Introductie 4. Kerncijfers 5. Bericht van de raad van commissarissen 6

Transcriptie

1 APG Groep NV Jaarverslag 2008

2 Introductie 4 Kerncijfers 5 Bericht van de raad van commissarissen 6 Verslag van de raad van bestuur 8 Algemeen 8 Risicomanagement 13 Personeel en organisatie 18 Maatschappelijk verantwoord ondernemen 20 Vooruitzichten en verwachte ontwikkelingen in Woord van dank 22 Bericht van de gezamenlijke ondernemingsraad 22 2 Jaarrekening 23 Geconsolideerde balans per 31 december Geconsolideerde winst en verliesrekening periode 1 maart 31 december Geconsolideerd kasstroomoverzicht periode 1 maart 31 december Grondslagen voor de financiële verslaggeving 27 Toelichting op de geconsolideerde balans 33 Toelichting op de geconsolideerde winst en verliesrekening 47 Toelichting op het geconsolideerde kasstroomoverzicht 52 Overige toelichtingen 53 Enkelvoudige financiële overzichten 55 Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling 56 Toelichting op de enkelvoudige financiële overzichten 56 Overige gegevens 61 Accountantsverklaring 62 Statutaire winstbestemmingsregeling 63 Voorstel resultaatbestemming 63 Gebeurtenissen na balansdatum 63 Personalia 65

3 Jaarverslag

4 Introductie Missie APG Groep NV is opgericht op 29 februari 2008 en heeft zijn wortels in de pensioenwereld. Stichting Pensioenfonds ABP is enig aandeelhouder. De missie van APG Groep NV is het vitaal houden van een collectief en solidair pensioenstelsel, zowel in Nederland als internationaal. 4 Doelstelling APG Groep NV biedt maatwerk in pensioenadministratie en communicatie, vermogensbeheer, bestuursondersteuning, innovatieve pensioenoplossingen en aanvullende producten en diensten. APG Groep NV richt zijn integrale dienstverlening op een optimale ondersteuning van pensioenfonds, aangesloten werkgevers, actieve deelnemers en gepensioneerden. Organisatie APG Groep NV is gevestigd in vier steden: Heerlen, Amsterdam, New York en Hong Kong, beheert ongeveer 200 miljard pensioenvermogen en bedient zo n 4 miljoen deelnemers. APG Groep NV bundelt de krachten van drie toonaangevende organisaties, die samen circa medewerkers in dienst hebben. APG Groep NV (APG Groep) heeft drie dochters: APG Algemene Pensioen Groep NV (APG), Cordares Holding NV (Cordares) en Loyalis NV (Loyalis). Het organisatieschema is als volgt. Profiel APG Groep zet zich in voor de vernieuwing van het pensioenstelsel, zodat het aantrekkelijk blijft voor toekomstige generaties. Via Cordares en APG verzorgt APG Groep voor pensioenfondsen producten en diensten op het gebied van pensioenadministratie en communicatie, vermogensbeheer en bestuursondersteuning. APG Algemene Pensioen Groep NV is een 100 procentdochter van APG Groep en specialist in de uitvoering van collectieve pensioenen en aanvullende regelingen, grotendeels in de publieke sector, en in het vermogensbeheer voor pensioenfondsen. Cordares Holding NV is een 51 procentdochter en specialist in de uitvoering van collectieve pensioenen en bedrijfstakeigen regelingen in de private sector. Loyalis NV is een 90 procentdochter en specialist in aanvullende collectieve, semicollectieve en individuele inkomensarrangementen voor werkgevers en werknemers in de bij APG Groep aangesloten sectoren en fondsen. Die arrangementen sluiten aan op de collectieve pensioenregelingen van deze sectoren. Logo, motto en kernwaarden Het logo van APG weerspiegelt de drie levensfasen: de jaren vóór het werkzame leven, het werkzame leven en het leven na pensionering. Het motto van APG Groep NV is: Morgen is vandaag. Kernwaarden zijn klantgerichtheid, resultaatgerichtheid, innovatief vermogen en samenwerken.

5 Kerncijfers 2008 Groepsvermogen Totaal vermogen Verhouding eigen vermogen/vreemd vermogen pensioenuitvoeringsbedrijf Solvabiliteit verzekeringsbedrijf 81% 242% Beleggingen verzekeringsbedrijf Verplichtingen verzekeringsbedrijf Investeringen in materiële vaste activa Groepsresultaat na belastingen Omzetverdeling pensioenbeheer vermogensbeheer aanvullende produkten overige Personeel in full time equivalenten in personen fte personen 5

6 Bericht van de raad van commissarissen 6 Aan de aandeelhouders Het jaar 2008 stond in het teken van het splitsen van het pensioenfonds ABP en zijn uitvoeringsorganisatie (ontzaffing). Op 29 februari 2008 werd daartoe de vennootschap APG Groep NV opgericht. Deze vennootschap wordt bestuurd door een raad van bestuur, onder toezicht van een raad van commissarissen. Een andere belangrijke ontwikkeling vond plaats op 1 september 2008: het verwerven van een aandeel van 51 procent in Cordares Holding NV. Daarnaast zag de raad van commissarissen zich geconfronteerd met ingrijpend verslechterende economische omstandigheden, eerst in de financiële sector, later ook in overige sectoren. Jaarverslag Dit jaarverslag bevat de jaarrekening van APG Groep NV, die door de raad van bestuur en de raad van commissarissen is ondertekend. De jaarrekening is gecontroleerd en voorzien van een goedkeurende accountantsverklaring door PricewaterhouseCoopers. De raad van commissarissen adviseert de algemene vergadering van aandeelhouders om de jaarrekening 2008 vast te stellen conform het voorstel van de raad van bestuur. De raad van commissarissen is van mening dat in dit eerste jaar na oprichting sprake is geweest van toereikend intern toezicht. Afzonderlijk geagendeerd voor de algemene vergadering van aandeelhouders zijn de decharge van de leden van de raad van bestuur voor het in 2008 gevoerde beleid en de decharge van de leden van de raad van commissarissen voor het uitgeoefende toezicht. Vergaderingen In het verslagjaar 2008 is de raad van commissarissen vier keer in vergadering bijeen geweest met de raad van bestuur. Daarnaast is vergaderd door de remuneratie commissie en de auditcommissie. Tijdens de vergaderingen van de raad van commissarissen is onder andere van gedachten gewisseld over strategische ontwikkelingen, compliance, de fusie met Cordares, de financiële gang van zaken, communicatie en commercie en voor klanten relevante internationale ontwikkelingen in de pensioenwereld. In het eerste halfjaar is samen met de raad van bestuur specifiek gesproken over de volledige overname van Cordares Verzekeringsgroep NV door Loyalis NV in ruil voor 10 procent van de aandelen van Loyalis NV, gevolgd door de verwerving van 51 procent van Cordares Holding NV door APG Groep NV. Andere onderwerpen van bespreking waren de statutenwijzigingen, de profielschets van de raad van commissarissen en de voordrachten van enkele commissarissen. In het tweede halfjaar is samen met de raad van bestuur aandacht besteed aan de financiële gang van zaken, de oprichting en samenstelling van de auditcommissie en de remuneratiecommissie, het reglement van de raad van commissarissen, de aanwijzing van de externe accountant en de voortgang van het samengaan van APG, Loyalis en Cordares. In 2008, in het bijzonder in het najaar, is veel aandacht besteed aan de wereldwijde economische en financiële crisis en de invloed daarvan op de vennootschap en zijn stakeholders. Daarnaast heeft de raad in december 2008 het financieel jaarplan 2009 goedgekeurd. Contact met de voorlopige collectieve ondernemingsraad (VCOR) Gedurende het verslagjaar heeft een lid van de raad van commissarissen een overlegvergadering van de VCOR

