De perceptie van ouders op een mindfulnesstraining voor kinderen uit de lagere school

Transcriptie

1 Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar Eerste examenperiode De perceptie van ouders op een mindfulnesstraining voor kinderen uit de lagere school Sarah Geeroms Masterproef ingediend tot het behalen van de graad van master in de pedagogische wetenschappen, afstudeerrichting orthopedagogiek Promotor: Dr. Veerle Soyez

2 Ondergetekende, Sarah Geeroms, geeft toelating tot het raadplegen van deze masterproef door derden. 1

3 Abstract Mindfulness kent de laatste jaren een steeds toenemende populariteit in de gezondheidszorg en wordt reeds toegepast in allerlei behandelingen. Er werd evidentie gevonden voor reducties in verschillende psychische en psychologische problemen bij volwassenen die een mindfulnesstraining volgden. Geïnspireerd door de positieve resultaten van deze studies werden recent ook een aantal mindfulnessprogramma s ontwikkeld voor kinderen en jongeren. In deze studie werden er aan de hand van verschillende zelfrapportagevragenlijsten voor kinderen (een algemene vragenlijst, de sociale doelen schaal, de RRQ, de MAAS) en voor ouders (de BRIEF, de CBCL en open vragen i.v.m. de mindfulness-sessies), de effecten van een mindfulnesstraining voor kinderen nagegaan, evenals de perceptie van hun ouders op deze trainingen. 151 kinderen uit 3 verschillende Vlaamse scholen werden in een semi-experimenteel onderzoek met pre-posttest design onderzocht. De verzamelde informatie werd zowel kwalitatief als kwantitatief verwerkt. Uit de kwalitatieve analyses kwam naar voor dat het grootste deel van de ouders mindfulness niet kenden. Toch uitten de meesten onder hen enkele verwachtingen naar het project toe. Ouders van kinderen met probleemgedrag hadden vaker verwachtingen die betrekking hadden op dit probleemgedrag. Deze verwachtingen werden slechts voor een beperkt deel van de ouders ingelost. De ouders zelf hadden weinig veranderingen bij hun kind opgemerkt naar aanleiding van de mindfulnesstrainingen. Op basis van de effectmetingen (vragenlijstonderzoek) konden inderdaad maar enkele significante veranderingen bij de kinderen uit de experimentele groep aangetoond worden (daling op de scores van de CBCL (probleemschalen) en een significante stijging van het prosociaal gedrag). Desondanks zagen de ouders een meerwaarde in mindfulness voor hun kinderen en zouden ze hen opnieuw laten deelnemen indien er een vervolgproject zou komen. Er was geen sprake van generalisatie van het oefenen naar de thuissituatie. De resultaten uit dit onderzoek zijn eerder beperkt. Toch mogen we hier nog geen voorbarige conclusies uit trekken over de bruikbaarheid van mindfulness bij kinderen. Verder onderzoek lijkt zeker aangewezen. Ondergetekende, Sarah Geeroms, geeft toelating tot het raadplegen van deze masterproef door derden. 2

4 If you want to be happy, be. Henry David Thoreau Afflictive emotions - our jealousy, anger, hatred, fear - can be put to an end when you realize that these emotions are only temporary, that they always pass on like clouds in the sky. Dalai Lama, 1999 We are what we think. All that we are arises with our thoughts. With our thoughts we make the world. Kornfield, 1996 Uit: Hooker en Fodor (2008, p.77; 80 en 87) 3

5 Dankwoord Voorafgaand aan dit werk lijkt het mij passend enkele woorden van dank te richten aan iedereen die mij geholpen heeft bij de realisatie van deze masterproef. Hun professionele en persoonlijke steun heeft mij bijzonder geholpen in het schrijven van deze thesis. Eerst en vooral wil ik mijn promotor, Veerle Soyez, bedanken voor de praktische en theoretische hulp. Dankzij haar steun ben ik steeds blijven geloven in de goede afloop van dit werk. Haar vertrouwen in mij gaf mij telkens opnieuw de moed om door te gaan. Verder gaat mijn dank uit naar alle personen die het onderzoek mogelijk maakten: de kinderen, de ouders, de mindfulnesstrainers Veronique Benoit en Chris Lejaeghere, de schooldirecties Ook wil ik mijn ouders bedanken omdat zij mij de kans gaven om verder te studeren. Op deze manier heb ik mijn droom kunnen realiseren en ben ik geworden tot de persoon die ik nu ben. Als laatste wil ik mijn broer, zussen en vriend bedanken voor hun eindeloos geloof in mijn mogelijkheden. Telkens opnieuw kon ik bij hen terecht voor steunende woorden en een schouderklopje. 4

6 Inhoudstafel Dankwoord 4 Inhoudstafel 5 Inleiding 8 I. LITERATUURSTUDIE 9 I.I Conceptueel kader 9 1. Definitie mindfulness 9 I.II De oorsprong van mindfulness Het doel van mindfulness Uitgangspunten van mindfulness Mindfulness en meditatie Mindfulness en metacognitie 17 I.III Mindfulness en mindfulnesstraining bij volwassenen John Kabat-Zinn Trainingen / modellen gebaseerd op mindfulness MBSR (Mindfulness- Based Stress Reduction) MBCT (Mindfulness- Based Cognitive Therapy) Trainingen / modellen waarin mindfulness geïntegreerd werd als deel van een ruimere behandeling ACT en DBT Relapse prevention Effectiviteit van mindfulness-trainingsprogramma s Effectiviteit van de onderzoeken bij verschillende doelgroepen (volwassenen) Processen die de effecten helpen verklaren 24 I.IV Mindfulness en mindfulnesstraining bij kinderen Meditatie en aandachtstraining bij kinderen Meditatie met kinderen Mindfulness en de ontwikkeling van kinderen Ontwikkelingspsychologisch Stress bij kinderen 32 5

7 2. Het gebruik van mindfulness bij kinderen Parent-training / oudertraining Mindfulnesstraining in een schoolcontext In Vlaanderen Mindfulness for kids Kiddyminds Internationaal Het Mindfulness Education (ME) Program A school based program of mindful awareness practices (MAPs) Mindfulness with children: working with difficult emotions Effectiviteit van mindfulness-trainingsprogramma s bij kinderen Methodologische problemen Besluit 41 II. METHODOLOGIE 42 II.I Het pilootproject en het wetenschappelijk onderzoek Probleemstelling en onderzoeksvragen Onderzoeksopzet Procedure Onderzoeksgroep en setting Gegevensverzameling en instrumenten Dataverzameling bij de kinderen Sociale Doelen Schaal Reflection-Rumination Scale (RRQ) Mindful Attention Awareness Scale (MAAS) Dataverzameling bij de ouders Gedragsvragenlijst voor Kinderen (CBCL) Verwachtingen / beeldvorming van de ouders met betrekking tot mindfulness Betrouwbaarheid en validiteit Analyse van de gegevens 56 III. RESULTATEN 57 III.I Resultaten per onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Baseline meting 61 6

