HOMO FABER A. J. P. V A N D EN B R O E K

Transcriptie

1 HOMO FABER D O O R A. J. P. V A N D EN B R O E K De handwerkman uit de oudste tijden van de mensheid kan men leren kennen door te trachten uit de resten die ons ter beschikking staan, n.1. skeletstukken en cultuuruitingen, een levensbeeld der mensen uit de ijstijd op te bouwen. Tw ee mensvormen kan men tegenover beter na elkaar stellen. De oudst bekende mensvorm wordt vertegenwoordigd door de Neanderdaler, de jongste menjsvorm uit het diluvium is de vertegenwoordiger van het ras van Cro-M agnon. De Neanderdaler was kort van gestalte, het skelet wijst op een krachtige musculatuur. De schedel bezit een zware wal boven de oog- kuilen, het voorhoofd is vluchtend, de gehele hersenschedel is laag, het aangezicht steekt naar voren toe uit (prognathie), de onderkaak he^ft geen kin. Het rompskelet wijst op een wellicht nog niet geheel opgerichte lichaamshouding. De Cro-Magnonmens geleek in het algemeen, op de recente mens (homo recens fossilis) met een lange, slanke gestalte, een schedel met hoog opgericht voorhoofd, geen bovenoogkuilswal, een niet vooruitstekend aangezicht, een onderkaak met een positieve kin. Het rompskelet wijst op een geheel opgerichte lichaamshouding. De Cro-Magnonmens is, volgens veler opvatting, door een geleidelijke vormverandering uit de Neanderdaler ontstaan en als diens nakomeling te beschouwen. Evenals in de lichaamsbouw pleegt men een verschil te beschrijven tussen de cultuur van de Neanderdaler en van de Cro-Magnonmens. Inderdaad bestaat er te dien opzichte een zeer groot verschil. M en mag dit echter niet zo opvatten, dat de cultuur van de Neanderdaler zou ten gronde gegaan zijn en: vervangen door die van de (van elders gekomen?) Cro-M agnon mens, integendeel bestaat ook' hier een geleidelijke ontwikkeling, een evolutie. Beschouwen wij thans eerst de Neanderdaler.

2 HOMO FABER 235 Het belangrijkste in het leven van deze oudste mensen was de jacht. Jachtbuit bemachtigen en geen jachtbuit worden was nodig voor de instandhouding van het leven van de mens die nog geen sessiele levenswijze kende, geen huisdieren had, noch akkerbouw verstond. W a t stond de mens tot het verkrijgen; van jachtbuit ter beschikking en uit welke dieren bestond deze buit? Als wapens (resp. werktuigen) kennen wij voor de Neanderdaler slechts de behouwen stenen, de palaeolithen. Naar vindplaatsen in Frankrijk worden deze onderscheiden in Chelléen, Acheuléen,. Moustiérien, te zamen het zgn. oud-palaeolithicum vormend. De voor het oud-palaeolithicum karakteristieke steen is de grof toegeslagen, min of meer driehoekige of langwerpig puntvormige vuistwig. Daarnaast ontwikkelen] zich andere vormen, die men krabbers, schaven, boren enz. noemt. U it proeven is gebleken, dat deze stenen bezwaarlijk als wapen kunnen zijn gebruikt, zelfs op korte afstand dringt zulk een steen niet door de huid van een pas gedood kalf.1de stenen zullen veel eerder als werktuigen (losmaken van de huid, doorsnijden van pezen) zijn gebruikt dan als wapem. M et de stenen zijn misschien houten speren gemaakt die als werpwapen gebruikt zouden kunnen zijn. * D e jachtbuit bestond in hoofdzaak uit grote plantenetende zoogdieren (herbivoren). In Taubach b.v. heeft men de skeletten van 100 neushoorns, 70 beren, 80 olifanten en 12 herten gevonden. Voor deze grote dieren veronderstelt men) een jacht door middel van valkuilen. De holenbeer is misschien gejaagd door grote stenen op hem te laten vallen bij het komen uit de holen. O f de Neanderdaler ook plantaardig voedsel tot zich nam, waarop zijn (omnivoor) gebit wijst en zo ja, hoe hij dat verkreeg, ontgaat ons. Evenzo kunnen wij niets zeggen omtrent eventuele toebereiding van het voedsel. W a t het vervaardigen van de palaeolithen betreft die men in zeer grote getale heeft gevonden, neemt men aan dat niet elk individu zijn sten en maakte doch dat er zgn. ateliers waren waar als het ware door handwerkslieden deze stenen werden behouwen. Een tweede noodwendigheid voor het leven was het water. Dit is wel de reden, dat zo vele skeletvondsten bij het water zijn gedaan, want van dingen, waarin men water zou hebben kunnen bewaren is absoluut niets bekend. Vuurmaken en vuur onderhouden is een specifiek menselijk vermogen. M en kent geen fossiele mensvorm waarbij men geen brandresten heeft gevonden. Dit geldt niet alleen voor de europese vondsten, ook bij de Pekingmens in China, die naar de bouw nog primitiever is

