Extra welzijn voor ouderen in de thuissituatie: een alternatief voor verzorgingshuisopname?

Transcriptie

1 Z o r g b e h o e f t e v a n u i t c l i ë n t e n p e r s p e c t i e f Extra welzijn voor ouderen in de thuissituatie: een alternatief voor verzorgingshuisopname? Evaluatie koploperspilots in de Westelijke Mijnstreek en Zeeland P.M.A. van Bilsen J.P.H. Hamers A.A.M. Don W. Groot C. Spreeuwenberg April 2007

2 COLOFON Dit onderzoek is mede mogelijk gemaakt met financiering van de het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Uitvoering Universiteit Maastricht Onderzoekers Mw. drs. P.M.A. van Bilsen Dhr. prof. dr. J.P.H. Hamers Mw. drs. A.A.M. Don Dhr. prof. dr. W. Groot Dhr. prof. dr. C. Spreeuwenberg Projectleider onderzoek zorgbehoefte vanuit cliëntperspectief J.P.H. Hamers, Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Lay-out en druk Datawyse I Universitaire Pers Maastricht ISBN Universitaire Pers Maastricht Correspondentieadres Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Postbus MG Maastricht

3 BEGELEIDINGSCOMMISSIE Mw. A.M.M. Arentsen-Mintjens, Huis voor de Zorg, Brunssum Dhr. R.J.J. Boumans, Zorgkantoor Noord- en Midden-Limburg Dhr. T.H.M. van Broeckhoven, Zorgkantoor Zuid-Limburg, Sittard Mw. L.T. Holtkamp-van Es, Huis voor de Zorg, Weert Dhr. J. Hügel, Zorgkantoor Zuid Limburg, Sittard Mw. M.C.H. Jansberg-Diederen, GroenekruisDomicura, Maastricht Dhr. P.J. de Jonge, Landelijke Organisatie Cliëntenraden, Maastricht Mw. L.G.D.C. Meijer-Sijstermans, Provincie Limburg Dhr. J.Th.J.M. Rambags, Stichting Thuiszorg Noord-Limburg Dhr. R.F.M. Ruijters, MeanderGroep Zuid-Limburg, Heerlen Dhr. R.J. Seerden, Zorgkantoor Zuid-Limburg, Sittard KLANKBORDGROEP WESTELIJKE MIJNSTREEK Mw. C. Bonselaar, Stichting Orbis medisch en zorgconcern, Sittard Dhr. J. Bos, Stichting Orbis medisch en zorgconcern, Sittard Dhr. B. Bus, Stichting Ouderenzorg Geleen Stein, Geleen Mw. I. Havermans, Stichting Thuiszorg Westelijke Mijnstreek, Sittard Mw. A.M.H. Heuvelmans Didden, Aristacura, Sittard Mw. T. Hoofs, Partners in Welzijn, Geleen Mw. L.G.D.C. Meijer-Sijstermans, Provincie Limburg Mw. G. Pinckaers, Stichting Gezondheidszorg Oostelijk Zuid Limburg, Amstenrade Dhr. M. Schats, Partners in Welzijn, Geleen Dhr. R.J. Seerden, Zorgkantoor Zuid Limburg, Sittard Dhr. J. Stevens, Stichting Gezondheidszorg Oostelijk Zuid Limburg, Amstenrade Mw. N. Ter Linde, Stichting Woon/Zorg Centrum Beek, Beek Mw. C. Veelen, AristaCura, Sittard KLANKBORDGROEP ZEELAND Mw. D.A. Bras, Zorgkantoor CZ, Goes Mw. T. De Bruin, Gemeente Middelburg, Middelburg Mw. J. De Leeuw, Zorgstroom, Middelburg Mw. J. Franken, Zorgkantoor CZ, Goes Dhr. A.J.A. Janse, Stichting Curamus, locatie de Blaauwe Hoeve, Hulst Dhr. P. Van den Berg, Stichting Het Klaverblad, Goes Mw. J.P. Van Dijk, Provincie Zeeland, Middelburg Dhr. J.G.R. Van der Hallen, Emergis Kenniscentrum, Goes Dhr. P. Van Kooten, Scoop, Middelburg Dhr. C. Van Schaik, Gemeente Terneuzen, Terneuzen Dhr. J.R.J. Vansteenkiste, Zorgkantoor CZ, Goes Mw. B. Weemaes, Stichting Curamus, locatie de Blaauwe Hoeve, Hulst

4 LEESWIJZER In dit rapport zijn de resultaten beschreven van het onderzoek dat is opgezet ter evaluatie van de Koploperspilot Modernisering AWBZ in de Westelijke Mijnstreek en Ruimte voor Resultaat / Woonservicezones in Zeeland voor verblijfsgeïndiceerde ouderen en ouderen met een indicatie onplanbare zorg of zorg op afroep. Deze pilots beogen intramurale opname uit te stellen door het aanbieden van zorg- en welzijnsdiensten in de wijk en alternatieve extramurale woonvormen. Met behulp van interviews met ouderen en schriftelijke vragenlijsten verspreid onder mantelzorgers is nagegaan hoe het met deze zelfstandig wonende ouderen gaat, en in hoeverre de mantelzorger belast is met de zorg voor hun naaste. In de inleiding van het rapport (Hoofdstuk 1) vindt u de aanleiding, doel en onderzoeksvragen van dit onderzoek. In Hoofdstuk 2 wordt de onderzoeksmethode nader geëxpliciteerd. In Hoofdstuk 3 wordt de respons, demografische gegevens en achtergrondkenmerken van zowel de ouderen als mantelzorgers beschreven. Opgemerkt dient te worden dat in ieder hoofdstuk ook aandacht is voor beide regio s apart. In de Hoofdstukken 4 (Behoeften en welbevinden ouderen), 5 (Bronnen van ouderen), 6 (Zorg- en welzijnsgebruik ouderen), 8 (Gezondheid en welbevinden mantelzorg) is een algemene beschrijving opgenomen over de zorg,- woon- en leefomstandigheden van ouderen en hun mantelzorgers. Hoofdstuk 7 raakt de kern van dit onderzoek. Is het welzijnsgebruik na een jaar toegenomen, zijn ouderen geneigd van deze diensten gebruik te maken ten einde een opname uit- dan wel af te stellen? De belasting van de mantelzorg komt ter sprake in Hoofdstuk 9. Een vergelijking tussen de kosten van extramuraal verblijvende ouderen en een intramurale opname wordt gemaakt in Hoofdstuk 10, waarbij Hoofdstuk 11 een overzicht geeft van de omvang van de wachtlijsten ten tijde van onderhavig onderzoek voor intramurale opname in beide regio s. Afgesloten wordt met conclusies en een discussie (Hoofdstuk 12).