8 2.2 Veranderingen pre- /postmeting Beeldvorming van de ouders bij de postmeting Onderzoeksvraag 3 70 IV. DISCUSSIE 72 IV.I Bespreking van het onderzoek Methodologische beperkingen Aanbevelingen voor verder onderzoek Aanbevelingen voor de praktijk 77 V. BESLUIT 80 Referenties 81 Lijst tabellen en figuren 89 Bijlagen 90 7

9 Inleiding Mindfulness, u hebt er laatste maanden wellicht al iets over gelezen, gehoord of gezien. Het is een echte hype geworden. Daar waar mindfulness in het verleden hoofdzakelijk gebruikt werd in trainingen voor volwassenen, heeft het aanbod zich langzamerhand ook uitgebreid naar jongeren en kinderen. Ook het wetenschappelijk onderzoek over de mogelijke effecten van mindfulness kende een ware expansie. Dit onderzoek bevindt zich echter nog in de startfase, zeker in België. Uit allerlei bronnen krijgen we te horen dat kinderen de laatste jaren steeds meer blootgesteld worden aan stressfactoren. Zo stond er op 27 oktober 2007 in Het Nieuwsblad te lezen Kinderen stijf van de stress 1, op 8 juli 2008 titelde Het Nieuwsblad een artikel met Liefst 62 procent van de kinderen van zes tot twaalf jaar kampt met stress 2. Naast deze zorgwekkende berichten over stress bij kinderen zouden ze ook te kampen hebben met andere problemen: aandachtsproblemen, een laag zelfbeeld, weinig zelfvertrouwen VZW Mindfulness o.l.v. David Dewulf, stelde Kiddyminds aan om een tweejarig project uit te voeren. Dit project werd gekoppeld aan wetenschappelijk onderzoek met de bedoeling na te gaan of mindfulness een positief effect heeft op c.q. een meerwaarde heeft voor lagere schoolkinderen. Naast de bruikbaarheid van mindfulness werd eveneens de perceptie van ouders op de mindfulnesstrainingen onderzocht. Deze scriptie bestaat uit verschillende delen. In een eerste deel, de literatuurstudie, wordt een conceptuele definitie gegeven van mindfulness en wordt het concept en de oorsprong ervan meer in detail beschreven. Vervolgens worden mindfulnesstrainingen bij volwassenen en hun effectiviteit belicht. In een laatste onderdeel richtten we ons op mindfulness en mindfulnesstrainingen bij kinderen. In het tweede deel van deze masterproef, de methodologie, wordt het wetenschappelijk onderzoek en de verwerking van de resultaten beschreven. In een derde en laatste deel worden de resultaten van het onderzoek overlopen en kritisch besproken. 1 DEBROUWERE, L., Kinderen stijf van de stress. Het Nieuwsblad, 27 oktober VANDERSCHUEREN, C., Ouders bezorgen kinderen stress. Het Nieuwsblad, 08 juli

10 I. LITERATUURSTUDIE I.I Conceptueel kader 1. Definitie mindfulness Hieronder worden enkele definities van mindfulness weergegeven die doorheen de literatuur te vinden zijn. Deze opsomming is zeker niet bedoeld om volledig te zijn, wel om een beeld te schetsen van de manier waarop er naar mindfulness gekeken wordt. De term mindfulness zelf stamt af van het woord sati uit de Palitaal, wat zoveel betekent als zich herinneren, maar als een wijze van bewustzijn betekent het in het algemeen de aanwezigheid van de geest (Brown, Ryan & Creswell, 2007, p. 212, eigen vertaling). Auteur Definitie Brown & Ryan, 2003, p. 822 Brown en Ryan (2003) definieerden mindfulness officieel als een receptive attention to and awareness of present events and experience. Kabat Zinn, 2003, p. 145 Mindfulness is the awareness that emerges through paying attention on purpose, in the present moment, and nonjudgmentaly to the unfolding of experience moment by moment. Het eerste deel van deze definitie drukt het idee uit dat mindfulness een actief proces is. Mindfulness bevat actieve aandacht welke tot awareness leidt. Het tweede deel benadrukt het feit dat mindfulness betrekking heeft op het heden, eerder dan op het verleden of de toekomst. In het derde deel gaat het over de niet-beoordelende aandacht en aanvaarding. In mindfulness leren we naar ervaringen kijken zonder ze te be- of veroordelen als goed of slecht, juist of fout, belangrijk of niet Het gaat hier zowel over aandacht hebben voor de externe omgeving als voor de inwendige sensaties. Martin, 1997, p Mindfulness is a state of psychological freedom that occurs when attention remains quiet and limber, without attachment to any particular point of view. Mindfulness is a process of looking freshly, of 9

11 observation that is essentially nonbiased and explorative. It brings about an interval of time within witch habits of meaning, thought, behaviour, or emotion are suspended, reconsidered. Thich Nhat Hanh, 1976 in Martin, 1997, p. 295 Mindfulness is keeping one s consciousness alive to the present reality. Kernwoorden die we in deze definities terugvinden zijn: het schenken van aandacht; bewust aanwezig zijn in het hier en nu; zonder te oordelen; leidt tot een groter bewustzijn; aanvaarding van het moment. Met deze woorden kunnen we de essentie van mindfulness samenvatten. Shapiro, Carlson, Astin en Freedman (2006) stellen deze kernbegrippen voor aan de hand van drie axioma s van mindfulness: Intention, Attention and Attitude (IAA). Deze zijn met elkaar verweven als een enkelvoudig cyclisch proces en komen (bestaan) op hetzelfde ogenblik voor. Mindfulness is dit moment tot moment proces. Intention (I) Attention (A) Attitude (A) Figuur 1: De drie axioma s van mindfulness volgens Shapiro et al. (2006) In het kader van deze masterproef baseren we ons hoofdzakelijk op de definitie van John Kabat-Zinn: Paying attention in a particular way: on purpose, in the present moment, and non-judgmentally (1994, in Shapiro et al., 2006, p. 375). In deze definitie komen de drie axioma s als volgt aan bod: on purpose or intention, paying attention or attention, in a particular way or attitude (Shapiro et al., 2006). 10