3 236 A. J. P. VAN DEN BROEK dan de Neanderdaler, zijn brandresten' aangetroffen. Op welke wijze het vuur gemaakt is (slaan van vuursteen, wrijving) ontgaat ons geheel, vergelijking met thans levende primitieve volken stuit op bezwaren. Omtrent kleding of bekleding van het lichaam, met welk doel dan ook, bij de Neanderdaler is niets bekend. V an de verhouding van de mens van Neanderdal tot zijn afgestorvenen is slechts weinig bekend. Het skelet van la Chapelle aux Saints is in een ondiepe kuil gevonden, die de gedachte aan begraving opwekt. In Palestina zijn neanderthaloide skeletten gevonden in een zodanige ligging dat aan begraving moet worden gedacht. Opvallend is ook dat de grote meerderheid der skeletvondsten uitsluitend schedelresten betreft, niet alleen in Europa, doch ook in Azië, terwijl toch op dezelfde vindplaatsen skeletstukken van kleine zoogdieren zijn gevonden. Dit wekt de gedachte op dat na de dood het hoofd van de romp zou zijn gescheiden, of dat men aan de hoofden van verslagen vijanden denkt. In elk geval blijkt er uit, dat ook de meest primitieve mens aan iets van een bestaan na het leven heeft gedacht. Een laatste vraag omtrent het leven van de Neanderdaler is die omtrent de wijze waarop hij zich met zijn medemensen in verbinding heeft gesteld; m.a.w., heeft de Neanderdaler een gearticuleerde spraak gehad? Uit alles wat wij uit de schedelresten kunnen afleiden moeten wij aannemen dat de mens zich met zijn medemens slechts op een zeer primitieve wijze, in hoofdzaak door gebaren, in verbinding heeft gesteld en dat een gearticuleerde spraak zich pas in de loop der mensheids- geschiedenis heeft ontwikkeld. Dit geldt in niet mindere mate van het schrift, waaromtrent iets zal worden gezegd bij de bespreking van de jong palaeolithische mens. ' De mens van het, ras van Cro-M agnon stond, zowel in lichamelijk als geestelijk opzicht, verre boven de Neanderdaler. Niettemin geldt ook voor hem dat de jacht een eerste levensvoorwaarde was. Hiertoe was hij beter toegerust dan de Neanderdaler. De palaeolithen uit het jong palaeoliticum, die de perioden van het Aurignacien, Solutréen en Magdalénien omvatten, zijn, vooral in de eerste twee phasen, aanzienlijk fijner bewerkt dan in het oud-palaeo- lithicum. Toch zullen zij meer als werktuig dan als wapen zijn gebruikt; waarop ook de benamingen van schaven, krabbers, boren, spitsen, wijzen. De kerfspitsen tonen wel zeker aan dat zij in (houten) stelen bevestigd zijn geweest. Naast de steen bewerkte de Cro-M agnon mens ook been en hoorn en maakte daaruit wapens (o.a. harpoenen) en werktuigen (o.a. naalden) die niet uit steen konden worden vervaardigd.