5 5 Inhoudsopgave Voorwoord 9 Samenvatting 11 [1] Inleiding Achtergrond onderzoek Doel onderzoek en onderzoeksvragen Subsidieregeling Diensten bij wonen en zorg Welzijnsdiensten Westelijke Mijnstreek Zeeland Mantelzorg 24 [2] Methode van onderzoek Inleiding Onderzoeksdesign Onderzoekspopulatie Ouderen Mantelzorg Implementatie interventie Westelijke Mijnstreek Zeeland Meetinstrumenten Ouderen Mantelzorg Wachtlijstgegevens Procedure Analyse 36

6 [3] Respons en achtergrondkenmerken Respons ouderen Respons mantelzorg Demografische gegevens Ouderen Mantelzorg Opleiding, inkomen, werk, woonsituatie, geloofsovertuiging Ouderen Mantelzorg Behoefte aan verzorgingshuiszorg 47 [4] Behoeften en welbevinden ouderen Subjectief welbevinden Eenzaamheid Kwaliteit van leven Ervaren autonomie Ervaren veiligheid Westelijke Mijnstreek en Zeeland vergeleken Samenvatting 53 [5] Bronnen van ouderen Sociaal netwerk Inkomen Zelfzorgvermogen Mobiliteit Sociale participatie Woning en woonomgeving Zelfredzaamheid Westelijke Mijnstreek en Zeeland vergeleken Samenvatting 64 [6] Zorg- en welzijnsgebruik ouderen Formele hulp Welzijnsvoorzieningen Westelijke Mijnstreek en Zeeland vergeleken Welzijnsgebruikers en niet-gebruikers vergeleken Samenvatting 76

7 [7] Welzijnsgebruik na één jaar Uitval Voor- en nameting vergeleken Demografische gegevens Welbevinden en bronnen Formele zorg Welzijnsgebruik Westelijke Mijnstreek en Zeeland vergeleken Samenvatting 90 [8] Gezondheid en welbevinden mantelzorg Algemene gezondheid Subjectief welbevinden Westelijke Mijnstreek en Zeeland vergeleken Samenvatting 96 [9] Belasting mantelzorg Duur mantelzorg Reistijd en frequentie mantelzorg Motieven om te helpen Objectieve belasting Subjectieve belasting Gewenste ondersteuning mantelzorg Westelijke Mijnstreek en Zeeland vergeleken Mantelzorg en ouderen Mantelzorg na één jaar Samenvatting 108 [10] Kosten extramuralisering Inleiding Methode van onderzoek Zorgkosten zelfstandig wonende ouderen met een verblijfsindicatie Zorgkosten thuis vergeleken met intramuraal verblijf Kosten welzijn Tot slot 118

8 [11] Omvang wachtlijst Westelijke Mijnstreek Zeeland 123 [12] Conclusie en discussie Inleiding Conclusies Discussie 132 [13] Literatuur 139 Bijlage [1] Leden Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg 143 Bijlage [2] Beschrijving meetinstrument 147 Bijlage [3] Frequentieverdelingen gezondheid en welbevinden ouderen 161 Bijlage [4] Frequentieverdelingen aanwezigheid bronnen 165 Bijlage [5] Frequentieverdeling gezondheid mantelzorgers 171 Bijlage [6] Belasting mantelzorg 175 Bijlage [7] Kosten extramuralisering 179

9 9 Voorwoord Door de vergrijzing zullen de kosten voor ouderenzorg de komende jaren sterk toenemen. Tegelijkertijd willen ouderen zo lang mogelijk zelfstandig in hun eigen omgeving blijven wonen. Deze twee ontwikkelingen vragen om nieuwe technologieën die kosten kunnen besparen en opname in een verzorgingshuis kunnen uitstellen. In dit rapport worden de resultaten van een evaluatie van een groot aantal zorg- en welzijnsdiensten die er op gericht zijn intramurale opname uit te stellen, gepresenteerd. Deze diensten werden mogelijk gemaakt door de subsidieregeling Diensten bij wonen en zorg. De evaluatie is gehouden in twee regio s: Provincie Limburg (regio Westelijke Mijnstreek) en in de Provincie Zeeland. Uit eerder onderzoek van de Provinciale Raad van de Volksgezondheid (PRV) is naar voren gekomen dat een aanzienlijk deel van de ouderen die op een wachtlijst voor een verzorgingshuis staan, aangeven opname in een verzorgingshuis niet noodzakelijk te vinden maar zich uit voorzorg op een wachtlijst hebben laten zetten. Een ondersteunend pakket aan diensten zou dit voorzorgmotief bij ouderen kunnen wegnemen. Uit de evaluatie blijkt dat het aanbod van diensten (nog) niet beantwoordt aan de wensen en behoeften van de ontvangers van deze diensten. Dit kan er op wijzen dat een betere afstemming tussen het dienstenpakket en de doelgroep die een dergelijk aanbod ontvangt gewenst is. De Provinciale Raad dankt de opdrachtgever CZ Zorgkantoren Zeeland en Zuid-Limburg en het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport voor de financiering van dit onderzoek. Verder is dank verschuldigd aan een ieder die aan de totstandkoming van dit rapport heeft bijgedragen. Maastricht, maart 2007 Prof. dr. W. Groot Voorzitter Provinciale Raad voor de Volksgezondheid Limburg

10 10

11 Samenvatting 11

12 12 Diensten bij wonen met zorg Ouderen willen het liefst zo lang mogelijk zelfstandig wonen. Opname in een verzorgingshuis is veelal geen vrijwillige optie en wordt pas aangewend als zelfstandig wonen echt niet meer gaat. Om aan deze wens van ouderen tegemoet te komen zijn in de Provincie Limburg (regio Westelijke Mijnstreek) en de Provincie Zeeland diverse welzijnsdiensten opgezet voor ouderen die in aanmerking komen voor een verblijfsindicatie (= opname in een verzorgingshuis) of onplanbare zorg (= zorg op afroep, 24 uur per dag). Deze initiatieven, te weten de Koploperspilot Modernisering AWBZ in de Westelijke Mijnstreek (Provincie Limburg) en de pilot Ruimte voor Resultaat / Woonserviceszones in de Provincie Zeeland zijn mogelijk gemaakt door de subsidieregeling Diensten bij wonen en zorg. Evaluatieonderzoek Door middel van onderzoek is het gebruik van deze welzijnsdiensten geëvalueerd. De onderzoeksvraag Is zelfstandig wonen in de wijk met welzijn en zorg een aanvaardbaar alternatief voor intramurale opname volgens de ouderen? staat hierbij centraal. Om deze vraag te beantwoorden zijn in beide regio s gedurende twee momenten in de tijd gestructureerde interviews gehouden met ouderen met de indicaties verblijf of onplanbare zorg (n=334). Tevens hebben 97 mantelzorgers een vragenlijst ingevuld met betrekking tot hun belasting. Zo lang mogelijk thuis In het algemeen kan gesteld worden dat de ouderen zich goed, onafhankelijk en veilig voelen hetgeen resulteert in een redelijk gewaardeerde kwaliteit van leven. Een meerderheid van de geïnterviewde ouderen wil dan ook zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen, ondanks hun indicatie voor verblijf in een verzorgingshuis of zorg op afroep. Welzijnsgebruik beperkt De pilots Modernisering AWBZ en Ruimte voor Resultaat / Woonserviceszones hebben niet geleid tot een toename in het gebruik van welzijnsvoorzieningen. Een aanvankelijk beperkt gebruik van welzijnsdiensten bij aanvang van de pilots, is na een jaar onveranderd. Doordat er slechts beperkt gebruik wordt gemaakt van de welzijnsdiensten is het niet te verwachten dat deze diensten ouderen ondersteunen in het langer zelfstandig wonen dan wel aanleiding zijn voor ouderen om te extramuraliseren. De determinanten van het welzijnsgebruik geven daarentegen wel zicht op factoren die het welzijnsgebruik positief beïnvloeden. Uit de resultaten blijkt dat welzijnsgebruikers vaker beschermd wonen, zelfredzamer zijn en minder problemen ervaren met hun woning en woonomgeving. Ook ontvangen de welzijnsgebruikers vaker mantelzorg. De centrale onderzoeksvraag of zelfstandig wonen in de wijk met extra welzijn een aanvaardbaar alternatief is