12 I.II De oorsprong van mindfulness Mindfulness is een term die oorspronkelijk in het Boeddhisme is ontstaan. Het is een vorm van gecontroleerde aandacht die kan toegepast worden op elke cognitie, emotie of lichamelijke gewaarwording. Mindfulness of aandachtig zijn, is je bewust zijn van het huidige moment. Je oordeelt niet, je reflecteert niet of je denkt niet na. Je gaat eenvoudigweg het moment waarin je je bevindt, observeren. Door regelmatig te oefenen tijdens alledaagse ervaringen leren mensen om in stressvolle situaties even een stapje terug te zetten in plaats van paniekerig te reageren. Mindfulness blijkt een meetbare, natuurlijk menselijke toestand te zijn (Baert, Goeleven & De Raedt, 2006, p. 44). Mindfulness is ontstaan in India en het beoefenen ervan zou ongeveer 2500 jaar oud zijn. Gautama, de zoon van een koning, die wij kennen als Boeddha had heel zijn leven in een beschermde omgeving geleefd. Wanneer hij op een bepaald moment in contact kwam met het echte leven was hij geschokt door al het menselijk lijden dat hij te zien kreeg. Hij ging bij verschillende meesters in de leer en was vastberaden het mysterie van het menselijk lijden te ontcijferen. Bij deze meesters beoefende hij de hoogste vormen van meditatie. Op de momenten dat hij mediteerde, voelde hij zich goed maar al gauw merkte hij dat er na het beëindigen van de meditaties niet veel veranderd was. Omwille van dit povere resultaat besloot hij zijn eigen meditatieweg te volgen. Als meditatieobject nam hij zijn eigen menselijke geest: zijn gedachten, emoties, gewaarwordingen, impulsen en reacties. De vorm van meditatieve aandacht die Boeddha toepaste, liet hem toe vrij te worden van de dwangmatige onheilzame patronen die zijn / ons leven bepalen. Inzichtmeditatie onderscheidt zich op deze manier van andere vormen van meditatie doordat ze zich niet richt op een object buiten jezelf. In de vorige eeuw heeft de inzichtmeditatie de hele wereld veroverd onder de naam vipassana. Vipassana betekent helder zien. Je leert kijken naar de realiteit om je heen zonder beïnvloed te worden door emotionele, maatschappelijke of religieuze invloeden (Dewulf, 2007). Historisch gezien werd mindfulness het hart van de Boeddhistische meditatie genoemd. Het zetelt in de kern van het onderwijs van Boeddha dat traditioneel beschreven wordt door het Sanskritische woord dharma, wat zoveel betekent als lawfulness (wettigheid). Het gaat hier over de natuurwetten waaraan we als mens onderhevig zijn. Op deze manier is dharma oprecht universeel en dus niet exclusief boeddhistisch. Het is noch een geloof, noch een ideologie, noch een filosofie. Het is eerder een samenhangende fenomenologische beschrijving van het wezen van de geest, de 11

13 emotie en het lijden en zijn potentiële bevrijding, gebaseerd op zeer geraffineerde praktijken, met als doel het streven naar training van en het cultiveren van systematisch diverse aspecten van de geest en het hart via het vermogen van de mindful attention (bedachtzame aandacht) (Kabat-Zinn, 2003, p. 145, eigen vertaling). 1. Het doel van mindfulness Het concept mindfulness is hoofdzakelijk ontstaan in de boeddhistische psychologie, maar het deelt conceptuele verwantschap met ideeën van een verscheidenheid aan filosofische en psychologische tradities, inclusief de oude Griekse filosofie, fenomenologie, existentialisme en naturalisme in het latere Westerse denken en transcendentalisme en humanisme in Amerika. Mindfulness is ontstaan uit de fundamentele activiteiten van consciousness : attention (wanneer een stimulus voldoende sterk is, gaat alle aandacht hier naartoe, wat zich duidelijk maakt als initieel waarnemen van of zich wenden tot een object) en awareness (de bewuste registratie van stimuli, inclusief de vijf zintuigen, het kinesthetische zintuig en de activiteiten van het brein). Awareness is ons meest directe contact met de buitenwereld, de realiteit (Nyaniponika, 1973 in Brown et al., 2007, p. 212, eigen vertaling). Met betrekking tot het aspect aandachtsregulatie worden er in de literatuur telkens drie dimensies benadrukt. 1. Deze aandachtsregulatie lijkt het handhaven van de aandacht van een persoon op één enkel punt te impliceren terwijl men zich losmaakt van gedachten of gevoelens over een object dat wordt waargenomen of van onbelangrijke onsamenhangende gedachten = attention (zie figuur 1, p. 4) 2. Om de realiteit van het huidige moment te observeren geeft de persoon aandacht aan de objectieve kwaliteiten van een ervaring of situatie zonder onmiddellijk zijn toevlucht te nemen tot een actief proces om over het aanwezige te oordelen. Dit wordt benoemd als bare attention. Gedurende de meditatie worden gedachten en emoties die spontaan in het bewustzijn naar voor komen geobserveerd zoals ze zijn, ofschoon de meditator probeert om de automatische reflex om te oordelen en te interpreteren af te remmen = attitude. 3. De deelnemer moet openstaan voor ervaringen zodat alle beschikbare informatie bewust geobserveerd wordt zonder zich vast te pinnen op een bepaalde manier van denken of uitkomst. Dit wordt verondersteld om de persoon toe te laten de situatie te erkennen en goed te keuren zoals ze is (Bishop, 2002, p. 74, eigen vertaling) = intention. 12

