leuker vinden. 22 van 46 Naar de inhoudsopgave

23 Marjan Brinkman, beleidsadviseur Bouwend Nederland De mensen die voor de klas staan [sprekend over economische opleidingen, red] zijn opgeleid met oude ideeën, zij zien kennelijk onvoldoende relevantie voor het thema. Bas Ruter, directeur duurzaamheid Rabobank Nederland Volgens het UNECE model is juist de docent erg belangrijk in het proces naar duurzaam onderwijs. Zie hiervoor bijvoorbeeld het competentiemodel uit hoofdstuk 2. In eerdere onderzoeken van Groene Generatie NL, waarin docenten centraal staan, was de conclusie dat juist zij een cruciale rol spelen bij het agenderen van duurzaamheid bij hun instelling. Weten de enthousiaste docenten en de welwillende werkgevers elkaar dan wel te vinden? Beroepen ontstaan door duurzaamheid 80% 60% 40% 20% 0% 64% 21% 15% 14% Nee Hbo Wo Mbo Volgens 64% van de respondenten zijn er geen beroepen ontstaan door de aandacht voor duurzame ontwikkeling. Bij 36% van de geënquêteerde groep werkgevers zijn er wel beroepen ontstaan door de aandacht voor duurzame ontwikkeling. De meest genoemde beroepen of functies gaan over advisering of consultancy. Vaak gaat het ook om de integratie van het thema bij bestaande beroepen. Voor hbo'ers ontstaan de meeste beroepen die met duurzaamheid te maken hebben. Hier volgt een opsomming van de genoemde beroepen/functies, met de meest genoemde eerst (met een * zijn drie keer of vaker genoemd): advisering, consultancy (technisch, energie, MVO, duurzaamheid)* geïntegreerd in bestaande beroepen/functies, waaronder technische beroepen, HR, inkoop* projectleiders, managers, medewerkers (duurzaamheid, energie)* certificering, auditing* 23 van 46 Naar de inhoudsopgave

24 specialisten, experts duurzaam bouwen, ontwerpen, technologie* technici, technische ontwikkeling* beleidsmedewerkers* Integratie bij management en/of directie* programmaleider -en manager duurzaamheid* coördinator duurzaamheid, energie, MVO* voorlichting, communicatie en marketing* verkopers, waaronder accountmanager afvalstromen* energiemanager engineering duurzaamheidsdirecteur accountants allround monteurs biotelers business-development deeltijd HSE-functie kwaliteitsmedewerker lifestyle coach MVO-ambassadeurs nieuwe beroepen bij leveranciers onderzoekers ontwerpers opleiders procesbegeleiders rapportage terreinbeheerder trekker MVO trendwatcher voedseltechnoloog Dragen werknemers bij aan het agenderen duurzaamheid? ,0 4,3 5, fte 250< fte 4,1 Waarbij 1 is geen bijdrage en 7 is maximale bijdrage. De uitkomst is neutraal. De verschillen tussen de verschillende bedrijfsgroottes zijn statistisch niet significant. In de interviews is een genuanceerder beeld ontstaan. Hero Boonstra van Cofely constateert het volgende: Het zijn met name jonge medewerkers die bijdragen aan de agendering. Ook al is het een kleine minderheid, zonder hen gaat het niet lopen. Van de zesduizend werknemers ken ik er dertig, die dermate met het onderwerp aan de slag zijn dat het ook zichtbaar wordt voor anderen. [...]Het leert hoe een kleine groep iets voor elkaar kan krijgen. Het is belangrijk om die ontwikkelingen op de rit te houden. Naïviteit en het hebben van 'oververwachtingen' vormen de klassieke valkuilen bij veranderprocessen. 24 van 46 Naar de inhoudsopgave

25 Voor welke medewerkers is duurzame kennis/vaardigheid belangrijk? 18% 68% 12% 2% Mbo Hbo Wo Allen Werkgevers die deelnamen aan het onderzoek vinden het voor alle opleidingsniveaus belangrijk om duurzame kennis en vaardigheden op te doen. Houding tegenover scholing? ,5 5,0 5,3 4, fte fte 250< fte Gemiddeld De werkgevers uit de aselecte steekproef staan (op een schaal van 1 tot 7) gematigd positief tegenover scholing van hun huidige medewerkers op het gebied van duurzaamheid. Er zijn geen significante verschillen gemeten tussen de bedrijfsgroottes. 25 van 46 Naar de inhoudsopgave