13 SAMENVATTING 13 voor intramurale opname kan echter op basis van de onderzoeksbevindingen niet bevestigend worden beantwoord. Discrepantie vraag en aanbod De vraag die rijst naar aanleiding van de resultaten is hoe het komt dat de ouderen weinig gebruik hebben gemaakt van het aanbod van welzijnsdiensten? Deze vraag wordt beantwoord aan de hand van (1) de aard van het aanbod, (2) de doelgroep en (3) de implementatie. De aard van het aanbod Voorwaarde tot het gebruik van welzijnsdiensten is dat de ouderen behoefte hebben aan welzijn in het algemeen, en de opgezette diensten in het bijzonder. Feit is dat een verzorgingshuisopname voor deze groep ouderen een reële optie is en dat de ouderen hierdoor minder of zelfs niet meer gericht zijn op nieuwe diensten in de thuissituatie. Dit zou betekenen dat de behoefte aan welzijn er niet of slechts zeer beperkt is. In het geval de ouderen wel behoefte hebben aan welzijn, verdient het aanbeveling de aard van het aanbod kritisch te beschouwen, hierbij rekening houdend met de geconstateerde regionale verschillen tussen Zeeland en de Westelijke Mijnstreek. Het model De relatie tussen behoeften, bronnen en zorgvraag biedt daartoe goede handvatten. Centraal in dit model staan de bronnen waarover mensen beschikken om zelf hun basale behoeften (bijvoorbeeld zelfstandig wonen, veiligheid, sociale contacten) te vervullen. Voorbeelden van bronnen zijn inkomen, mobiliteit, woning, zelfzorgvermogen, sociale netwerk en mantelzorg. De redenering van dit model volgend, moet een vraaggericht aanbod van voorzieningen meer gericht zijn op het ondersteunen of vervangen van bronnen dan op individuele behoeften. De resultaten van dit onderzoek waarbij de determinanten van welzijnsgebruik direct te maken hebben met deze bronnen, ondersteunen deze gedachtegang. Nagegaan zou dan ook moeten worden welke bronnen ouderen met name in staat stellen om zelfstandig te kunnen blijven wonen en hoe een integraal aanbod van diensten hierop kan anticiperen. Ad 2. Doelgroep Gezien de hoge leeftijd en zorgbehoefte van de geïnterviewde ouderen, is het zeer de vraag of deze groep ouderen nog wel in staat was om gebruik te kunnen maken van het welzijnsaanbod. Zo kan alleen van een sociaal restaurant gebruik gemaakt worden indien de persoon in kwestie ook in staat is dit restaurant te bezoeken (mobiliteit) en de maaltijd te betalen. In de toekomst dient meer aandacht besteed te worden aan de barrières van ouderen om deel te nemen aan welzijnsactiviteiten, mede omdat de welzijnsgebruikers minder gehinderd bleken te zijn in hun toegang tot welzijn (zelfredzamer, beschermd wonen en minder problemen met de toegankelijkheid van de eigen woning en woonom-

14 14 geving) vergeleken met de ouderen die gen gebruik maakten van welzijn. Wellicht is het zinvol welzijnsdiensten eerder en in preventieve zin in de zorgcarrière van ouderen aan te bieden of zelfs nog voordat zij enige vorm van zorg behoeven. Nog los van het feit dat jonge ouderen beter in staat zijn zichzelf te verplaatsen of vervoeren, is het zeer aannemelijk dat deze ouderen ook op latere leeftijd - met mogelijk meer gebreken - gebruik blíjven maken van deze diensten. Ad 3. Implementatie Om gebruik te kunnen maken van diensten moeten potentiële gebruikers weten dat ze er zijn. Nagegaan moet worden hoe ouderen het beste geïnformeerd kunnen worden en door wie. Deze informatie dient ook gericht te zijn aan de mantelzorg. Het zijn namelijk de mantelzorgers die veelal ondersteunen bij het bezoeken van voorzieningen en activiteiten buitenshuis, en hun ouders informeren en motiveren tot deelname. Dit betekent echter ook dat ouderen zonder mantelzorg een risicogroep vormen en mogelijk niet bereikt worden. Hiermee dient rekening gehouden te worden. Voorkomen moet worden dat de randvoorwaarden gekoppeld aan het gebruik van welzijn de ouderen weerhoudt van deelname. Het feit dat het gebruik van diensten in eerste instantie gekoppeld was aan wachtlijstsanering heeft bij aanvang van de interventie tot veel weerstand geleid bij de ouderen. Beleving cliënt Ondanks het feit dat het gebruik van zorg- en welzijnsdiensten niet is veranderd, zijn verbeteringen vastgesteld in een aantal belangrijke cliëntbelevingsmaten. Ouderen voelen zich tijdens de nameting minder eenzaam, autonomer en in een aantal opzichten veiliger. Ook schatten zij hun zelfzorgvermogen hoger in. Onduidelijk is echter wat de oorzaak is van deze positieve wending. Het is in ieder geval niet te herleiden is tot een toename van welzijnsgebruik. Belasting mantelzorg punt van aandacht Gemiddeld is de mantelzorg gedurende 10 uren per week belast met de zorg voor een naaste. De steun die de mantelzorg biedt is met name gericht op de zwaardere huishoudelijke taken, het verplaatsen van de oudere buitenshuis (bijvoorbeeld bezoeken van voorzieningen en activiteiten) en administratieve taken. Bijna de helft ervaart veel druk als gevolg van deze zorgtaken. Men ervaart hierbij met name druk in zijn of haar persoonlijke belevingswereld ( het laat me niet los ) en in mindere mate in interactie met de omgeving (gezin, werk, vrije tijd). De mantelzorg in de Westelijk Mijnstreek ervaart een grotere belasting dan de mantelzorg in Zeeland.

15 SAMENVATTING 15 Kosten De zorgkosten (inclusief welzijn) voor ouderen die ervoor kiezen om thuis te blijven wonen al dan niet ondersteund door welzijnsdiensten, zijn lager dan de berekende kosten indien er sprake is van een intramurale opname. De nauwkeurigheid van deze kosteninventarisatie is belemmerd doordat het inventariseren van deze kosten handmatig, per cliënt met medewerking van diverse zorgaanbieders heeft moeten plaatsvinden. Een overkoepelende zorgregistratie is onontbeerlijk voor het in de toekomst uitvoeren van vergelijkbare inventarisaties. Wachtlijst De wachtlijsten voor intramurale opname zijn in beide regio s afgenomen. Deze afname kan niet worden toegeschreven aan de aanwezigheid van welzijnsdiensten. Daarvoor is enerzijds het gebruik van de welzijnsdiensten te beperkt en anderzijds hebben zich afgelopen jaren diverse ontwikkelingen voltrokken die de omvang van de wachtlijsten hebben kunnen beïnvloeden: scherper indicatiebeleid CIZ, Modernisering AWBZ, scheiden wonen zorg, voorbereidingen WMO. Feit is wel dat de afname van het aantal wachtenden ten bate komt van ouderen die daadwerkelijk verzorgingshuiszorg wensen dan wel nodig hebben.