14 Het doel van mindfulness is om ieder moment van ons leven zo volledig mogelijk te leven. Meditatie beoefenen doe je niet alleen door ergens te gaan neerliggen of te gaan zitten en je ogen te sluiten. Er is ook de informele meditatie waarbij het gaat om alledaagse activiteiten zoals opstaan, tanden poetsen, ontbijten, met de auto rijden Zijn is een natuurlijke toestand. Toch lijkt het dat we dit zijn zelden ervaren. Onze geest heeft de neiging te dissociëren naar iets anders of te fixeren op iets dat als problematisch wordt ervaren (Dewulf, 2007, p. 188). Dissociatie ontstaat wanneer we bijvoorbeeld in een saaie les zitten en wegdromen. We komen in een wazige toestand terecht en proberen in onze droomtoestand iets meer intensiteit te ervaren dan in de werkelijkheid waarin we ons bevinden. Dit maakt ons vatbaar voor fixatie. Fixatie is er wanneer er hardnekkig gepoogd wordt iets te bewerkstelligen, vast te houden of te veranderen. Er komt een dwangmatige relatie met de ervaring tot stand. Het moet, want we denken dat we daardoor beter voor onszelf zorgen (Dewulf, 2007, p. 188). Fixatie en dissociatie zullen elkaar in de hand werken en een bron van ongenoegen, duhkha, vormen. Door mindfulness in de praktijk te gaan toepassen kunnen we ons bewust worden van deze momenten van fixatie en dissociatie. Dit helpt ons te voorkomen dat we er in meegesleept worden. Mindfulness moet beoefend worden met een attitude van niet- (be)oordelende acceptatie. Op het moment dat een persoon mediteert komen er allerlei percepties, emoties of gevoelens naar boven. Het is de bedoeling dat deze zorgvuldig geobserveerd en waargenomen worden maar niet geëvalueerd worden als goed of slecht, waar of fout, ziek of gezond, belangrijk of onbelangrijk (Baer, 2003). Mindfulness eindigt dan ook wanneer, bijvoorbeeld, een therapeut onopzettelijk of onoplettend gaat oordelen (veroordelen) of wanneer schuld, angst of transference de patiënt overvallen. De aandacht is op dit moment niet langer vrij, niet langer panoramisch gericht en therapie stopt of vertraagt hier (Martin, 1997). Een belangrijk kenmerk van mindfulness is flexibiliteit. We kunnen mindfulness vergelijken met een zoomlens, het kan afstand nemen van afzonderlijke / individuele delen in ons brein om zo een groter perspectief te bereiken t.o.v. wat plaatsvindt (clear awareness), en het kan inzoomen op situationele details (focused attention) volgens voorkeur of gebeurtenis (Welwood, 1996 in Brown, et al. 2007). Mindfulness wordt ondertussen reeds toegepast bij verschillende medische aandoeningen zoals kanker, huidziekten, aids, maag- en darmproblemen, slaapstoornissen, depressie, angst Naast het gebruik van mindfulness in de medische en psychiatrische wereld wordt het ook toegepast in scholen, bedrijven, de juridische wereld, gevangenissen en als werkmiddel voor algemeen stressmanagement (Dewulf, 2007). 13

15 1.1 Uitgangspunten van mindfulness Mindfulness, of het groeiend gewaarworden, vertrekt vanuit een bepaalde ingesteldheid die we kunnen typeren door de volgende uitgangspunten: 1. niet-oordelen In het dagelijks leven is het bijna een automatisme geworden om in allerlei situaties te oordelen. We plaatsen alles in de categorie goed of fout, te veel of te weinig, te dit of te dat Dit proces vraagt heel wat mentale energie die uiteindelijk niets oplevert. Bij mindfulness gaat het erom dat, wanneer we dit willen, we kunnen kiezen om dit allemaal los te laten. We willen in alle openheid en verwondering, onderzoekend en zonder drang om iets te veranderen, kunnen ervaren wat er nu is. Als oordelen zich toch spontaan aanbieden, herkennen we deze zonder er verder in mee te gaan en laten we ze nadien opnieuw los. 2. geduld en doorzetting Begeleidingsprocessen hebben tijd nodig. Het kunnen bestaan in het hier en nu en het geloof dat het innerlijk proces bezig is, kunnen bijdragen tot het noodzakelijk geduld (Catry& Decuypere, 2008, p. 118). 3. eindeloos beginnen, de beginnersgeest We zijn nogal snel geneigd om alles in bekende patronen in te voegen. Hier tegenover staat de mogelijkheid om wat we kennen als een nieuwe mogelijkheid te zien om een andere weg in te slaan. 4. vertrouwen Vertrouwen hebben in jezelf ook al is er ontevredenheid. Tegenover ik ben niet goed genoeg, ik wil het anders 5. niet-streven De kern van meditatie bestaat uit niets willen, niets moeten (doen), niets willen veranderen, alleen maar zijn in het hier en nu. Dit betekent niet dat streven niet mag of kan, dat willen veranderen niet kan of mag; in die situaties is het vooral van belang om op te merken dat men iets wil veranderen, dat men keuzes heeft, dat men ergens naar streeft, dat er een doel voorop staat (Catry& Decuypere, 2008, p. 119). 14

16 6. acceptatie Aanvaarden van het leven zoals het is, van het verleden, van het niet alles kunnen veranderen, biedt de mogelijkheid om los te laten en de werkelijkheid te zien zoals ze is. 7. loslaten Loslaten heeft als tegenpool vasthouden. Loslaten verwijst naar zich bewust worden van, bekijken en beluisteren, aandachtig zijn voor welke pool onze geest kiest om dan niet in die beweging mee te gaan, als men dat niet wenst (Catry& Decuypere, 2008, p. 120). De uitgangspunten niet oordelen, acceptatie en loslaten vinden we in heel wat definities van mindfulness terug. De andere vier hebben eerder betrekking op een aantal voorwaarden voor het uitoefenen van mindfulness zelf. 2. Mindfulness en meditatie De bekwaamheid van een persoon om zijn of haar aandacht te richten op de manier zoals Kabat-Zinn het omschreef ( on purpose, in het huidige moment en niet beoordelend ) kan ontwikkeld worden door het uitoefenen van meditatie, wat gedefinieerd wordt als de intentionele zelfregulatie van aandacht van moment tot moment (Baer, 2003). Volgens Fisher (2006) kunnen we meditatie definiëren als een reeks van mentale toestanden die betrekking hebben op aandacht, inclusief toestanden van bewustzijn, concentratie en bezinning. Verschillende vormen van meditatie kunnen volgens hem gecategoriseerd worden als: mindful: mindfulness speelt altijd een rol in meditatie, in de zin van becoming aware of one s conscious state (zich bewust zijn van zijn bewustzijn). Het meest algemene en het basisobject van mindful meditatie is focussen op het natuurlijke, kalmerende proces van het ademhalen. ontvankelijk: als je je aandacht in stillness and silence focust op een object wordt je geest langzaam rustiger en ontvankelijker. Ontvankelijke meditatie betekent een focuspunt hebben, zoals een foto, een object, een geluid, een woord of een beeld en ontvankelijk zijn voor wat er zich ook voordoet. generatief: de generatieve meditatie is die waar de aandacht bewust wordt geconcentreerd en geleid. Een voorbeeld van een generatieve oefening is visualisatie. reflectief: reflectieve meditatie bevat nadenken over en herhaaldelijk je aandacht naar een stimulus richten en open staan voor wat er zich aandient in je ervaring, zoals een gedachte, een vraag of een beeld (Fisher, 2006, p , eigen vertaling). 15