7 bijgewoond. Hierbij is onder andere gesproken over de financiële gang van zaken en het financieel jaarplan Benoeming van commissarissen Drie commissarissen zijn bij de oprichting benoemd door de algemene vergadering van aandeelhouders, te weten de heren Brinkman, van Boetzelaer en Rolvink. De overige leden zijn in de loop van 2008 benoemd. Per 1 april 2009 is de heer Rolvink teruggetreden en is de heer van Splunder benoemd. Wij danken de heer Rolvink voor zijn inzet en betrokkenheid bij de totstandkoming van APG Groep. Benoeming leden raad van bestuur De leden van de raad van bestuur zijn per oprichtingsdatum aangetreden. De heer Maassen is per 1 september teruggetreden als lid van de raad van bestuur. Hij blijft als adviseur verbonden aan APG Groep, met internationale activiteiten als aandachtsgebied. Wij zijn de heer Maassen veel dank verschuldigd voor zijn rol bij de totstandkoming van APG Groep en voor zijn bijdrage aan de verdere professionalisering van de pensioensector in Nederland en Europa, in het bijzonder voor de klanten van APG Groep. Per 1 september, de datum van de fusie met Cordares, is de heer Van der Wurff benoemd tot lid van de raad van bestuur. Op 25 mei 2009 heeft de heer Munsters aangegeven APG Groep per 1 september te verlaten. De raad van commissarissen werkt in samenspraak met de raad van bestuur aan zijn opvolging. Bezoldigingsbeleid raad van bestuur en raad van commissarissen De raad van commissarissen formuleert voor de algemene vergadering van aandeelhouders voorstellen inzake het bezoldigingsbeleid van de raad van bestuur. De algemene vergadering van aandeelhouders stelt vervolgens het bezoldigingsbeleid en de bezoldiging van de raad van bestuur vast. De algemene vergadering van aandeelhouders heeft in 2008 de bezoldiging van de commissarissen vastgesteld. Een overzicht van de beloning van de raad van bestuur en de raad van commissarissen is opgenomen in de jaarrekening. Leden van de raad van commissarissen hebben geen aandelen in APG Groep NV of zijn dochters. Woord van erkentelijkheid De ontwikkelingen bij APG Groep waren ingrijpend voor de raad van bestuur en de medewerkers. De raad van commissarissen dankt allen voor de inzet en betrokkenheid in de afgelopen periode. Heerlen, 28 mei 2009 De raad van commissarissen mr.drs. L.C. Brinkman, voorzitter G.M.M.L. Verhofstadt, vicevoorzitter mr. C.W. van Boetzelaer MBA H.C.J. Van den Burg drs. S. van Keulen drs. A.L.M. Nelissen prof.dr. C.M. van Praag P. Rosenmöller K.I. van Splunder 7

8 Verslag van de raad van bestuur Algemeen 8 In 2008 is een voor Nederlandse verhoudingen grote collectieve pensioenuitvoerder tot stand gekomen: APG Groep. APG Groep wil het collectieve pensioenstelsel in Nederland versterken en de voordelen van een collectief pensioen uitdragen in het buitenland. Het uitbouwen van het collectieve pensioendomein vergt een hoogwaardig pensioenproduct en een excellente uitvoeringsorganisatie. Daarom streeft APG Groep naar een toekomstvast, goed te begrijpen en acceptabel geprijsd collectief pensioenproduct dat aantrekkelijk is voor deelnemers. Daarnaast moeten een hoogstaand pensioenbeheer en excellent vermogensbeheer ervoor zorgen dat de voordelen van het hoogwaardige collectieve pensioenproduct tot hun recht komen. Naast collectieve pensioenregelingen voert APG Groep de regelingen uit voor aanvullende inkomenszekerheid bij stoppen met werken, arbeidsongeschiktheid, ziekte en overlijden. Dit betreft veelal maatwerkoplossingen die aansluiten op de collectieve pensioenregelingen van de desbetreffende opdrachtgevers. De behoefte aan deze aanvullende producten wordt mede bepaald door de ontwikkelingen in de zogenoemde eerste en tweede pijler (AOW en collectieve pensioenregeling). Interne organisatie Het jaar 2008 heeft voor een belangrijk deel in het teken gestaan van de oprichting van APG Groep en de fusie met Cordares. APG Groep is op 29 februari 2008 voortgekomen uit een scheiding tussen het beleid en de uitvoering bij Stichting Pensioenfonds ABP. Stichting Pensioenfonds ABP voert niet langer onder eigen beheer de pensioenregeling voor overheid en onderwijs uit, maar besteedt dit uit aan de uitvoeringsorganisatie APG. De relatie tussen het pensioenfonds en de uitvoeringsorganisatie is ingevuld. Stichting Pensioenfonds ABP is in de eerste plaats de grootste klant van APG. In 2008 is een langlopend contract afgesloten voor de integrale uitvoering van het pensioen en vermogensbeheer voor ABP. Tevens zijn afspraken gemaakt over de werkwijze die ABP en APG onderling hanteren bij de uitvoering van de pensioenregeling. ABP is behalve klant ook 100 procentaandeelhouder van APG Groep. Om inhoud te geven aan de aandeelhoudersrelatie, is in 2008 vorm gegeven aan de bevoegdheden en praktische inrichting van de algemene vergadering van aandeelhouders. Veel energie is gestoken in de positionering van de nieuwe merknaam APG en de communicatie omtrent het voorgaande, zowel in als extern. Verder is in 2008 begonnen met de voorbereidingen van het geschikt maken van de geautomatiseerde systemen voor het gebruik ten behoeve van verschillende opdrachtgevers. De aandacht van de raad van bestuur is in 2008 ook uitgegaan naar de fusie met Cordares, die op 1 september 2008 is bekrachtigd. Cordares Verzekeringen is in ruil voor 10 procent van de aandelen Loyalis als 100 procentdochter ondergebracht bij Loyalis. Sindsdien houdt APG Groep nog 90 procent van de aandelen van Loyalis. In Cordares Holding is een belang van 51 procent genomen, geheel gefinancierd met lang vreemd vermogen. De onderstaande figuur geeft de nieuwe verhoudingen in aandelenpercentages weer.