26 Investeren werkgevers zelf tijd en middelen? 46% ja 54% nee 54% van de werkgevers investeert tijd en middelen om het kennisniveau op het gebied van duurzaamheid te verhogen. Bij anderen is dat nog in ontwikkeling. Voor sommigen is hier geen behoefte aan of heeft dit geen prioriteit, is er een financiële drempel of is duurzaamheid voor een latere fase: Er moet eerst een vak worden geleerd. Volgens anderen is er te weinig kennis en materiaal beschikbaar om hier aandacht aan te besteden. Werkgevers die wel tijd en energie investeren in het kennisniveau van hun medewerkers doen dat als volgt (met een * zijn drie keer of meer genoemd): cursussen, opleidingen (ook intern), (bij)scholing, studie* kennis delen, werkgroepen, overleg, presentaties* goede voorbeeld geven, voorlichting/communicatie, (bewustwording) stimuleren, monitoren verbruik, attenderen (bv. verspilling)* trainingen, waaronder vakgericht voor bijv. nieuwe technologie* ad hoc/ on the job* seminars, lezingen, vakliteratuur, handboeken, workshops, symposia, congressen, beurzen* hoort bij het werk, verweven in werkwijze, intern beleidstraject* ontwikkelingen volgen* divers 'fit en vitaal' programma geen specifieke opleiding meer aandacht voor techniek procesoptimalisatie regels via sociale duurzaamheid stages toolbox metingen vergroten kennis wetgeving via audits projectenboek 26 van 46 Naar de inhoudsopgave

27 De oplossing die sommige bedrijven kiezen, is om hun hooggeschoolde mensen met specialistische kennis deels uit het buitenland te halen of intern (grondig) bij te scholen. Voor ieder vakgebied waarin onze ruim mensen actief zijn, verschillen de benodigde competenties en vaardigheden. Daarom besteden wij veel tijd aan bijscholing en nascholing van onze mensen, en hebben we het inhouse Alliander College opgericht Robert Berends, HR manager Alliander Desso heeft grote behoefte aan technisch personeel dat op een vernieuwende manier met zijn vakgebied bezig is. In Nederland zijn maar weinig van dit soort mensen te vinden, dus wij halen regelmatig werknemers uit het buitenland. Kennis van de circulaire economie zou veel meer onderdeel moeten worden van het curriculum van álle opleidingen Stef Kranendijk, oud-ceo Desso & bestuursvoorzitter De Groene Zaak Tegelijkertijd geven de werkgevers aan dat dit geen ideale oplossing is, en dat het onderwijs een veel grotere rol zou kunnen spelen bij het passend voorbereiden van mensen op de arbeidspraktijk. Winst boeken door afstemming. De deelnemende werkgevers werd gevraagd welke winst zij zouden kunnen boeken door afstemming met het onderwijs betreffende duurzaamheid. De meest voorkomende antwoorden op een rij: groter bewustzijn, meer draagvlak, meer commitment en mentaliteit hoger kennisniveau betere en concretere toepassing samenwerking minder inwerktijd acquisitie versterken/ rendement beter personeel effectievere stages betere aansluiting markt, verbetering marktpositie toekomst (perspectief) beter proces innovatie afstemming arbeidsmarkt beter product hogere output realiseren beleidsdoelstellingen duurzaamheid 27 van 46 Naar de inhoudsopgave

28 3.2.3 Hoe zou duurzaam onderwijs er uit moeten zien? De stelling: Het onderwijs van MBO tot universiteit moet meer aandacht besteden aan duurzaamheid als integraal onderdeel van ieder curriculum. 23% eens oneens 77% 77% is het eens met deze laatste stelling. Vooral het integrale aspect wordt belangrijk gevonden. Het moet op iedere agenda komen, het is van belang voor de hele waardeketen. Het moet geïntegreerd worden in de 'gewone vakken'. Door de samenhang van de thema's in de verschillende vakken ontstaat er een holistische kijk op de vraagstukken. De interviews vertonen hetzelfde beeld: Duurzaamheid moet integraal ingebed worden, zodat mensen op conceptueel niveau leren nadenken en de juiste afwegingen kunnen maken Robert Berends, HR manager Alliander Er zijn respondenten die het integraal in ieder curriculum als volgt nuanceren: Niet alles heeft er per definitie mee te maken en het mag geen extra druk opleveren. Onderwijs is ook bedoeld om te leren leren of leren denken, dat is volgens sommige respondenten belangrijker dan bijvoorbeeld kennis. Inzicht Bewustzijn of bewustwording ziet men als een van de belangrijkste uitkomsten van de integratie in de curricula. Het is belangrijk om betekenis te kunnen geven aan het begrip duurzaamheid. Duurzaamheid in het onderwijs is nu nog onderbelicht en wordt te eenzijdig of lineair behandeld. Het onderwerp kan bijvoorbeeld ook bijdragen aan technische kennis. Werk Het integrale aspect is ook relevant voor de periode na het onderwijs, namelijk in het werk. In het vakgebied of de beroepsgroep krijgt duurzaamheid daardoor invulling. Het is van belang om economie en duurzaamheid te verbinden, door volgens sommigen concreet met het 28 van 46 Naar de inhoudsopgave