17 Mindfulness mag niet verward worden met meditatie. Het doel van mindfulness is niet om een hogere staat van bewustzijn of afstand van het huidige moment te bereiken, maar eerder om een verhoogde aandacht te hebben voor het huidige moment. Mindfulness mag eveneens niet verward worden met relaxatie. Mindfulness en relaxatie zijn aan elkaar verwant door het feit dat mindfulness in een meer ontspannen fysieke en geestelijke staat kan resulteren. Mindfulness kan gecultiveerd worden door een variëteit aan technieken, welke allemaal een meditatieve component hebben. Deze technieken bevatten zowel formele mindfulnessmeditatie (beoefenen van de dagelijkse metta- of vipassanameditatie: ademruimte, bodyscan Dit gebeurt zittend of liggend.), als beweging (zowel yoga als mindful wandelen ) en korte periodes van minimeditation gedurende de dag (een ademruimte nemen, bewust een douche nemen, bewust eten ). Op zich houdt meditatie een paradox in. Langs de ene kant hebben we het doel van meditatie: rustiger worden, minder stress ervaren, minder tobben We willen dus iets bereiken. Langs de andere kant is meditatie een proces waarbij we kijken naar wat er is en dit niet langer willen veranderen. Wanneer we mediteren stappen we dus in een proces om iets te veranderen door te leren het er gewoon te laten zijn en het niet langer te willen veranderen. Bij mindfulness kunnen we twee meditatievormen onderscheiden. Er is de metta of kalmtemeditatie vanuit het hart, dit is liefdevolle vriendelijkheid. Mettameditatie houdt een proces in waarbij je leert te groeien in liefde, hierdoor biedt je de kwaliteiten van je hart (liefdevolle vriendelijkheid, vertrouwen, eenheid, vergeving ) de kans zich te ontplooien terwijl je verbonden bent met jezelf en de wereld. Daarnaast hebben we ook de vipassana of inzichtmeditatie. Deze meditatie zorgt ervoor dat je je helemaal bewust wordt van wat er in jezelf allemaal gebeurt: welke gedachten je hebt, hoe je je fysiek voelt, welke emoties er spelen (Catry& Decuypere, 2008). Mindfulnessmeditatie onderscheidt zich van concentratiemeditatie doordat deze laatste vooral bedoeld is om de geest tot kalmte te brengen, om tot relaxatie te komen door te focussen op een object. Mindfulnessmeditatie heeft als doel aandacht te geven aan wat er in de ervaring verschijnt en dit te onderzoeken zonder hierbij in automatische gedachten, oordelen of reactiviteit te hervallen. Door je aandacht bewust te richten op een activiteit verandert je beleving ervan. Je ontwaakt uit je automatische piloot, ervaart bewust wat er zich van moment tot moment voordoet. Bij mindfulness is het object van meditatie de werking van het lichaam en de geest zodat je de werking ervan beter leert kennen. Mindfulness is dus tegengesteld aan het gewone mentale functioneren of op automatische piloot functioneren. Het is geen doelgerichte activiteit ondanks het feit dat het secundaire effecten kan teweegbrengen, bv. relaxatie (Melbourne Academic Mindfulness Interest Group, 2006). 16

18 3. Mindfulness en metacognitie Volgens Bishop (2002) geeft mindfulness een soort van metacognitieve vaardigheid weer waarbij de persoon de capaciteit heeft om zijn of haar eigen mentale processen te observeren. Men neemt hier als het ware een stap achteruit en observeert de stroom van bewustzijn. Dit proces wordt verondersteld voort te vloeien uit de herkenning dat elke gedachte en elk gevoel een mentale gebeurtenis weergeeft zonder enige andere waarde of belangrijkheid dan wat de persoon er zelf aan toeschrijft. Volgens Teasdale, Moore, Hayhurst, Pope, Williams en Segal (2002) leidt meditatie tot een verhoogd metacognitief bewustzijn, wat volgens hen de vaardigheid is om gedachten als voorbijgaande geestelijke gebeurtenissen te ervaren, eerder dan dat deze gedachten aspecten zijn van onszelf (reflecties) of een weerspiegeling zijn van de objectieve waarheid. In mindfulness leren we dat gedachten geen feiten zijn. Een gedachte betekent niet dat je er automatisch moet in geloven ( De Camps & De Raedt, 2009). Het bevorderen van een metacognitief inzicht, waarin de gedachten eenvoudigweg als gebeurtenissen in de geest ervaren worden, biedt een alternatieve preventieve strategie aan voor personen met een depressie / die hersteld zijn van een depressie. Men verandert iemands relatie tot zijn innerlijke ervaring. Mindfulnesstraining leert vaardigheden aan om dit inzicht te gebruiken (Teasdale, 1999). Door meer inzicht in zichzelf maakt men zelf keuzes in wat men wil waarnemen (De Camps & De Raedt, 2009). Om beter te begrijpen wat we precies verstaan onder metacognitief bewustzijn is het relevant hier een onderscheid te maken tussen metacognitieve kennis en metacognitief inzicht. Metacognitieve kennis verwijst naar gedachten over cognitieve fenomenen die opgeslagen zijn in ons geheugen als feiten, net als alle andere feiten die werden opgeslagen. Metacognitief inzicht verwijst naar de manier waarop mentale fenomenen worden ervaren wanneer ze zich voordoen. Metacognitief bewustzijn is een vorm van metacognitief inzicht. Het onderscheid wordt duidelijker aan de hand van een voorbeeld. Metacognitief inzicht (bewustzijn) refereert naar het eigenlijke ervaren van gedachten als gedachten op het moment dat ze zich voordoen. Metacognitieve kennis daarentegen, gaat over het denken over gedachten als anders dan feiten of het weten dat de inhoud van deze gedachten niet altijd correspondeert met de realiteit. Het verhogen van ons cognitief bewustzijn zou volgens Teasdale et al. (2002) zorgen voor een verandering in onze relatie naar gevoelens en gedachten toe. Cognitieve therapie of een programma dat eveneens deze verandering tot doel heeft (bv. Mindfulness - Based Cognitive Therapy (MBCT)) 17