4 HOMO FABER 237 De jachtbuit, hoewel veel gevarieerder dan die van de Neanderdaler (o.a. ook vissen), bestond ook voor de Cro-Magnonmens in hoofdzaak uit grote plantenetende zoogdieren. Hieronder nemen de mammoet, het paard, de bison, het rendier de voornaamste plaats in. V ooral het rendier is van belang, niet ten onrechte spréékt men van de rendierjager uit de ijstijd. De jacht op deze dieren, en zeker wel die op de mammoet, heeft wel met valkuilen' of grote vallen plaats gehad; hierop wijzen vele afbeeldingen in de grotten in Zuid-Frankrijk en Cantabrië. M et de jacht in verband staat gedeeltelijk de bekleding van het lichaam, resp. de verkleding, zoals die evenzo uit afbeeldingen blijkt. W a t het maken van de palaeolithen betreft meent men uit de vondsten te mogen afleiden dat deze door bepaalde handwerkslieden in zgn. ateliers wercfen vervaardigd. Leverde de jacht dierlijk voedsel, ook plantaardig voedsel (graan, grassen?) is waarschijnlijk door de Cro-M agnon mens gebruikt. De noodzakelijkheid van water voor het materiële bestaan verklaart de verblijfplaatsen dicht bij water, vaak in grotten. Vaatwerk ontbrak ten enenmale. i Bekleding van het lichaam om dit tegen de klimaatinvloeden te beschermen, heeft waarschijnlijk bestaan. Hierop wijzen zowel de benen naalden met groeven als het vinden van dierharen bij menselijke skeletten. Ook versiering van het lichaam door schelpen, doorboorde tanden enz. kent men uit het jong palaeolithicum. Dat ook de Cro-Magnon mens het vuur kende behoeft geen betoog meer. Het leven in de diepte van grotten; daar waar geen daglicht kon doordringen maakte kunstlicht noodwendig. Vuur geeft warmte, het geeft ook bescherming tegen, opdringende dieren. Begraving heeft plaats gehad, zoals vele skeletten bewijzen. Dat daarbij aan een bestaan na het aardse leven is gedacht vèlt af te leiden uit het feit dat men soms bij het skelet kleine stukjes been vond, wat op voedselgave voor een reis in het hiernamaals pleit. Een geloof is dus de Cro-M agnon mens niet te ontzeggen. M et een geloof aan het verkrijgen van macht over een gewilde jachtbuit kan men de vele dierafbeeldingen in de grotten van Zuid-Frankrijk in het ^rantabrische gebied brengen. De schedel, de oppervlakte der hersenen, de positieve kin aan de onderkaak, zijn morphologische kenmerken, die er op wijzen dat de Cro-Magnonmens zich door middel van de spraak met zijn medemens in verbinding heeft kunnen stellen. De skulpturen, de graveringen en niet het minst de bekende afbeeldingen in de grotten, bewijzen drieërlei.

5 238 A. J. P. VAN DEN BROEK In de eerste plaats zijn zij een bewijs voor de grote kunstvaardigheid van de mens, die slechts zijn handen en stenen werktuigen te zijner beschikking had. In de tweede plaats zijn zij er een aanwijzing voor dat de mens, zich waarschijnlijk gedurende lange perioden op eenzelfde plaats heeft opgehouden. In de derde plaats zijn al deze cultuuruitingen, welke betekenis men er verder ook aan toekennen wil, een bewijs dat de mens zijn gedachten tot uitdrukking heeft gebracht. Men kan dit als een.begin opvatten van wat zich veel later tot het schrift heeft ontwikkeld.