16 16

17 17 Inleiding [1]

18 Achtergrond onderzoek Lange wachtlijsten in de zorg stroken niet met het recht op zorg zoals dit ten grondslag ligt aan de verzekeringsgedachte van de AWBZ [1]. Eén van de doelstellingen van de modernisering van de AWBZ is dan ook herstel van het verzekeringskarakter waardoor de klant zekerheid heeft dat geïndiceerde zorg ook daadwerkelijk geleverd kan worden zonder dat er sprake is van lange wachtlijsten. Een aantal belangrijke veranderingen is vanaf 1 april 2003 in het kader van deze modernisering in gang gezet. Zo kunnen klanten vanaf deze datum kiezen voor een vereenvoudigde AWBZ-brede regeling voor het persoonsgebonden budget en bestaat de mogelijkheid om nieuwe zorgaanbieders en organisaties die AWBZ-breed zorg willen leveren te contracteren. Bovendien worden aanspraken op zorg voortaan in termen van zeven functies (huishoudelijke verzorging, persoonlijke verzorging, verpleging, ondersteunende begeleiding, activerende begeleiding, behandeling en verblijf) omschreven. Dit maakt het mogelijk dat meer zorgaanbieders AWBZ hulp gaan leveren en dat zorgaanbieders op elkaars terreinen zorg kunnen bieden. Niet langer wordt geregeld welke instelling de geïndiceerde zorg gaat leveren [1]. Naast de modernisering van de AWBZ zijn er nog andere maatregelen die beogen een bijdrage te leveren aan het wegwerken van de wachtlijsten. Naast de bestaande (thuis)zorgmogelijkheden in de thuissituatie, wordt ingezet op het creëren van voldoende zorgwoningen en het stimuleren van extramurale dienstverlening op het gebied van welzijn, wonen en zorg [2-4]. De opzet, implementatie en gebruik van deze extramurale diensten worden mede financieel mogelijk gemaakt door een care brede subsidieregeling Diensten bij wonen met zorg die per in werking is gesteld [3, 4]. Deze subsidie is bestemd voor instellingen die hun intramurale capaciteit extramuraliseren of voor initiatieven gericht op uitbreiding van de capaciteit voor verblijfsgeïndiceerden in extramurale vormen van wonen met zorg en diensten. De overtuiging heerst dat adequate extramurale dienstverlening gericht op welzijn, wonen en zorg ouderen in staat stelt langer zelfstandig in de wijk te blijven wonen of weer zelfstandig te gaan wonen. Evident is dat ouderen dit het liefste willen, óók zodra hulp van derden noodzakelijk is bij het uitvoeren van dagelijkse activiteiten [5, 6]. Zelfs ouderen die al op de wachtlijst voor intramurale opname staan, geven vaak aan liever thuis in de wijk te willen blijven wonen, al dan niet met aanvullende voorzieningen zoals een alarmeringssysteem, woningaanpassing of dagverzorging in een verzorgingshuis [7]. Het aanvragen van een verzorgingshuisindicatie, zo blijkt, gebeurt niet zelden uit voorzorg, een strategische beslissing met het oog op de tekorten in de zorg enerzijds en een toenemende zorgafhankelijkheid anderzijds [6, 8, 9]. De subsidieregeling Diensten bij wonen met zorg is in de Westelijke Mijnstreek en Zeeland mede aanleiding geweest tot de opzet van diverse projecten gericht op het zo lang mogelijk zelfstandig wonen van ouderen in de wijk of zelfs extramuraliseren van ouderen door het aanbieden van extramurale woonvormen met zorg en welzijnsdiensten in de

19 INLEIDING 19 wijk. In concreto betreft het de Koploperspilot Modernisering AWBZ in de Westelijke Mijnstreek en de pilot Ruimte voor Resultaat/ Woonservicezones in Zeeland. De Zorgkantoren Zuid Limburg en Zeeland hechten er belang aan dat de subsidieregeling Diensten bij wonen met zorg in het kader van bovengenoemde projecten geëvalueerd wordt. Naast gegevens over het aantal cliënten dat gebruik maakt van de regeling en de afname van de wachtlijstproblematiek, staat met name het belevingsaspect van de cliënt en diens mantelzorgers centraal. Het zijn immers de cliënt en zijn naasten die ervaring opdoen met zelfstandig wonen in de wijk hierbij ondersteund door welzijnsdiensten. Deze achtergrond heeft geresulteerd in de opzet van een longitudinaal onderzoek naar de ervaringen en beleving van ouderen en mantelzorgers die besluiten zelfstandig te blijven wonen in de wijk met gebruikmaking van diensten op het welzijnsvlak. 1.2 Doel onderzoek en onderzoeksvragen Ouderen willen het liefst zolang mogelijk zelfstandig wonen. Opname in een intramurale setting is veelal geen vrijwillige optie en wordt pas aangewend als zelfstandig wonen echt niet meer gaat. Niet zelden wordt een oproep voor plaatsing in een verzorgingshuis door ouderen afgewezen en schrijven ouderen zich in voor het geval dat [6]. Desalniettemin waren de wachtlijsten bij de start van de projecten aanzienlijk, met name de Westelijke Mijnstreek kampte met problematisch lange wachtlijsten voor verzorgingshuisopname. Het ontbreken van (voldoende) extramurale dienstverlening in de wijk op het gebied van welzijn, wonen en zorg wordt genoemd als een mogelijke oorzaak voor het bestaan van wachtlijsten. Vandaar dat initiatieven worden gestimuleerd die ertoe bijdragen dat ouderen zich (langer) zelfstandig thuis kunnen handhaven, in dit geval door de subsidieregeling Diensten bij wonen met zorg. Het doel van dit onderzoek is het evalueren van de Koploperspilot Modernisering AWBZ in de Westelijke Mijnstreek voor verblijfsgeïndiceerde ouderen 1 en Ruimte voor Resultaat / Woonservicezones in Zeeland voor verblijfsgeïndiceerde ouderen en ouderen met een indicatie onplanbare zorg of zorg op afroep 2. De beleving van de cliënt en de mantelzorg staat hierbij centraal. De hiervan afgeleide onderzoeksvraag luidt: 1 De indicatie verblijf betreft tijdelijk of permanent wonen in een instelling tezamen met een therapeutisch leefklimaat, een beschermende leefomgeving of voortdurend nabij toezicht. In het algemeen kan gesteld worden dat ouderen met een indicatie verblijf op grond van hun zorgbehoefte in aanmerking komen voor opname in een verzorgingshuis. 2 Bij bepaalde functies (bijvoorbeeld verpleging, ondersteunende begeleiding, huishoudelijke verzorging, persoonlijke zorg ) kan de indicatiesteller zogenaamde leveringsvoorwaarden opnemen. De leveringsvoorwaarden geven aan hoe de geïndiceerde functies geleverd moeten worden: (A) op afspraak op geplande tijden, (B) volgens afspraak én direct oproepbaar, (C) voortdurend in nabijheid, (D) 24 uur per dag direct aanwezig. Indien bij ten minste één functie de leveringsvoorwaarden B,C,D worden afgegeven dan spreekt men van onplanbare zorg of zorg op afroep.