9 Stichting Pensioenfonds ABP 2,45 % cum pref aandelen Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Bouwnijverheid 100 % aandelen APG Groep NV 51 % aandelen 50,97 % cum pref aandelen 100 % aandelen 90 % aandelen APG Algemene Pensioen Groep NV Cordares Holding NV Loyalis NV 49 % aandelen 46,53 % cum pref aandelen 10 % aandelen certificaten van 46,53 % cum pref aandelen Stichting Sociaal Fonds Bouwnijverheid APG Groep bedient klanten in zowel publieke als private sectoren. De omzet in 2008 bedroeg ruim miljoen, waarvan op jaarbasis circa 80 procent in de publieke sector en zo n 20 procent in de private sector. Deze omzet is inclusief premies die zijn gegenereerd door de verkoop van aanvullende producten, grotendeels levensverzekeringen. De omzet is voor het overgrote deel in Nederland gerealiseerd. Onderstaande grafiek geeft de procentuele verdeling van de omzet naar productcategorieën weer. De fusie tussen APG Groep en Cordares biedt verschillende synergievoordelen voor de pensioenuitvoering. In 2008 heeft de raad van bestuur de eerste initiatieven genomen om deze voordelen te benutten. Het samenvoegen van de organisaties voor vermogensbeheer van APG en Cordares, om zo schaalvoordelen te realiseren, is in voorbereiding. Hetzelfde geldt voor de verzekeringsactiviteiten van beide organisaties. Tevens is het besluit genomen om verschillende stafafdelingen en de verkoopactiviteiten te stroomlijnen, zodat kennis beter wordt gedeeld binnen de organisatie. Verschillende werkgroepen zijn in 2008 begonnen met het realiseren hiervan. De integratie van soortgelijke activiteiten binnen APG Groep krijgt later zijn beslag. 6% 17% Pensioenbeheer Vermogensbeheer De raad van bestuur van APG Groep NV heeft naast zijn werkzaamheden voor APG Groep NV ook de directievoering van APG Algemene Pensioen Groep NV tot taak. Beeld van de organisatie Met de verschillende organisatieveranderingen is een collectieve pensioenuitvoerder van formaat tot stand gekomen. APG Groep voert collectieve pensioenregelingen uit, beheert pensioenvermogen en levert aanvullende producten. In totaal gaat het om de pensioenadministratie voor circa 4 miljoen deelnemers en een beheerd vermogen van ongeveer 200 miljard ultimo Aanvullende producten Overig 52% 25% Via dochtermaatschappij Loyalis biedt APG een assortiment aanvullende producten aan zijn klanten. Tot de categorie overig wordt gerekend dienstverlening op het gebied van maatwerkadministraties, automatisering en facilitaire diensten aan derden. 9

10 Het totale personeelsbestand aan het einde van 2008 telde FTE of personen. Hiervan zijn 103 personen werkzaam in het buitenland. 10 Marktontwikkelingen APG Groep is vooral actief op de Nederlandse markt voor collectieve pensioenuitvoering en vermogensbeheer. Aan zowel de vraagkant als de aanbodkant consolideert deze markt sterk. Het aantal Nederlandse pensioenfondsen is in tien jaar gedaald van ruim naar 656 fondsen eind De toenemende regeldruk zet vooral kleine pensioenfondsen aan tot het zoeken van aansluiting bij een ander pensioenfonds of het afsluiten van een verzekerde regeling. De aanbodkant verandert sterk doordat partijen schaalvoordelen proberen te benutten. Verschillende uitvoeringsorganisaties zijn in de afgelopen tien jaar verzelfstandigd en gaan samenwerkingsverbanden aan. De verwachting is dan ook dat de Nederlandse markt voor pensioenuitvoering de komende jaren verder zal consolideren. Collectieve pensioenuitvoering is traditioneel een sterk nationaal georiënteerde bedrijfstak. De door de Europese Commissie in 2003 geïntroduceerde Pensioenfondsen Richtlijn heeft echter de eerste mogelijkheden geschapen voor grensoverschrijdende pensioenactiviteiten. Sindsdien zijn verschillende partijen op zoek naar mogelijkheden om ook internationaal de schaal te vergroten en kennis te delen. Vooral multinationale ondernemingen en bedrijfstakken die te maken hebben met internationaal mobiele medewerkers onderzoeken of concentratie van pensioenactiviteiten aantrekkelijk is. Tegelijk hebben verschillende Europese overheden pensioenvehikels geïntroduceerd die vestiging van pensioenactiviteiten binnen hun jurisdictie aantrekkelijk moeten maken. APG Groep heeft zich in 2008 vooral gericht op het aantrekken van pensioenfondsen in de Nederlandse markt. Hierbij wordt gezocht naar partijen met eenzelfde strategische visie als de bestaande klanten. Zo kunnen nieuwe en bestaande klanten optimaal profiteren van de gezamenlijke pensioenuitvoering. Tegen deze achtergrond heeft Cordares in 2008 het bedrijfstakpensioenfonds voor de baksteenindustrie (per 1 januari 2009) en het bedrijfstakpensioenfonds voor het schoonmaak en het glazenwassersbedrijf (per 1 januari 2010) aangetrokken. Ook oriënteert APG Groep zich op de mogelijkheden voor het uitvoeren van internationale pensioenactiviteiten. In dit kader is voor vermogensbeheer een eerste mandaat van 100 miljoen verkregen van PensPlan, een Italiaanse pensioenuitvoerder. Centraal blijft staan dat alle nieuwe uitvoeringscontracten in het voordeel moeten zijn van zowel de nieuwe klant als alle bestaande klanten. Kredietcrisis Het jaar 2008 heeft zich gekenmerkt door turbulente ontwikkelingen op de financiële markten. Dit heeft zijn weerslag gehad op de werkzaamheden van APG Groep. De kredietcrisis en de gevolgen daarvan voor APG Groep hadden in 2008 een prominente plaats op de agenda van de raad van bestuur. De financiële markten zijn vanaf midden 2007 zeer onrustig. Over een breed front zijn de koersen van aandelen, bedrijfsobligaties, door onderpand gedekte obligaties en onroerend goed sterk gedaald. Zo is de wereldwijde MSCIaandelenindex over 2008 gedaald met bijna 40 procent en liet het door APG beheerde vermogen een negatief rendement van 19 procent zien. Bij deze forse koersbewegingen is de dagelijkse beweeglijkheid (volatiliteit) van de koersen ook nog eens zeer groot geweest.