29 begrip Triple P aan de gang te gaan. Werkgevers wijzen ook op het kennisgebrek bij hun medewerkers. Het scheelt tijd en energie voor de organisatie als er bij de instromers al een bepaald niveau is op het terrein van duurzaamheid. Die instroom is ook belangrijk voor de verandering in denkwijze bij de bedrijven en daardoor kan het bijdragen aan de lange termijn continuïteit. Studenten weten op detailniveau vaak goed waar ze mee bezig zijn, maar het totaalbegrip ontbreekt. Het is voor mij onmogelijk mensen te vinden die zowel de productieprocessen begrijpen, inzicht hebben in de achtergronden van ecologische kledingproductie, de waardeketens kan doorzien en tegelijkertijd ondernemer genoeg is om een winkel te draaien en een merk op te bouwen Astrid Deckers, eigenaar de Groene Knoop Moreel Het overgrote deel van de respondenten reageert vanuit moreel oogpunt. Een selectie uit de reacties: het zou vanzelfsprekend of 'de normaal' moeten zijn, de aandacht voor duurzaamheid is cruciaal, meer aandacht maakt het belang meer duidelijk, duurzaamheid is onlosmakelijk verbonden met de toekomst, we moeten voorsorteren op de toekomst, het is onontkoombaar, het is van belang voor zowel wonen als werken, het is in het belang van jongeren, zo ontstaat er een positieve houding, het is een noodzaak. Opmerking: Veel respondenten hebben eerder aangegeven dat duurzaamheid door hen wordt geassocieerd met maatschappelijk verantwoord ondernemen. Dit morele appel richting het onderwijs past daar goed bij. Objectiviteit Het is volgens enkelen van belang om de objectiviteit van het thema eerst te waarborgen en dat het ontdaan moet worden van mediakleuring. Het thema past in het onderwijs in het kader van professionele beslissingen, maar meer ook niet, is een van de reacties. Oneens Onder de respondenten die het oneens zijn met de stelling, lezen we ook nog een uitgebreid spectrum aan onderbouwingen terug. Een grote partij in de sector water is zelfs aangenaam verrast door de huidige belangstelling en betrokkenheid van het onderwijs. Anderen vinden dat de praktijk belangrijker is dan het onderwijs en weer anderen zijn negatief over het onderwijs als geheel en vinden dat er eerst maar eens goed onderwijs moet worden gegeven. Sommigen zien duurzaamheid als een hype of modegril en zien helemaal niets in de integratie van het thema in het onderwijs of vinden het onnodig. 29 van 46 Naar de inhoudsopgave

30 Welke uitdagingen waar de werkgevers voor staan zouden zij graag terugzien in het onderwijs? Hier is bewustwording de meest genoemde term. Verder worden werken met praktijkcases en werken aan businesscases genoemd. Mensen moeten leren om afwegingen te maken, bijvoorbeeld bij het kiezen van materialen. Een greep uit de individuele antwoorden (met een * werden minimaal 3x genoemd): de communicatiekant van duurzaamheid* circulaire economie* life cycle analyses (LCA's) kunnen maken* reflectie op handelen* herkomst grondstoffen nieuwe technieken gewasbescherming ambtenaar als verbinder complexe projecten conceptontwikkeling concretiseren, het S.M.A.R.T. maken van duurzaam vakmanschap haalbaarheidsstudies energie berekeningen implementatie MVO innovatie verpakkingen regelgeving technische alternatieven integratie duurzaamheid in bestaande technologie efficiënter werken De overige antwoorden sorteren met name voor op de vragen over kennis, vaardigheden en houding. Kennis, vaardigheden en houding Op de vragen die gaan over kennis, vaardigheden en houding van pas afgestudeerden konden we ruim 174 verschillende labels plakken. Dit waren open vragen, waarbij respondenten dus zelf hun antwoorden moesten formuleren. Veel van de genoemde, kennis en vaardigheden hangen met elkaar samen of zijn aanvullingen op elkaar. De volgende drie werden het meest concreet genoemd: 30 van 46 Naar de inhoudsopgave