20 20 Is zelfstandig wonen in de wijk mét welzijn en zorg een aanvaardbaar alternatief voor intramurale opname volgens de ouderen? Het begrip aanvaardbaar is hierbij van belang. Hiermee hangt immers het succes van de interventie - welzijnsdiensten - nauw samen. In samenspraak met de Zorgkantoren is bepaald dat bij het evalueren van de projecten in de Westelijke Mijnstreek en Zeeland met name het welbevinden van ouderen en diens mantelzorg centraal moet staan. Vandaar een nadere operationalisatie van de belangrijkste succesparameters (welbevinden, eenzaamheid, belasting mantelzorg, aantal wachtenden en kosten). Welbevinden Uitgangspunt bij het ontwikkelen van de interventie in de Westelijke Mijnstreek en Zeeland is naast het wegwerken van de wachtlijsten, het handhaven van het subjectief welbevinden van verblijfsgeïndiceerde ouderen in de thuissituatie. De opvang en zorg voor ouderen in de thuissituatie mag vanzelfsprekend niet ten koste gaan van dit welbevinden. Conform Diener et al. (1985) wordt binnen het concept subjectief welbevinden onderscheid gemaakt tussen twee componenten: de affectieve, emotionele component (mentale gezondheid en vitaliteit [10]) en het cognitieve oordeel over tevredenheid met het leven [11, 12]. Beide componenten worden door gevalideerde instrumenten gemeten (zie Methode). Tevens is één vraag over de kwaliteit van leven toegevoegd. Van Campen & Kerkstra (1995) merken op dat ervaren autonomie (privacy, invloed en onafhankelijkheid) en ervaren veiligheid (veiligheid, leefklimaat, plezierige omgeving) belangwekkende onderdelen zijn voor ouderen bij het beoordelen van hun kwaliteit van leven of subjectief welbevinden [13]. Dit bleek ook al uit het onderzoek naar de behoeften van ouderen aan zorg [5]. Vandaar dat ook aan deze dimensies aandacht is besteed bij het meten van het subjectief welbevinden van ouderen. Eenzaamheid De welzijnsdiensten bestaan voor een groot deel uit activiteiten die ouderen mogelijk ondersteunen bij het behoud van een sociaal leven en vrijetijdsbesteding (bijvoorbeeld deelname aan sociaal culturele activiteiten, telefooncirkel, sociale restaurantfunctie). De bedoeling is dat ouderen niet vereenzamen in de thuissituatie hetgeen vaak voor ouderen een reden is om een verblijfsindicatie aan te vragen [5, 6, 14, 15]. Belasting mantelzorg De mantelzorg speelt in vele gevallen een belangrijke rol bij de zorg voor ouderen. De vraag is of langer zelfstandig wonen door ouderen niet leidt tot een grotere belasting van de mantelzorg. Om dit te voorkomen zijn in de interventie specifieke vormen van onder-

21 INLEIDING 21 steuning opgenomen die mogelijk de mantelzorg ondersteunen in de zorg voor een naaste (bijvoorbeeld ondersteuning bij de administratie, maatjesproject). Nagegaan is hoe de mantelzorg de zorg voor een naaste ervaart. Hierbij komen aspecten als objectieve belasting, subjectieve belasting, ervaren gezondheid en gewenste ondersteuning aan de orde. Aantal wachtenden Uiteindelijk hopen de zorgkantoren en zorgaanbieders in met name de Westelijke Mijnstreek de wachtlijstproblematiek in de regio sterk te reduceren. Vandaar dat is nagegaan of het aantal wachtenden daadwerkelijk afneemt en verblijfsgeïndiceerde ouderen daadwerkelijk langer blijven thuis wonen als ze gebruik maken van welzijnsvoorzieningen. Kosten Onder zorgkosten van thuisblijven wonen met zorg en welzijn wordt verstaan AWBZ kosten voor Alpha hulp, huishoudelijke ondersteuning, persoonlijke verzorging, verpleging, ondersteunende begeleiding, activerende begeleiding, dagverzorging. Door de Zorgkantoren is gesteld dat deze extramurale zorgkosten niet hoger mogen zijn dan een intramurale opname. Opgemerkt dient te worden dat het Zorgkantoor Zuid Limburg de kosten van de Westelijke Mijnstreek in kaart heeft gebracht en beschreven (zie Hoofdstuk 10). De volgende vragen zullen in dit onderzoek beantwoord worden: 1. Wat is het effect van het zorgarrangement welzijn op het subjectief welbevinden van verblijfsgeïndiceerde ouderen en ouderen met een indicatie onplanbare zorg die thuis blijven wonen? 2. Wat is het effect van het zorgarrangement welzijn op het voorkomen van eenzaamheidsgevoelens bij verblijfsgeïndiceerde ouderen en ouderen met een indicatie onplanbare zorg die ervoor kiezen om thuis te blijven wonen? 3. Wat is het effect op de belasting van de mantelzorg zodra ouderen besluiten thuis te blijven wonen en gebruik maken van het zorgarrangement welzijn? 4. Wat is het effect van het zorgarrangement welzijn op het aantal verblijfsgeïndiceerde ouderen op de wachtlijst voor opname in het verzorgingshuis? 5. Wat zijn de kosten van het zorgarrangement welzijn in verhouding tot opname in een verzorgingshuis? 6. Welk type cliënt kiest voor welke welzijnsdiensten? 7. Hoe beïnvloedt het gebruik van welzijnsdiensten het gebruik van AWBZ-zorg en de manier van wonen? 8. In hoeverre zijn gevoelens van (on) veiligheid en autonomie bepalend voor de keuze van zorgvormen?

22 22 9. In hoeverre spelen materiële (on)mogelijkheden een rol bij de keuze voor een bepaalde zorgvorm? 10. Wanneer zijn de diensten die aangeboden worden binnen het zorgarrangement welzijn geslaagd? 1.3 Subsidieregeling Diensten bij wonen en zorg De subsidieregeling Diensten bij wonen en zorg, bestaande uit een maximum bedrag van per geëxtramuraliseerde cliënt of per extra gerealiseerde extramurale plaats per jaar, is bestemd voor instellingen die hun intramurale capaciteit extramuraliseren of voor initiatieven/projecten die dienstverlening organiseren die ertoe bijdraagt dat de doelgroep zich (langer) zelfstandig kan handhaven in de thuissituatie, dat wil zeggen niet in een intramurale of semimurale setting [3]. De nadruk ligt hierbij op welzijnsdiensten zoals [3]: Alarmeringsservice (zorgalarmering voor onplanbare zorg) en sociale alarmopvolging (alarmeringssysteem waarop mensen terug kunnen vallen als zij plotseling in sociale of psychische problemen komen) Organisatie van sociaal-culturele activiteiten, waaronder ondersteuning bij de vrijetijdsbesteding en open inloop Maaltijdverstrekking Hand- en spandiensten Specifieke cliëntondersteuning (advisering en bemiddeling in geval van een kwetsbaar bestaan). Opgemerkt wordt dat dit geen limitatieve lijst is en er ruimte blijft voor nieuwe vormen van dienstverlening. De doelgroep bestaat uit mensen die zijn geïndiceerd voor de functie verblijf en onplanbare zorg die kiezen voor zelfstandig wonen in de wijk met welzijn en zorg en daarmee afzien van hun intramurale recht, dat wil zeggen niet langer geregistreerd zijn op de wachtlijst voor opname. Opname indien dit echt nodig is, blijft uiteraard tot de mogelijkheden behoren. 1.4 Welzijnsdiensten Het onderzoek is uitgevoerd in twee regio s te weten de Westelijke Mijnstreek (Zuid-Limburg) en Zeeland. In beide regio s is een dienstenpakket van welzijnsvoorzieningen opgezet ter bevordering van extramuraal wonen van ouderen. De aard van deze welzijnsvoor- 3 In de pilotregio Zeeland is dit bedrag vastgesteld op 2800 per cliënt per jaar, met een maximum aantal deelnemers (453 cliënten in Zeeuws-Vlaanderen en 157 cliënten in Middelburg)