11 Vooral na de val van zakenbank Lehman Brothers in september 2008 is de onrust op de financiële markten snel opgelopen. De balansposities van vrijwel alle financiële instellingen zijn hierdoor zwaar onder druk komen te staan. Ook pensioenfondsen zijn geraakt door de kredietcrisis. De dekkingsgraden van pensioenfondsen zijn sterk gedaald onder invloed van terugvallende vermogensmarkten in combinatie met een dalende kapitaalmarktrente. Bovendien heeft de volatiliteit op de financiële markten zich vertaald in een sterk beweeglijke dekkingsgraad. Pensioenfondsbesturen hebben gedurende 2008 en begin 2009 scherp de beleggingsrisico s in de gaten gehouden en aanvullend pensioenbeleid overwogen. De raad van bestuur is gedurende 2008 actief betrokken geweest bij discussies hierover bij verschillende klanten van APG Groep. De kredietcrisis heeft ook de uitvoeringsprocessen van APG Groep geraakt. De sterk verminderde interbancaire liquiditeit in de tweede helft van 2008 heeft het beheer van de beleggingen complexer gemaakt. Het tegenpartijrisico is fors toegenomen door het faillissement van enkele financiële partijen. In 2008 zijn verschillende maatregelen genomen om deze risico s te beperken. Het totaaloverzicht is behouden door dagelijks financiële posities te monitoren en door het opvoeren van de vergaderfrequentie van het financiëlerisicocomité. Tevens is het aantal tegenpartijen bij financiële transacties gediversifieerd en is het liquiditeitsmanagement op korte termijn aangescherpt. De raad van bestuur heeft in 2008 ook veel aandacht besteed aan de winstgevendheid en solvabiliteit van dochter Loyalis. Een groot gedeelte van de beleggingsresultaten van Loyalis komt voor eigen rekening en is daarmee belangrijk voor het totale resultaat van APG Groep. Als gevolg van de kredietcrisis stonden deze beleggingsresultaten sterk onder druk. In 2008 heeft een volstorting van de aandelen door de (voormalige) aandeelhouders plaatsgevonden. Daarnaast is binnen de groep een achtergestelde lening verstrekt. Tevens zijn verschillende maatregelen genomen om het risicomanagement te verbeteren. Ontwikkelingen gedurende het boekjaar De vennootschap is opgericht op 29 februari 2008, maar contractueel is overeengekomen dat het economisch risico van het verzekeringsbedrijf en het uitvoeringsbedrijf loopt vanaf 1 januari Daarom zijn de resultaten over de maanden januari en februari verwerkt als correctie op de koopprijs, zoals die naar de stand van de financiële positie per 1 januari was vastgesteld. De financiële resultaten over de maanden maart tot en met december 2008 zijn hieronder gecomprimeerd weergegeven. Pensioenuitvoering betreft de activiteiten die zowel APG als Cordares Holding uitvoeren voor pensioenfondsen. Tot de aanvullende producten behoren activiteiten van Loyalis (inclusief Cordares Verzekeringsgroep). Dit betreft bijvoorbeeld levens en schadeverzekeringen, sparen en beleggen, reintegratie en administratieve diensten. De in de tabellen opgenomen cijfers betreffen integrale resultaten van de desbetreffende segmenten en zijn vóór eliminatie van onderlinge leveringen en belangen van 11

12 derden. Nadere detailleringen zijn opgenomen in het jaarrekeninggedeelte. Balanspositie ultimo 2008 In duizenden euro s In duizenden euro s Pensioen Aanvullende Vaste activa uitvoering producten Beleggingen verzekeringsbedrijf Vlottende activa 12 Nettoomzet Beleggingsresultaat Financiële baten en lasten Belastingen Bedrijfslasten Pensioen Aanvullende uitvoering Resultaten over de periode maart tot en met december 2008 Totaal activa Eigen vermogen producten Achtergestelde lening Aandeel in resultaat van deelnemingen Overige voorzieningen Aandeel van derden in het resultaat 319 Langlopende schulden Kortlopende schulden Resultaat na belastingen Verzekeringsverplichtingen Totaal passiva Het resultaat van de pensioenuitvoering en het verzekeringstechnische resultaat van het verzekeringsbedrijf zijn over 2008 positief. Helaas worden deze goede resultaten overschaduwd door het negatieve beleggingsresultaat van het verzekeringsbedrijf. Daarmee is het totale resultaat van APG Groep over 2008 negatief % 242% Solvabiliteitsratio s (EV/VV) De solvabiliteitspositie van zowel de pensioenuitvoering als het verzekeringsbedrijf was aan het einde van 2008 goed. Bij het pensioenuitvoeringsbedrijf was het eigen vermogen iets kleiner dan het vreemd vermogen, waardoor de solvabiliteitsratio1 uitkomt op 81 procent. De solvabiliteitsratio van het verzekeringsbedrijf komt met 242 procent ruim boven de eigen interne norm van 150 procent uit. Beide solvabiliteitsratio s zijn overigens onvergelijkbaar, omdat de solvabiliteitsratio van het verzekeringsbedrijf is berekend volgens voorschriften van de Nederlandsche Bank, terwijl dergelijke voorschriften niet kunnen worden gehanteerd voor het pensioenuitvoeringsbedrijf. 1 Het eigen vermogen gedeeld door het vreemd vermogen.

13 De toekomstige winstgevendheid en kasstromen van het uitvoeringsbedrijf zijn afhankelijk van de contracten met opdrachtgevers. Deze contracten kennen langdurige looptijden, waarbij een belangrijke opdrachtgever (ABP) tevens 100 procent aandeelhouder is. De opbrengsten van het pensioenuitvoeringsbedrijf zijn ten dele afhankelijk van de waarde van de beheerde vermogens van deze opdrachtgevers. Daarnaast is vanuit de opdrachtgevers sprake van voortdurende druk op de kostenbeheersing. Kosteneffectief werken is dan ook van strategisch belang. Bij het verzekeringsbedrijf zijn de onzekerheden groter. Naast kosteneffectief werken zijn het afsluiten en verlengen van polissen medebepalend, evenals ontwikkelingen op de financiële markten en wijzigingen in bestaande (fiscale) wetgeving. Corporate governance Op APG Groep NV is het gemitigeerde structuurregime van toepassing. APG Groep NV is van mening dat goed ondernemerschap een essentiële voorwaarde is voor het verwerven en behouden van vertrouwen, en voor integer en transparant handelen, en dat goed toezicht houden en verantwoording afleggen daaraan bijdragen. Bij de verdieping die APG Groep NV wil geven aan corporate governance worden de aanbevelingen van de Commissie Corporate Governance meegewogen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen APG Groep is een maatschappelijk betrokken onderneming. De onderneming geeft invulling aan maatschappelijk verantwoord ondernemen door goed om te gaan met de mensen in en buiten de organisatie, door rekening te houden met het milieu en door het toetsen van de corporate governanceaspecten van de ondernemingen waarin wordt belegd. De maatschappelijke betrokkenheid van APG Groep blijkt onder meer uit het voorzitterschap van Eumedion, dat momenteel wordt bekleed door een lid van de raad van bestuur. Eumedion is het samenwerkingsverband van institutionele beleggers dat zich ten doel stelt goede corporate governance te bevorderen, vooral in Nederland en Europa. Bij het maatschappelijk verantwoord ondernemen door APG Groep speelt vermogensbeheer van zowel de eigen beleggingen als de beleggingen voor rekening van opdrachtgevers een belangrijke rol. APG Groep is van mening dat aandacht voor mens en milieu hand in hand kunnen gaan met goede financiële prestaties. APG Groep zal dan ook aandacht blijven besteden aan het duurzame karakter van beleggingen, onder meer door daar waar mogelijk namens opdrachtgevers als actieve aandeelhouder invloed uit te oefenen. Risicomanagement Algemeen De bedrijfsonderdelen van APG Groep NV richten hun werkzaamheden op twee hoofdgebieden: het uitvoeren van pensioenregelingen in opdracht van pensioenfondsen, bestaande uit pensioenbeheer en pensioencommunicatie, vermogensbeheer en overige bestuursondersteunende diensten; het aanbieden van aanvullende (inkomenszekerheids) producten, grotendeels voor eigen rekening en risico. De risicomanagementsystemen van APG Groep NV zijn gericht op het identificeren, monitoren en beheersen van de risico s die gepaard gaan met het realiseren van de doelstellingen van de organisatie. Risicomanagement 13