19 kan volgens hem preventief werken bij herval in een depressie door het verhogen van het cognitief bewustzijn. In zijn studie (2002) werd een controlegroep (TAU 3 ) vergeleken met een groep die deelnam aan een 7-weken durend MBCT-programma. Als resultaat bleek dat, vergeleken met de TAU, bij de MBCT-groep de kans op herval in een depressie verminderd was en dat de deelnemers hun metacognitief bewustzijn verhoogd was met betrekking tot negatieve gedachten en gevoelens. Zoals uit bovenstaande reeds bleek bevat MBCT aspecten uit de cognitieve therapie (vorming over negatieve gedachten en hoe er met hen gewerkt moet worden). MBCT bevat op haar beurt een aantal elementen die in de richting van metacognitief bewustzijn wijzen (Fenell, 2004). I.III Mindfulness en mindfulnesstraining bij volwassenen 1. John Kabat-Zinn John Kabat-Zinn werd geboren op 5 juni Hij is de oprichter en voormalig directeur van de Stress Reduction Clinic van het gezondheidscentrum van de universiteit van Massachusetts, waaraan hij als hoogleraar was verbonden. Hij ontwikkelde er het programma Mindfulness Based Stress Reduction (MBSR), dat oorspronkelijk bedoeld was voor mensen met onbehandelbare lichamelijke pijn. In 1979 begon Kabat-Zinn met het doceren van zijn cursus, MBSR, in de Stress Reduction Clinic. Hij richtte zich hierbij aanvankelijk op uitbehandelde patiënten met chronische pijn en / of stressklachten. Hij leerde deze mensen hoe ze met hun pijn, hun zorgen en verdriet konden omgaan. Het is een cursus van acht weken en er wordt gebruik gemaakt van een combinatie van meditatie en hatha yoga, waarbij het er om gaat zich bewust te zijn van het moment ( "hier en nu") ( geconsulteerd op 28 september 2008). Kabat-Zinn maakte op deze manier mindfulness toegankelijk voor een breed publiek. Kabat-Zinn heeft samen met een aantal collega s reeds onderzoek uitgevoerd naar de effecten van deze vorm van aandachtstraining op de hersenen en op de verwerking van emoties (voornamelijk onder stress) en op het immuunsysteem. Zo zijn er reeds artikels verschenen over de effecten van MBSR op psoriasis en bij borderlinepatiënten. Kabat-Zinn heeft trainingen uitgewerkt voor (ex-) gedetineerden, zakenmensen en hulpverleners in de gezondheidszorg. Hij heeft eveneens groepen rechters, katholieke priesters en atleten die deelnamen aan de Olympische spelen getraind in het beoefenen van aandacht. 3 TAU: treatment as usual 18

20 2. Trainingen / modellen gebaseerd op mindfulness Het doel van mindfulnessmeditatie is vrij worden van conditionering door de onbewuste patronen en bewust worden hoe emotionele gewoonten ons leven bepalen. Doorheen de meditatieve oefeningen wordt de relatie met onze gedachten, emoties en opinies minder dwingend. Door een aantal communicatieoefeningen wordt verder aangeleerd zich minder te identificeren met mentale posities in relatie met anderen ( geraadpleegd op 9 februari 2008). In de mindfulnesstrainingen wordt er in de eerste plaats concentratie, stabiliteit van aandacht, ingeoefend. In de beginfase wordt de ademhaling als focus gebruikt. Deelnemers worden getraind hun aandacht terug naar het heden te brengen door interfererende gedachten en gewaarwordingen die onder de aandacht komen los te laten en opnieuw te focussen op de ademhaling. Ten tweede leert men de deelnemers om in meditatie te observeren (primair proces) zonder hierbij onmiddellijk te gaan interpreteren of te reageren (secundair proces). Men benoemt dit als bare attention. Men leert te leven in het hier en nu. Een voorbeeld van een oefening is: geluid horen als geluid en het gefabriceerde concept van auto loslaten. Ten derde leert men de deelnemers zaken te observeren zonder zich te hechten aan een specifiek standpunt of resultaat. Openheid en acceptatie staan hierbij centraal waardoor innerlijke stabiliteit en vrede ontstaan. Mindfulness is een bewezen hulpmiddel tegen de neerwaartse spiraal die veroorzaakt wordt door negatieve automatische gedachten. 1. Men leert gedachten zien zoals ideeën (en niet als verpletterende waarheden). 2. Men wordt zich bewust van de automatische piloot (geconditioneerde patronen) en men leert eruit te stappen. 3. Labelen van (deprimerende) gedachten wedijvert met hun inhoud (door het invullen van de cognitieve ruimte) waardoor de negatieve spiraal wordt onderbroken. 4. Negatieve gedachten vroeg herkennen, laat toe om op een ander spoor terecht te komen. In plaats van de weg te volgen van verwarring en reactiviteit, is er ook de mogelijkheid van inzicht en gerichte actie ( geraadpleegd op 9 februari 2008). In mindfulness werkt men rechtstreeks met emoties en is men alert voor de stemmingsveranderingen en lichamelijke manifestaties ervan. Dit alles heeft een rechtstreeks effect op het beperken of voorkomen van cognitieve reactiviteit. 19

21 Mind/Body Medicine (MBM) is het ruimere gebied waarin mindfulness thuishoort (Dewulf, 2007, p. 167). Dit gebied wordt beschouwd als een samensmelting van gebieden als preventieve geneeskunde, psychologie en spiritualiteit. Het volledige programma richt zich op lichaam en geest en wil de deelnemer beter leren omgaan met ziekte en gezondheid (Dewulf, 2007, p. 167). Men brengt de deelnemer inzicht bij door middel van gezondheidseducatie, hierdoor kan hij zelf actief deelnemen aan zijn gezondheidsplan. Centraal hierbij staat het aanleren van cognitieve vaardigheden zoals het zoeken naar een evenwicht tussen het oplossen, herkaderen en aanvaarden van problemen. Mindfulness speelt hier een belangrijke rol. Concreet gezien krijgen de deelnemers adviezen over lichaamsbeweging en gezonde voeding die gekoppeld zijn aan concrete gedragsinterventies. Deze helpen hen om de verworven inzichten ook werkelijk in hun alledaagse leven te implementeren. Communicatievaardigheden en humor krijgen eveneens aandacht. Het centrale element van het MBM-programma bestaat uit het aanleren van de relaxatierespons. Deze meditatie werd voor het eerst beschreven door Herbert Benson en zijn collega s en richt zich op ontspanning. 2.1 MBSR (Mindfulness - Based Stress Reduction) In 1979 ontwikkelde John Kabat-Zinn een acht weken programma, gebaseerd op mindfulness, voor de Westerse mens. In oorsprong was dit Stressreductie door Mindfulness programma bedoeld voor personen met onbehandelbare lichamelijke pijn en stressgerelateerde stoornissen. Het programma vereiste systematische training in mindfulnessmeditatie dat aangewend werd als een zelfregulerende aanpak om stress en spanning te verminderen en emoties te handhaven. Het voornaamste doel van MBSR is patiënten te trainen in meditatietechnieken die resulteren in de ontwikkeling van mindfulness. Mindfulness wordt voornamelijk omschreven als een toestand waarin een persoon zich bewust is en focust op de realiteit van het moment en deze aanvaardt en accepteert, zonder volledig op te gaan in gedachten of emoties rond de situatie. MBSR stelt zich dus als doel mensen aan te leren situaties mindful aan te pakken zodat zij op de situatie kunnen antwoorden in plaats van er automatisch op te reageren. MBSR wordt momenteel gebruikt om patiënten te leren zelf leiding te geven aan hun stress en emotionele noden die in het algemeen geassocieerd worden met een waaier van chronische ziekten en als een psychologische behandelingsaanpak voor een aantal psychiatrische stoornissen. Normaal gezien bestaat MBSR uit een 8 à 10 weken durend groepsprogramma. Het opzet is voornamelijk gebaseerd op vaardigheden en psycho-educatie. Gedurende de sessies worden de diverse mindfulnesstechnieken besproken en kunnen de patiënten ervaringen opdoen. Patiënten worden geïnformeerd over de psychofysiologie van stress en emoties en worden manieren 20