23 INLEIDING 23 zieningen stemmen overeen. In de volgende paragrafen ( en 1.4.2) worden de welzijnsdiensten in beide regio s toegelicht Westelijke Mijnstreek Op 16 februari 2004 is een overeenkomst ondertekend door het Zorgkantoor Zuid-Limburg, zorgaanbieders, welzijnswerk, woningcorporaties, zorgvragers, gemeenten en de Provincie Limburg om inwoners van Beek, Schinnen, Sittard-Geleen, Stein drie jaar gebruik laten maken van een extra aanbod van diensten en voorzieningen opdat ze zo lang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen. Vervolgens is binnen het kader van de subsidieregeling en via het regionaal afsprakenkader met alle relevante partners een regionale zorginfrastructuur gerealiseerd. Naast de reguliere thuiszorgmogelijkheden zijn welzijnsdiensten ontwikkeld [16]. In het productenboek Welzijnsdiensten Koploperspilot (2004) zijn alle diensten tot in detail uitgewerkt [16]. Tabel 1 geeft een overzicht van de aangeboden welzijnsdiensten. Tabel 1.1 Welzijnsdiensten zoals beschreven in het productenboek Welzijnsdiensten Koploperspilot (2004) Individuele hulpverlening (procesmatige psychosociale begeleiding) Groepsmaatschappelijk werk (procesmatige begeleiding in groepsverband gericht op specifieke thema s zoals rouwverwerking, omgang met dementerende ouderen, sociale vaardigheden en dergelijke) Ouderenadviseur ten behoeve van informatievoorziening over voorzieningen en regelingen binnen de sectoren wonen, welzijn en zorg Deelname telefooncirkel Bibliotheek aan huis Maatjesproject (vrijwilligers bezoeken cliënten thuis om zodoende te voorkomen dat de ouderen in een sociaal isolement vervallen) Sociaal culturele activiteiten (bewegen op muziek, yoga, spel en beweging, volksdansen, koersballen, sjoelen, biljarten, kienen, klaverjassen/kaarten, handwerken, zangkoor/muziekactiviteiten, geheugentrai - ning, krant voorlezen, internetcafé, filmavonden, concerten/toneelvoorstellingen, themafeesten, eucha - ristievieringen) Sociale restaurantfunctie Klapperproject De implementatie van de welzijnsdiensten heeft geleidelijk plaatsgevonden in Naast bovengenoemde diensten hebben alle deelnemende partijen (Zorgkantoor Zuid- Limburg, zorgaanbieders, welzijnswerk, woningcorporaties, zorgvragers, gemeenten) in samenwerking voorzien in de belangrijkste basisvoorzieningen op het gebied van zorg en welzijn in de regio, te weten: 1. Regieverantwoordelijkheid van de voorkeur zorgaanbieder voor een integraal zorgarrangement aangevuld met noodzakelijke welzijnsdiensten. Op deze manier weet de verzekerde wie aanspreekbaar is en blijft voor een samenhangend en passend arrangement uurs achterwacht van professionele zorg voor onplanbare zorg, gerelateerd aan minimaal sociale alarmering

24 24 3. Thuiszorg conform verstrekking 4. Mogelijkheid tot tenminste twee dagdelen dagverzorging per week 5. Crisisregeling voor bijzondere omstandigheden Zeeland Om de zelfstandigheid en zelfredzaamheid van zorgbehoevende ouderen in de provincie Zeeland te bevorderen, zijn in de regio s Middelburg en Zeeuws-Vlaanderen twee projecten gestart om het zelfstandig wonen van ouderen (extramuraal wonen) te stimuleren. Dit heeft in de regio Middelburg geresulteerd in een overeenkomst tussen alle betrokken partijen om de doelstellingen zoals vastgelegd in de nota Groeiboek Woonservicezones te realiseren. In Zeeuws-Vlaanderen zijn de doelstellingen van extramuralisering vastgelegd in het convenant Ruimte voor Resultaat (d.d ). De belangrijkste doelstelling uit beide overeenkomsten is om in de periode tot % van de verblijfsgeïndiceerde ouderen extramuraal te laten wonen met gebruik van welzijnsvoorzieningen en diensten. In het productenboek Welzijnsdiensten Ruimte voor Resultaat (2004) zijn alle diensten tot in detail uitgewerkt [17]. Deze welzijnsdiensten zijn hetzelfde als de diensten in de Westelijke Mijnstreek. 1.5 Mantelzorg Niet alleen de beleving van de ouderen staat centraal in dit onderzoek. Gezien het belang van de mantelzorg bij de zorg voor ouderen wordt tevens expliciet aandacht besteed aan deze groep informele zorgverleners. Ouderen ontvangen vaak hulp van mantelzorgers [9]. Volgens de in Nederland algemeen aanvaarde definitie is mantelzorg zorg die niet op basis van een dienstverlenend beroep wordt verleend aan mensen uit de sociale omgeving, waarbij de sociale relatie de basis vormt van het zorg verlenen [18]. Deze hulp wordt ook wel informele hulp genoemd en gedefinieerd als hulp door al dan niet inwonende familieleden, buren of kennissen bij huishoudelijke activiteiten en/of persoonlijke verzorging [9]. Informele hulp wordt met name door partner, kinderen en andere familieleden gegeven; in mindere mate door buren en vrienden. Informele hulp komt vaker voor bij huishoudelijke taken dan persoonlijke verzorging [9]. Dit wordt bevestigd door recent onderzoek bij thuiswonende ouderen met een verblijfsindicatie [6]. De mantelzorg wordt, zo blijkt, met name ingeschakeld voor activiteiten buitenshuis, wassen en strijken, en het doen van de boodschappen terwijl professionals veelal de persoonlijke verzorging op zich nemen. Het belang van mantelzorg blijkt ook uit de bevinding dat ouderen die beschikken over een sociaal netwerk waarop een beroep gedaan kan worden bij problemen, minder snel geneigd zijn een aanbod voor opname te accepteren en dus liever zo lang mogelijk zelf-