14 vormt een vast onderdeel van het sturingsproces en is van belang voor zowel het bestuur van APG Groep NV als de klanten voor wie APG Groep NV zijn werkzaamheden uitvoert. 14 Hieronder wordt ingegaan op het risicomanagement van de belangrijkste risicogebieden bij APG Groep NV, namelijk: strategische risico s; financiële risico s behorende bij het aanbieden van aanvullende inkomenszekerheidsproducten; operationele en compliancerisico s behorende bij de uitvoering van pensioenregelingen, inclusief vermogensbeheer. Strategische risico s Voor het realiseren van de missie, te weten het vitaal houden van een collectief en solidair pensioenstelsel, zowel in Nederland als internationaal, is een zeker draagvlak wenselijk. Het behoud van de bestaande klanten in Nederland en het verwerven van nieuwe internationale klanten is van belang ter realisatie van de strategische doelstellingen. Qua omzet zijn APG Groep NV en zijn dochters afhankelijk van een beperkt aantal grote klanten. Daarbij is de grootste klant tevens aandeelhouder. Voor deze klanten worden zeer grote vermogens beheerd. De strategie van APG Groep NV is gericht op extra zorgvuldigheid in de dienstverlening. De strategie is ook gericht op het dusdanig inrichten van organisatie en processen dat deelnemersgerichtheid en betrouwbare uitvoering tegen concurrerende tarieven mogelijk zijn en blijven, nationaal en internationaal. De strategische risico s van APG Groep NV zijn de factoren die het realiseren van deze strategie in de weg kunnen staan. Sommige risico s liggen buiten de invloedsfeer van de raad van bestuur. Te denken valt aan politieke ontwikkelingen, wijzigingen in wet en regelgeving op het gebied van pensioenen, fiscaliteiten en compliance. Dit soort risico s kunnen een bedreiging vormen voor onze dienstverlening in de tweede peiler, maar ook kansen bieden voor de dienstverlening in de sfeer van aanvullende producten. Voor het realiseren van zijn ambitie heeft APG Groep intern afgeleide doelstellingen geformuleerd en vertaald in kritische performanceindicatoren. Deze worden maandelijks gerapporteerd aan de raad van bestuur, zodat eventueel noodzakelijke bijsturing tijdig kan plaatsvinden. Financiële risico s De financiële risico s hebben zowel betrekking op het verzekeringsbedrijf als het uitvoeringsbedrijf, maar de financiële risico s van het verzekeringsbedrijf domineren de verhoudingen in balans en resultaat. Hieronder worden deze nader gespecificeerd. ALManalyse De gelopen risico s vloeien voort uit de interactie tussen het accepteren en beheersen van enerzijds verzekeringsrisico s en anderzijds beleggingsrisico s. Deze risico s moeten nadrukkelijk in onderlinge samenhang worden bezien. Hiertoe wordt gebruikgemaakt van asset liability management (ALM), waarbij bezittingen (assets) en verzekeringsverplichtingen (liabilities) in onderlinge samenhang worden gestuurd (management). Een beleggingsadviescommissie bestaande uit externe deskundigen adviseert het verzekeringsbedrijf op beleggingsgebied. Een deel van de risico s wordt herverzekerd.

15 Voor de verzekeringsverplichtingen voor eigen rekening en risico wordt een strategische beleggingsmix vastgesteld. Binnen vooraf gedefinieerde kaders zijn afwijkingen ten opzichte van de strategische beleggingsmix toegestaan. De op basis van de ALMstudie vastgestelde strategische beleggingsmix genereert naar verwachting voldoende rendement om aan de verplichtingen jegens de klanten te kunnen voldoen. Met behulp van derivaten zijn renterisico s en valutarisico s voor een groot deel afgedekt. Deze mix is van toepassing op de portefeuille met (voorwaardelijk) geïndexeerde verplichtingen. De hoogte van de jaarlijkse indexatie wordt gebaseerd op de gerealiseerde beleggingsopbrengsten. Voor de unitlinked portefeuille en de portefeuille met nominale verplichtingen geldt dat er zodanig wordt belegd dat de verplichtingen volledig worden gematched. Middelen die zijn aangetrokken voor het product sparen en beleggen, worden kortlopend uitgezet, waardoor het renterisico zich beperkt tot de rentemarge. Toereikendheidstoets Om vast te stellen in hoeverre de gevormde voorzieningen voor de verschillende verzekeringsvormen toereikend zijn voor alle toekomstige verplichtingen, wordt jaarlijks een toets uitgevoerd volgens de embedded valuemethode (de contante waarde van de verwachte toekomstige nettouitkeerbare resultaten), de zogenaamde toereikendheidstoets. De belangrijkste risico s zijn het kortlevenrisico (voor de overlijdensrisicoverzekeringen), het langlevenrisico (voor de lijfrenteverzekeringen) en het arbeidsongeschiktheidsrisico (voor de arbeidsongeschiktheidsverzekeringen). De voorzieningen zijn vooral gebaseerd op sterftekansen en arbeidsongeschiktheidskansen die zijn afgeleid van waarnemingen binnen de doelgroepen. Periodiek worden deze veronderstellingen getoetst en wordt het resultaat op deze kansen afgeleid. Hierbij wordt ook gesteund op de sterftetafels van het Verbond van Verzekeraars. Risicomanagementcomité verzekeringen Risico s worden bewaakt en bijgestuurd in het risicomanagementcomité Verzekeringen. Dit comité bepaalt en evalueert het totale risicoprofiel van het verzekeringsbedrijf en streeft naar een balans tussen risico, rendement en solvabiliteit. Vanwege de kredietcrisis is het risicomanagement in 2008 verder aangescherpt. Zo is de frequentie van de bijeenkomsten van het risicomanagementcomité verhoogd om tijdige bijsturing mogelijk te maken. Daarnaast zijn aanvullende meetmomenten ingesteld om de ontwikkelingen op de financiële markten en de performance van de beleggingsportefeuille nog beter te kunnen monitoren en sneller op ongewenste ontwikkelingen te kunnen anticiperen. Werkzaamheden voor pensioenfondsen Met het pensioen en vermogensbeheer in opdracht van derden worden beperkte financiële risico s gelopen, omdat de daarmee verband houdende geldstromen voor rekening en risico van opdrachtgevers worden uitgevoerd en via hun eigen financiële rekeningen lopen. Uiteraard vervult APG Groep een adviesrol en vormen slechte prestaties richting klanten een financieel risico dat kan uitmonden in een strategisch risico. Bovendien kunnen, afhankelijk van de contractafspraken met opdrachtgevers, de opbrengsten van APG Groep fluctueren in relatie tot de omvang van het beheerde vermogen, respectievelijk het aantal deelnemers in de pensioenfondsen. 15