22 aangeleerd om in bepaalde situaties de mindfulnessvaardigheden te gebruiken (Bishop, 2002; Baer, 2003). Onderzoekers hebben MBSR ondertussen aangepast om een variëteit van emotionele problemen zoals borderline, angststoornissen, depressies, eetstoornissen te behandelen. 2.2 MBCT (Mindfulness - Based Cognitive Therapy) In 2001 werden er door Zindel Segal, John Teasdale en Marc Williams een aantal cognitieve en gedragsmatige technieken gekoppeld aan de kernoefeningen van MBSR. Ze gaven het de naam MBCT of op mindfulness gebaseerde cognitieve therapie. Soms wordt deze vorm ook aandachtsgerichte cognitieve therapie genoemd als zijnde een kortdurende groepstraining met het oog op een snel, gezamenlijk aanleren van algemene, langdurige vaardigheden ter preventie van herval (Baert et al., 2006, p. 44). Deze therapie is voor 85 tot 90 percent gebaseerd op de therapie van John Kabat-Zinn maar werd nog iets meer gestructureerd door de aanwezigheid van klassieke cognitieve technieken en een welzijnsplan. Oorspronkelijk werd deze vorm voornamelijk voor de preventie van herval in depressie aangewend (voor patiënten met meer dan twee depressieve episodes). Momenteel neemt het toepassingsgebied echter steeds verder toe en richt het zich ook naar zeer specifieke klachten zoals stresshantering, lichamelijke klachten zoals psoriasis en psychische klachten zoals angst. Binnen de MBCT- training ligt de nadruk op het aanleren van een aantal vaardigheden door middel van verschillende meditatieoefeningen, bv: lichaamsscanning, ademhalingsoefeningen, yoga enz. In mindfulness wordt mensen geleerd aandacht te geven aan hun ademhaling. Meestal stellen mensen vast dat dit niet zo goed lukt omdat ze continue aan het denken zijn en weinig controle hebben over hun gedachten. In het Boeddhisme wordt dit de monkey-mind genoemd. Eén van de vaardigheden die mensen dus geleerd wordt, is dat wanneer men zich bewust wordt van deze gedachten ze er met mildheid en zonder te oordelen kunnen naar kijken. Dit staat eigenlijk radicaal tegenover de klassieke, cognitieve therapie. In deze laatste probeert men zichzelf te overtuigen van positieve gedachten (bv. ik ben waardevol) en negatieve gedachten (bv. ik ben waardeloos) uit zijn leven te bannen. Dit is in tegenstelling tot wat men bij mindfulness poogt te doen, hier ligt de klemtoon op het veranderen van de houding t.o.v. de gedachten. Deze nieuwe attitude wordt omschreven als mindful. Opduikende gedachten worden niet langer als dé waarheid aanzien maar eerder als tijdelijke gebeurtenissen die kunnen worden losgelaten. In realiteit weten we dat er altijd momenten zullen zijn dat we onszelf waardeloos vinden en dat er ook momenten zijn waarin we onszelf waardevol kunnen vinden ( geraadpleegd op 9 februari 2008; Baert et al., 2006). 21

23 MBCT verschilt op drie manieren van de klassieke cognitieve therapie: 1. MBCT benadrukt acceptatie, eerder dan het veranderen van strategieën. 2. MBCT biedt geen training aan in het veranderen van de inhoud van ons denken, maar benadrukt eerder het zien van gedachten als gedachten dan als reflecties van de realiteit (metacognitief bewustzijn). 3. de patiënten worden aangeleerd om de effecten van negatieve gedachten op het lichaam te herkennen en om lichamelijke gewaarwordingen onmiddellijk te exploreren, eerder dan erover te piekeren of ze te onderdrukken (Williams, Duggan, Crane & Fenell, 2006, p , eigen vertaling). MBCT moedigt mensen aan opnieuw geconcentreerd stil te staan bij dagelijkse activiteiten die we vaak op automatische piloot uitvoeren zoals afwassen, wandelen, eten, enz. Naast deze praktische vaardigheidstraining krijgen mensen ook psycho-educatie die opgesteld is vanuit de cognitieve theorieën. Zoals reeds eerder aangehaald werd, is de therapie reeds bij uiteenlopende stoornissen onderzocht. Toch is er nauwelijks iets bekend over de werkingsmechanismen die leiden tot de effecten ervan (Baer, 2003; Bishop, 2002). 3. Trainingen / modellen waarin mindfulness geïntegreerd werd als deel van een ruimere behandeling 3.1 ACT en DBT Acceptance and Commitment Therapy (ACT) en Dialectical Behavior Therapy (DBT) zijn theoretisch gebaseerd op de eigentijdse gedragsanalyse. Het zijn twee vormen van therapie waarin mindfulness geïntegreerd is als deel van een ruimere behandeling. Cliënten die ACT volgen worden aangeleerd om personen die zelf in staat is zijn om hun eigen lichamelijke gewaarwordingen, gedachten en emoties in de gaten te houden, te herkennen en te observeren. Ze worden aangemoedigd deze fenomenen los te zien van de persoon die deze heeft. Bijvoorbeeld, men wordt aangeleerd te zeggen Ik heb de gedachte dat ik een slecht persoon ben eerder dan Ik ben een slecht persoon. Ze worden eveneens aangemoedigd om gedachten en gevoelens te ervaren zoals ze zich voordoen, zonder deze te be- / veroordelen, te evalueren of te proberen om deze te veranderen of te vermijden (Baer, 2003). 22