25 INLEIDING 25 standig blijven wonen [6]. Niet zelden wordt professionele hulp pas aangevraagd als de mantelzorg door overbelasting niet meer in staat is zelf de zorg voor naasten te bieden [7, 18] Los van de taken die de mantelzorg uitvoert, is de mantelzorg vaak de kern waaromheen behandeling, verpleging en verzorging worden georganiseerd. Het is ook de mantelzorg, die min of meer gedwongen door gebrek aan menskracht en middelen in de zorgsector, tekorten in de professionele zorgverlening moet opvangen [7]. Tjadens (1998) spreekt dan ook over de mantelzorg als het fundament van de gezondheidszorg, waarbij noodzakelijke renovaties of verbouwingen van de gezondheidszorg niet adequaat kunnen geschieden zonder aandacht voor dit fundament [19]. Voorkomen moet worden dat mantelzorgers door overbelasting niet meer in staat zijn hun rol te vervullen en dientengevolge zelf ziek worden [18]. Het zorgarrangement welzijn beoogt naast zorg voor de ouderen tevens de mantelzorg te ondersteunen. Door het bieden van 24 uurs achterwacht van professionele zorg voor onplanbare zorg en sociale activering en participatie, kan de oudere te allen tijde professionele hulp inroepen bij acute problemen en sociale contacten opdoen, zonder hierbij primair te leunen op de mantelzorg. De verwachting is dat hiermee de mantelzorg ontlast wordt.

26 26

27 27 Methode van onderzoek [2]

28 Inleiding Alvorens de gehanteerde onderzoeksmethode toe te lichten (longitudinale studie met twee metingen, zie 2.2) dient opgemerkt te worden dat bij aanvang van dit project een interventieonderzoek met een quasi-experimentele onderzoeksopzet was uitgewerkt waarbij sprake zou zijn van een voormeting voorafgaand aan de start van de interventie en een nameting na het implementeren van de interventie. Kenmerkend voor het design was het onderscheid tussen twee groepen ouderen: 1. ouderen die zelfstandig blijven wonen met gebruikmaking van welzijnsdiensten 2. ouderen die op de wachtlijst staan voor opname. Alle hiervoor in aanmerking komende ouderen (ouderen met een verblijfsindicatie) zouden door de zorgaanbieders geïnformeerd worden en vervolgens voor de keuze gesteld worden: zelfstandig thuis wonen dan wel te zijner tijd intramurale opname. Indien de ouderen kozen voor zelfstandig wonen met het gebruik van welzijnsdiensten diende deze keuze op schrift gesteld te worden door de zorgaanbieder en formeel te worden ondertekend door de klant. De klant zou daarmee afzien van zijn wachtlijstregistratie. Zodra deze schriftelijke beschikkingen door het Zorgkantoor ontvangen waren, werden de verblijfsgeïndiceerde ouderen benaderd voor deelname aan het onderzoek. De voormeting diende plaats te vinden vóórdat de oudere daadwerkelijk gebruik zou gaan maken van welzijnsvoorzieningen in het kader van de subsidieregeling Diensten bij wonen en zorg dan wel opgenomen zou worden. De voorwaarden van een quasi-experimenteel design bleken echter in de praktijk niet aanwezig. De belangrijkste reden daartoe was de weerstand van verblijfsgeïndiceerde ouderen tegen het ondertekenen van de schriftelijke beschikking waarmee werd afgezien van wachtlijstregistratie. Velen staan al geruime tijd op deze wachtlijst en zijn bang geen beroep meer te kunnen doen op deze zorgvorm indien nodig. Juist deze wachtlijstregistratie gaf de ouderen een veilig gevoel in het geval opname noodzakelijk werd bij toenemende hulpbehoevendheid. Het gevolg was dat slechts een zeer beperkt aantal ouderen (n=28) in de Westelijke Mijnstreek gebruik wilde gaan maken van de welzijnsdiensten gefinancierd vanuit de subsidieregeling in ruil voor wachtlijstsanering, hetgeen methodologisch gezien een (te) beperkte groep is. Door deze onvoorziene weerstand van ouderen en de inmiddels op gang gebrachte activiteiten in de Westelijke Mijnstreek door zorgaanbieders in de regio en Partners in Welzijn, is besloten niet af te wachten op de schriftelijke bevestiging van de keuze van ouderen. In samenspraak met de zorgaanbieders zijn vervolgens alle verblijfsgeïndiceerde ouderen aangeschreven zonder onderscheid te maken tussen ouderen die wel gebruik willen gaan maken van welzijnsdiensten en ouderen die het liefst opgenomen willen worden. In Zeeland is vervolgens eenzelfde procedure gehanteerd.

29 METHODE VAN ONDERZOEK 29 Uiteindelijk is een longitudinaal onderzoek uitgevoerd met een voor- en nameting. De consequenties hiervan voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen worden in de discussie besproken (Zie Hoofdstuk 12). 2.2 Onderzoeksdesign Het betreft een longitudinaal onderzoek met een voor- en een nameting. Het onderzoek heeft plaatsgevonden in twee regio s in Nederland: de Westelijke Mijnstreek in Limburg en de provincie Zeeland. Opgemerkt dient de worden dat de voormeting en nameting in beide regio s niet tegelijkertijd hebben plaatsgevonden. In Tabel 2.1 staat vermeld in welke periode beide meetmomenten in welke regio hebben plaatsgevonden. Tabel 2.1 Perioden waarin de metingen hebben plaatsgevonden Westelijke Mijnstreek Zeeland Voormeting Juli, augustus, september 2004 Mei, juni, juli 2005 Nameting Oktober en november 2005 April en mei Onderzoekspopulatie De onderzoekspopulatie bestaat uit: ouderen met een verblijfsindicatie of indicatie onplanbare zorg mantelzorgers Ouderen Alle ouderen in de Westelijke Mijnstreek die op geïndiceerd zijn voor de functie verblijf zijn in mei 2004 benaderd voor deelname aan het onderzoek (n=428). De indicatiestelling heeft plaatsgevonden door het toenmalige RIO oftewel het huidige CIZ 1. In Zeeland zijn alle ouderen die geïndiceerd zijn voor de functie verblijf of voor de functie onplanbare zorg vanaf mei 2005 benaderd voor deelname aan het onderzoek (n=622). 1 Vanaf 1 januari 2005 is het Regionaal Indicatie Orgaan gecentraliseerd in Stichting Centrale Indicatiestelling (CIZ) als uitvoerder van de indicatiestelling voor de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten.