16 16 Renterisico De beleggingen van het verzekeringsbedrijf hebben voor een groot deel een vastrentend karakter. Deze zijn daarmee uitermate gevoelig voor ontwikkelingen in de nominale rente. Een lage rente raakt ook de productie van sparen en beleggen. Om het renterisico van de bestaande portefeuille af te dekken is een swapportefeuille tot stand gebracht waarmee, in combinatie met de strategische vastrentende waardeportefeuilles, de rentegevoeligheid van de beleggingen in overeenstemming is gebracht met de rentegevoeligheid van de verplichtingen. Tevens is in de loop van 2008 het risico afgedekt dat het uit elkaar lopen van de Amerikaanse en de Europese rente zou kunnen veroorzaken. Het overgrote deel van het renterisico is hiermee afgedekt. Het resterende renterisico wordt als acceptabel beschouwd. Liquiditeitsrisico Ook het liquiditeitsrisico wordt nauwlettend gevolgd. In het kader van risicospreiding zijn in 2008 de liquide middelen van zowel het verzekeringsbedrijf als het uitvoeringsbedrijf ondergebracht bij vijf verschillende banken. Hiermee is het tegenpartijrisico gereduceerd. De liquiditeitspositie wordt continu gemonitord, waarbij het streven is steeds een bepaalde marge aan liquide middelen te bezitten, al dan niet kort uitgezet. De beleggingen zelf behelzen voor het overgrote deel courante, beursgenoteerde stukken. Vooral voor de beleggingen in onroerend goed, infrastructuur, hedgefondsen en een deel van de vastrentende waarden bestaat het risico dat de waarde ervan niet op korte termijn te gelde kan worden gemaakt. Tegenover dit risico staat een hoger verwacht rendement. Voor een nadere kwantificering van de financiële risico s verwijzen wij naar de risicoparagraaf in het jaarrekeninggedeelte van dit verslag. Kredietcrisis Na de nodige onrust op de financiële markten heeft de kredietcrisis zich in 2008 snel verspreid vanuit Amerikaanse hypotheekobligaties naar de meeste financiële producten en instellingen. Het verzekeringsbedrijf is daarbij, net als andere financiële instellingen geconfronteerd met een veelheid van onverwachte ontwikkelingen: het extreem uitlopen van spreads, het toenemen van de correlaties tussen beleggingsinstrumenten en regio s, de neergang van de aandelenmarkten, de volatiliteit van de dollar, geruchten omtrent dreigend faillissement van tot 2008 nog als solide bekend staande financiële instellingen en het verminderen van liquiditeit in de diverse markten. APG Groep heeft hierop gereageerd door het risicoprofiel te verminderen om de solvabiliteitsmarge boven het wettelijke minimum te houden. Daarbij is, gezien de extreme situatie, bewust afgeweken van het vigerende beleggingsplan. Het risicoprofiel is verminderd door het achtereenvolgens grotendeels afbouwen van de exposure naar hypotheekobligaties, het afdekken van het neerwaartse aandelenrisico door middel van een collarconstructie, het verder reduceren van het rentemismatchrisico, het aanhouden van meer cash, het werken met meer dan één bankier en het afbouwen van de hedgefondsbeleggingen. Al deze maatregelen ten spijt is het beleggingsresultaat over 2008 negatief. Operationele risico s Risicobeheersing vindt plaats binnen de kaders van de planning en controlcyclus. Hierbij wordt gebruikgemaakt van het three lines of defence model. Afzonderlijke kwaliteits en/of controlafdelingen ondersteunen het management bij de risicobeheersing en het bewaken van en het rapporteren over de realisatie van de specifieke doelstellingen. Opzet, bestaan en werking van interne

17 beheersingsmaatregelen worden getoetst. Belangrijke bevindingen worden besproken in de interne beheersingscommissies en de auditcommissie van de raad van commissarissen. van de hoeveelheid, complexiteit en omvang van de ICTprojecten en de hierbij behorende prioritering is besloten om de chief information officer in de loop van 2009 apart in de organisatie te positioneren. De voor de diverse pensioenfondsen te verrichten werkzaamheden zijn contractueel geregeld. Uitwerking vindt veelal plaats via zogenoemde service level agreements (SLA s); monitoring geschiedt via de in deze SLA s afgesproken prestatieindicatoren. In een aantal gevallen vindt tevens verantwoording plaats door middel van SAS70 type IIverklaringen, afgegeven door externe accountants, of door middel van een voor een bepaalde opdrachtgever specifiek opgesteld In Control Statement. De (aanvullende) producten van APG Groep zijn gevoelig voor communicatie en de daarmee gewekte verwachtingen bij klanten en deelnemers. Het risico dat deze claims indienen is potentieel aanwezig. APG Groep NV is voor de uitvoering van zijn werkzaamheden in hoge mate afhankelijk van informatie en communicatietechnologie (ICT) en systemen. De ICTstrategie en het gevoerde ICTbeleid moeten voldoende waarborgen bieden voor de adequate beheersing en uitvoering van de bedrijfsprocessen, alsmede de continuïteit van de geautomatiseerde informatievoorziening. Dit geldt vooral voor de beleggingsprocessen, de pensioenprocessen en de processen rondom de premieincasso. Pensioenfondsen stellen steeds specifiekere eisen aan actualiteit en snelheid van de informatievoorziening. Werkgevers willen snel en efficiënt kunnen voldoen aan de verplichting om de pensioengegevens maandelijks aan te leveren. Deelnemers in pensioenfondsen willen 24 uur per dag via internet betrouwbare informatie kunnen krijgen over hun pensioenopbouw respectievelijk uitkeringen, met een hoge mate van gebruiksvriendelijkheid. In de wetenschap dat ICT continu aan sterke veranderingen onderhevig is, geeft APG Groep veel aandacht aan uitwijkmogelijkheden, implementatie van nieuwe technologie en opleiding van automatiseringspersoneel. Mede in het licht De personeelsbezetting van het uitvoeringsbedrijf is afgestemd op te verrichten werkzaamheden zoals deze contractueel met de opdrachtgevers zijn overeengekomen. Als deze werkzaamheden verminderen op grond van bijvoorbeeld wettelijke bepalingen, is een neerwaartse aanpassing van de capaciteit aan de hoeveelheid beschikbaar werk niet (altijd) mogelijk. Deze situatie is actueel aangezien opdrachtgevende pensioenfondsen geen waardeoverdrachten mogen doen zolang zij een dekkingstekort hebben. Compliancerisico s APG Groep NV heeft een compliancefunctie ingericht, die het correct naleven van normen, waarden, wet en regelgeving toetst. Er is een compliancecharter opgesteld. Verder is een code of conduct ingevoerd, die geldt voor alle medewerkers. Voor de vereffening van en controle op privébeleggingstransacties van als insider aangewezen medewerkers wordt gebruikgemaakt van een geautomatiseerd systeem. Via interne communicatie en trainingen wordt het compliancebewustzijn binnen de organisatie verder vergroot. 17