30 30 Selectiecriteria De inclusiecriteria zijn: 65 jaar of ouder geïndiceerd voor de functie verblijf per 1 januari 2004 of indicatie onplanbare zorg De exclusiecriteria zijn: verblijfsgeïndiceerde ouderen voor wie het onverantwoord is langer zelfstandig thuis te blijven wonen vanwege fysieke problemen dan wel cognitieve problematiek ouderen met wie het vanwege communicatieve beperkingen (bijvoorbeeld verwardheid, gehoorproblemen, spraakproblemen) onmogelijk is een gesprek te voeren Mantelzorg Eén van de uitgangspunten van de projecten in de Westelijke Mijnstreek en Zeeland is dat het langer thuis blijven wonen van ouderen niet mag leiden tot een verhoogde belasting van de mantelzorg. Met andere woorden het is niet de bedoeling dat de mantelzorg de zorg moet compenseren die anders in een intramurale setting zou zijn geboden. Tijdens het gesprek met de oudere is gevraagd wie in zijn of haar ogen de belangrijkste mantelzorger is, gedefinieerd als diegene die het meeste doet voor de oudere naast de professionele zorgverlening. Deze mantelzorg kan bestaan uit huishoudelijke werkzaamheden, persoonlijke verzorging maar ook administratieve taken, onderhoud van het huis of sociale activiteiten. Bovendien moet er sprake zijn van minimaal één zorgmoment per week en is de partner die mogelijk mantelzorg biedt uitgesloten van deelname. De partners van de respondenten zijn uitgesloten aangezien deze ouderen veelal ook al zeer oud en hulpbehoevend zijn. Gestreefd is naar een zo homogeen mogelijke groep mantelzorgers die op structurele basis zorg kan bieden in de zorg voor een naaste. De inclusiecriteria zijn: in de ogen van de oudere dé belangrijkste mantelzorger De exclusiecriteria zijn: partners van ouderen minder dan één zorgmoment per week

31 METHODE VAN ONDERZOEK Implementatie interventie Westelijke Mijnstreek Op 16 februari 2004 is de overeenkomst aangaande het zorgarrangement welzijn officieel bekrachtigd in het convenant Koploperspilot Modernisering Westelijke Mijnstreek. De zorgaanbieders hebben vervolgens alle daarvoor in aanmerking komende ouderen mondeling geïnformeerd over de mogelijkheden in de regio. Indien de cliënt gebruik wilde maken van de welzijnsdiensten dan ondersteunt de zorgaanbieder bij een juiste invulling van het arrangement afgestemd op de individuele wensen van de cliënt. Uiteindelijk wordt de invulling van het dienstenpakket op schrift gesteld en formeel ondertekend door de cliënt. De cliënt ziet daarmee af van een plaats op de wachtlijst voor intramurale opname. Op het moment dat de ouderen besluiten tot gebruik van welzijnsdiensten gelden heldere afspraken aangaande de regie en makelaarschap van de zorg en welzijnsdiensten. Voor ouderen met een verblijfsindicatie ligt de regieverantwoordelijkheid in alle gevallen bij de intramurale zorgaanbieder van voorkeur, met andere woorden de intramurale zorgaanbieder waar de verblijfsgeïndiceerde op de wachtlijst staat. Degene die zorg biedt in de thuissituatie (intramurale zorgaanbieder of thuiszorgorganisatie) is belast met het makelaarschap. Deze zorgmakelaar informeert de klant over de zorg en welzijnsmogelijkheden in de regio en stelt samen met de klant en Partner in Welzijn (PIW) het arrangement samen. Bij de ouderen die een verblijfsindicatie hebben maar nog geen zorg thuis ontvangen vervult Partner in Welzijn (PIW) het makelaarschap. De zorgmakelaar koppelt in alle gevallen het zorg- en welzijnsgebruik terug naar de intramurale zorgaanbieder Zeeland Op en zijn de projecten Woonservicezones en Ruimte voor Resultaat bekrachtigd in een convenant [20]. De zorgaanbieders in Zeeuws-Vlaanderen hebben alle cliënten die voor het project Ruimte voor Resultaat in aanmerking komen persoonlijk benaderd met de vraag wat hun wensen zijn op het gebied van het zorg- en welzijnsaanbod. In Middelburg zijn de zorgaanbieders op een gelijke wijze gestart met het benaderen van cliënten die in aanmerking komen voor het project Woonservicezones. In de loop van 2006 is de welzijnsorganisatie, Stichting Welzijn Middelburg (SWM), hierbij een actieve rol gaan spelen. Deze stichting brengt de zorgvraag van de cliënten in kaart en kijkt welk aanbod aan welzijnsvoorzieningen nodig is om aan deze zorgvraag te voldoen. Vervolgens fungeert de welzijnsinstelling voor een beperkt deel van de activiteiten als onderaannemer van een zorgaanbieder in Middelburg. Deze zorgaanbieder is de kassier van de

32 32 subsidieregeling Diensten bij wonen met zorg. Daarnaast bestaat de mogelijkheid voor zorgaanbieders om subsidievoorstellen voor welzijnsdiensten in te dienen bij het Zorgkantoor. 2.5 Meetinstrumenten Voor het verzamelen van de data is een gestructureerde vragenlijst ontwikkeld die mondeling is afgenomen bij de ouderen. De mantelzorgers is gevraagd een vragenlijst in te vullen. Beide instrumenten worden in paragraaf en beschreven. Opgemerkt dient te worden dat in de Westelijke Mijnstreek en Zeeland dezelfde meetinstrumenten zijn gebruikt. Op verzoek van Zorgkantoor Zeeland en Stichting Het Klaverblad 2 is aan de vragenlijst in Zeeland een aantal vragen toegevoegd over de toereikendheid van het inkomen van de ouderen Ouderen Afgezien van de belangrijkste effectparameters (subjectief welbevinden, eenzaamheid, tevredenheid over zorgvorm), heeft bij het samenstellen van de vragenlijst het model (zie Figuur 1.) De relatie tussen behoeften, bronnen en zorgvraag als basis gefungeerd [5, 6]. Dit model verklaart de relatie tussen fundamenteel menselijke behoeften zoals autonomie, sociale relaties en veiligheid, de aanwezigheid van persoonlijke bronnen om aan die behoeften te voldoen en het moment waarop een zorgvraag ontstaat. Belangrijkste aanname in dit model is dat ouderen voor het vervullen van hun behoeften in eerste instantie gebruik zullen maken van hun eigen bronnen zoals bijvoorbeeld inkomen, sociale netwerk, zelfzorgvermogen, mobiliteit, kennis, mantelzorg etcetera. Afhankelijk van de beschikbaarheid van die bronnen zijn mensen meer of minder in staat hun behoeften te vervullen. Zo is het bijvoorbeeld zeer aannemelijk dat ouderen met een ruim inkomen beter in staat zijn de gewenste zorg (bijvoorbeeld boodschappen- en klussendiensten, tuinman, schoonmaakster) of behuizing (bijvoorbeeld luxe bungalow, voorzien van alle gemakken) te kopen, dan ouderen met een laag inkomen. Zo kan het wegvallen van de partners van zorgafhankelijke ouderen leiden tot een groot hiaat in de dagelijkse verzorging, en heeft een gebrekkige mobiliteit grote gevolgen voor het uitvoeren van dagelijkse activiteiten en het onderhouden van sociale contacten. Indien de behoeften niet worden vervuld zullen mensen de afweging maken om hun behoeftepatroon aan te passen dan wel op zoek te gaan naar hulp gericht op het herstel of ondersteuning van bronnen. 2 Stichting het Klaverblad komt op voor de belangen van gebruikers van zorg- en dienstverlening in de provincie Zeeland. Hierbij gaat het om ouderen, mensen met lichamelijke en verstandelijke functiebeperkingen, chronisch zieken, cliënten van de geestelijke gezondheidszorg, jeugdzorg en verslavingszorg en (gedeeltelijk) arbeidsongeschikten en uitkeringsgerechtigden.