18 Als pensioenuitvoerder beschikt APG Groep over een veelheid aan privacygevoelige gegevens van deelnemers van opdrachtgevers. In het kader van compliance besteedt APG veel aandacht aan het naleven van de desbetreffende wettelijke bepalingen. Personeel en organisatie 18 Mensen maken het verschil Ook voor human resources (HR) hebben de juridische scheiding tussen het pensioenfonds en de uitvoeringsorganisatie, en de integratie van APG, Loyalis en Cordares het kalenderjaar 2008 gedomineerd. Het bestuur van Stichting Pensioenfonds ABP heeft de uitvoering van de pensioenregelingen en het vermogensbeheer per 1 maart 2008 uitbesteed aan APG. Dit betekent dat vrijwel alle werknemers van ABP met ingang van die datum zijn overgegaan naar APG. De arbeidsvoorwaarden van de werknemers zijn daarbij één op één overgenomen door het nieuwe uitvoeringsbedrijf. Voor de medewerkers van Loyalis is er in dit opzicht niets veranderd. Op 1 september is Cordares onderdeel geworden van APG Groep NV. In de daaropvolgende maanden is in werkgroepverband begonnen met het ingrijpende integratieproces van de organisaties en de werkprocessen, onder meer op het gebied van personeel en organisatie. De HRstrategie van APG Groep is gericht op het realiseren van een uitstekende bedrijfsvoering en dienstverlening. Aan de verankering daarvan is in 2008 invulling gegeven vanuit drie invalshoeken: verder versterken van de organisatie van de te onderscheiden werkmaatschappijen; investeren in inspirerend leiderschap; ontwikkelen van human capital. Organisatie De integratie van APG, Loyalis en Cordares, en de wens om hoogwaardige en professionele dienstverlening te kunnen blijven bieden, hebben vergaande gevolgen voor de inrichting van de werkprocessen en de persoonlijke ontwikkeling van de werknemers. Ter bevordering van de continuïteit en het inrichten van een krachtige APG Groep is veel energie gestoken in de efficiënte en effectieve inzet van het personeel. Bij APG en Loyalis is onder andere het instrument van de kwalitatieve en kwantitatieve personeelsplanning ingezet, op basis waarvan jaarlijks, bedrijfsbreed en op business unitniveau inzicht wordt verkregen in de beschikbare en benodigde personele kwaliteiten en kwantiteiten. Mede op basis van de uitkomsten van de planningsronde 2008 is in het afgelopen jaar ingezet op de selectieve instroom van nieuwe medewerkers op HBO en academisch niveau, naast het investeren in een verdere upgrading van het zittende personeel. Door de integratie is de medezeggenschapsstructuur veranderd. Om de belangen van alle medewerkers van de in APG Groep ondergebrachte werkmaatschappijen te kunnen behartigen, is uit de zittende leden van de ondernemingsraden van enerzijds APG en Loyalis en anderzijds Cordares een voorlopige collectieve ondernemingsraad (VCOR) samengesteld. Dit overkoepelende orgaan

19 behandelt de onderwerpen die zowel APG en Loyalis als Cordares raken. De bestaande ondernemingsraden blijven (voorlopig) voortbestaan en zullen de onderwerpen afhandelen die betrekking hebben op hun eigen werkmaatschappij. Leiderschap APG Groep streeft een inspirerende leiderschapsstijl na, gericht op het versterken van een bedrijfscultuur waarin de merkwaarden betrokken en betrouwbaar en de kernwaarden klantgerichtheid, resultaatgerichtheid, innovatieve kracht en samenwerken leidende begrippen zijn. Dit is een thema om gedurende de integratiefase verder uit te werken. Het werken met integrale managementverantwoordelijkheid voor procesketens is daarbij de insteek. Ter verankering van de merkwaarden en kerncompetenties is inmiddels binnen APG, Loyalis en Cordares een estafette georganiseerd, waarin het aandragen en uitwerken van bottomupinitiatieven centraal staat. Voor managers en seniormedewerkers is een training praktische coaching ontwikkeld, waarin de persoonlijke vaardigheden in coaching en begeleiding worden aangescherpt. In het bijbehorende programma worden de deelnemers tevens vertrouwd gemaakt met de strategie, de dynamiek en het begrippenkader van APG Groep. Human capital APG Groep is een van de grootste financiële dienstverleners in de wereld van pensioenfondsen en werkzaam op locaties in Heerlen, Amsterdam, New York en Hong Kong. APG Groep heeft de ambitie als dienstverlener en als werkgever bij de wereldtop te behoren. Het realiseren van die ambitie staat of valt bij de kwaliteit, het engagement en de vitaliteit van het personeel. Dit vereist resultaat en klantgerichte werknemers die kostenbewust, kritisch en inventief zijn en zich als organisatie extern weten te profileren. In 2008 is APG Investments opgenomen in de lijst van de top honderdwerkgevers in Nederland. APG Groep profileert zich op verschillende manieren. Voorbeelden zijn het innemen van een actieve positie bij de totstandkoming van het Holland Financial Centre, het vervullen van diverse leerstoelen aan Nederlandse universiteiten, actieve betrokkenheid bij de werkzaamheden van Eumedion, Netspar, de Duisenberg School of Finance, de participatie in de commissie Frijns en intensieve contacten met gerenommeerde bedrijven. Ook de intentie tot het aannemen van een twintigtal hoog opgeleide trainees geeft invulling aan deze ambitie. Het beloningsbeleid van APG, Loyalis en Cordares is gebaseerd op een marktconform functiewaarderingssysteem en een methodiek van variabele beloning, waarin bijzondere prestaties extra worden beloond. In het kader van de integratie zal het HRbeleid, inclusief de arbeidsvoorwaarden (waaronder het beloningsbeleid) in de loop van 2009 worden gemoderniseerd en geharmoniseerd. APG Groep (met name APG en Loyalis) heeft een personeelsbestand met een hoge gemiddelde leeftijd, die verleden jaar nagenoeg gelijk is gebleven. Het zwaartepunt ligt in de leeftijdscategorie van veertig tot zestig jaar; een gegeven dat de noodzaak tot verjonging extra benadrukt. De hoge gemiddelde leeftijd van het personeelsbestand is daarnaast een (extra) reden om aandacht te besteden aan leeftijdsbewust personeelsbeleid. In de praktijk wordt daaraan invulling gegeven door middel van de inzet van een breed scala aan HRinstrumenten, die erop zijn gericht 19

20 dat de werknemers vakbekwaam, vitaal en gemotiveerd blijven, en zo lang mogelijk voor het (in of externe) arbeidsproces kunnen worden behouden. Opleiding, coaching en mobiliteit worden daarbij als speerpunten ingezet. 20 Ter bevordering van de lichamelijke en geestelijke gezondheid heeft APG Groep gezondheidsmanagement hoog in het vaandel staan, met als centrale doelstelling uitval te voorkomen en de werknemers optimaal te vitaliseren. Het desbetreffende pakket van gerichte faciliteiten en HRinstrumenten is het afgelopen jaar uitgebreid met onder andere de index werkvermogen en de inzet van een diëtist en een bedrijfsfysiotherapeut op locatie. Met de index werkvermogen kunnen de werknemers meten hoe het is gesteld met hun persoonlijke werkvermogen en, waar nodig, tijdig iets doen aan de verbetering daarvan. In het kader van active aging krijgen werknemers boven de vijftig jaar dit HRinstrument, evenals de health check, frequenter aangeboden. Maatschappelijk verantwoord ondernemen Door goed om te gaan met de mensen in en buiten de organisatie en rekening te houden met het milieu, geeft APG Groep invulling aan maatschappelijk verantwoord ondernemen. APG Groep is een maatschappelijk betrokken onderneming. De opdrachtgevers van APG Groep zijn van oudsher maatschappelijk betrokken. APG Groep vervult een belangrijke maatschappelijke functie door het voor de opdrachtgevers juist en tijdig betalen van de pensioenen aan alle betrokkenen. APG Groep wil eraan bijdragen dat de deelnemers aan de pensioenregelingen hun pensioen in een leefbare wereld kunnen besteden. De wereldbevolking zal naar verwachting toenemen, evenals het aantal voertuigen en de daarmee gepaard gaande verbranding van fossiele brandstoffen. De belasting van het milieu, sociale problematiek als gevolg van klimaatveranderingen en het opraken van hulpbronnen zullen in de toekomst steeds meer aandacht vragen. Dit is de reden waarom APG streeft naar het klimaatneutraal verrichten van zijn bedrijfsactiviteiten. Bij de vermogensbeheeractiviteiten voor rekening van derden draagt APG Groep door middel van verantwoord beleggen bij aan maatschappelijk verantwoord ondernemen. APG Groep is van mening dat aandacht voor mens en milieu hand in hand kunnen gaan met goede financiële prestaties en blijft de komende jaren ruim aandacht besteden aan beleggingsprojecten met een duurzaam karakter. Bij het realiseren van onze ambities voor maatschappelijk verantwoord ondernemen vormen de medewerkers een belangrijke schakel. Zij bepalen niet alleen het succes van onze onderneming, ze worden ook aangemoedigd om mee te denken over duurzame ontwikkeling, zowel binnen als buiten het bedrijf. Vooruitzichten en verwachte ontwikkelingen in 2009 Een belangrijke taak voor 2009 wordt het informeren van de deelnemers van de verschillende bij de uitvoeringsorganisaties van APG Groep aangesloten pensioenfondsen over de gevolgen van de kredietcrisis voor de hoogte van het pensioen en de risico s omtrent de opgebouwde pensioenrechten. De media hebben veel geschreven over financiële problemen bij pensioenfondsen en deelnemers

21 maken zich zorgen over hun pensioen. Zij hebben hier reden toe, omdat de kredietcrisis de dekkingsgraad van pensioenfondsen heeft aangetast en daarmee veel fondsen heeft gedwongen om zuinig om te gaan met de indexatie. In sommige gevallen zijn pensioenfondsen overgegaan tot verhoging van de pensioenpremie. Ondanks deze slechte berichten heeft de kredietcrisis de raad van bestuur gesterkt in de opvatting dat pensioenen het beste op basis van collectiviteit kunnen worden georganiseerd. De solidariteit tussen pensioendeelnemers zorgt ervoor dat financiële tegenvallers over veel schouders worden verdeeld. Hierdoor keren de meeste Nederlandse pensioenfondsen iedere maand nog steeds hetzelfde, maar helaas niet geïndexeerde, bedrag als vorig jaar uit aan gepensioneerden. Dit spoort de raad van bestuur aan tot het blijven versterken en uitdragen van het Nederlandse collectieve stelsel. nisatie wordt ingericht op het bedienen van verschillende opdrachtgevers. Het beheer van de beleggingen wordt met de ervaringen van de kredietcrisis onder de loep genomen en waar nodig worden veranderingen doorgevoerd. Tevens blijft APG Groep actief nieuwe opdrachtgevers werven voor pensioen en vermogensbeheer, die goed passen bij het bestaande klantenbestand. De Nederlandse markt van pensioen en vermogensbeheer bevindt zich in een consolidatiefase. APG Groep heeft de ambitie zijn diensten verder nationaal en ook internationaal aan te bieden. Daartoe is een aantal ontwikkelingen in gang gezet, zoals: vergroting van de bekendheid van het merk APG; inrichting van een multicliëntomgeving voor de vermogensbeheeractiviteiten; herinrichting van de verkooporganisatie en de accountmanagementorganisatie voor het acquireren en bedienen van nieuwe klanten. Wat de financiering en de personeelsbezetting betreft worden voor komende jaar geen bijzondere wijzigingen voorzien wordt naar verwachting een jaar van integratie voor APG Groep. De APG en Cordaresorganisaties worden verder geïntegreerd en de APGvermogensbeheerorga De continuïteit en betrouwbaarheid van de informatie en communicatietechnologie (ICT) is voor APG van uitzonderlijk groot belang. ICT vormt de hoeksteen van het bedrijf. Verdere verbetering is essentieel voor de toekomstige dienstverlening. Als eerste worden de systemen geschikt gemaakt voor het functioneren voor verschillende klanten. Ook worden de ICTvoorzieningen verder doorontwikkeld, zodat de service via (digitale) communicatiekanalen kan worden geïntensiveerd. In het kader van een verdere focus op de kernactiviteiten bouwt APG Groep zijn producten voor inkomensaanvullende zekerheid verder uit en is het reintegratiebedrijf, een onderdeel van een van zijn dochters, begin 2009 afgestoten. Al met al zal het jaar 2009 mede gezien de voortdurende turbulentie op de financiële markten in financieel opzicht een uitdagend jaar worden. 21