24 DBT is een veelzijdige behandelingswijze voor personen met borderline persoonlijkheidsstoornissen. Deze aanpak is gebaseerd op een dialectisch wereldbeeld waarin men verondersteld dat de realiteit bestaat uit elkaar tegenwerkende krachten. De mindfulnessvaardigheden worden in deze therapie aangeleerd binnen de context van algemene aanvaarding en verandering. De vaardigheden die hier aangeleerd worden zijn gelijkaardig aan deze van MBSR (Baer, 2003). Mindfulness is de centrale component van Marsha Linehan s DBT voor borderline persoonlijkheidsstoornissen (Hooker& Fodor, 2008). 3.2 Relapse prevention Relapse prevention (hervalpreventie) is een cognitief-gedragsmatige behandelingsaanpak die ontworpen is om herval van patiënten, die behandeld werden voor drugmisbruik, te voorkomen. Mindfulnessvaardigheden werden in deze aanpak opgenomen als een techniek om met de drang naar drugs te leren omgaan (Baer, 2003). Naast deze trainingen / modellen die gebaseerd zijn op mindfulness en hoofdzakelijk gebruikt worden in de gezondheidszorg, krijgt mindfulness de laatste jaren ook binnen organisaties en bedrijven meer aandacht. Ook de doelgroep werd uitgebreid van volwassenen naar adolescenten en kinderen (zie verder). 4. Effectiviteit van mindfulness-trainingsprogramma s 4.1 Effectiviteit van de onderzoeken bij verschillende doelgroepen (volwassenen) De voorbije 20 jaar is er heel wat aandacht besteed aan klinische interventiestudies die de werkzaamheid van op mindfulness gebaseerde interventies onderzochten, zoals bijvoorbeeld het Mindfulness Based Stress Reduction programma (MBSR). Dit soort onderzoek heeft zich hoofdzakelijk gebaseerd op het beantwoorden van de vraag Zijn de op mindfulness gebaseerde interventies werkzaam, doeltreffend?. Zoals uit onderstaande tabel zal blijken, hebben deze studies tot veelbelovende resultaten geleid die suggereren dat o.a. MBSR een effectieve interventie is in de behandeling van zowel psychologische als fysieke symptomen (Shapiro et al., 2006). Een kort overzicht van een aantal empirische studies van op mindfulness gebaseerde interventies vindt u in Tabel 1 (Bijlage 1). 23

25 Tot op heden zijn er heel wat clinici die onderzoek blijven verrichten naar de bruikbaarheid van mindfulness in uiteenlopende situaties en bij een verscheidenheid aan doelgroepen. Ook in ons land wordt er onderzoek verricht naar de effecten van mindfulnesstrainingen bij volwassenen. Deze onderzoeken zijn o.m. verbonden aan het UZ Gent, onder leiding van prof. Van Heeringen en aan de KULeuven in het Centrum voor Leerpsychologie en Experimentele Psychopathologie o.l.v. prof. Dr. Filip Raes en in het Departement Humane Kinesiologie, Afdeling Bewegings- en sportpsychologie en coaching o.l.v. Prof Dr. Filip Boen. Zowel de MAMIG (2006) als Baer (2003) geven aan dat er tot op heden weinig goed uitgewerkte studies over de effectiviteit van mindfulnessinterventies voor mentale gezondheidsproblemen bestaan. Volgens hen hebben veel studies op dit domein te kampen met een tekort aan een adequate controlegroep, kleine steekproeven, een inadequate evaluatie van de integriteit van de behandeling en geen zorgvuldige naleving. Ondanks deze tekortkomingen lijkt onderzoek toch aan te geven dat mindfulnessinterventies zorgen voor een vermindering van problematische factoren als pijn, stress, angst, depressie, eetstoornissen enz. 4.2 Processen die de effecten helpen verklaren Naast onderzoek naar effectiviteit zijn er ook studies die zich richten op de processen die deze effecten kunnen helpen verklaren. De processen die worden aangeduid impliceren veranderingen in het gebruik van aandacht, cognitie, acceptatie 4 en emotie en bevatten, onder andere, inzicht, exposure en nonattachement. Er wordt ook aangegeven dat mindfulness niet alleen voordelen voor onze gezondheid kan opleveren door een psychologische en gedragsmatige mediator te zijn maar ook door het verbeteren / verhogen van ons immuunsysteem, het bevorderen / stimuleren van relaxatie, het verbeteren van onze zelfobservatie en pijntolerantie en andere fysische processen (= een verbeterd geest - lichaam functioneren) (Brown et al., 2007; Baer, 2003). Volgens de Melbourne Academic Mindfulness Interest Group (2006) zijn er een aantal psychologische mechanismen die het effect van mindfulness ondersteunen zoals: het op een bepaalde manier besteden van aandacht, het besteden van aandacht aan het huidige moment en dit allemaal op een niet-beoordelende manier. Mindfulness heeft zijn effect eveneens te danken aan het feit dat ze de cognitieve processen van een persoon probeert te veranderen, eerder dan de inhoud zelf (zie cognitieve therapie). Maar ook biologische mechanismen missen hun effect niet. 4 John Kabat-Zinn omschreef acceptatie als één van de fundamenten van mindfulness. 24

26 Zo werd er in het onderzoek van Davidson, Kabat-Zinn, Schumacher, Rosenkranz, Muller, Santorelli, Urbanowski, Harrington, Bonus en Sheridan (2003) aangetoond dat personen die onervaren waren in het mediteren, na een 8-weken durend MBSR-programma een verhoogde activatie in de linkerzijdige anterior cortex en een verhoging van het aantal anti-lichamen na een vaccinatie vertoonden, in vergelijking met een controlegroep. Activatie in de linkerzijdige anterior corticale regio van de hersenen wordt waargenomen gedurende bepaalde positieve emotionele expressies van mensen en is meestal minder actief bij depressieve personen. Deze bevindingen suggereren dat MBCT depressie-gerelateerde fysiologie in kwetsbare personen kan beïnvloeden. In de studie van Lutz, Greischar, Rawlings, Ricard en Davidson (2004) werd er een groep Boeddhistische monniken die zeer ervaren waren in het mediteren, vergeleken met personen die niet mediteren (10 vrijwillige studenten). Uit de resultaten bleek dat de personen die deelnamen aan een vorm van compassion meditation veel grotere aanhoudende electroencephalographic (EEG) gamma-band oscillations en phase synchrony produceerden. Deze EEG s verschilden van de controlegroep. Dergelijke veranderingen in het EEG stellen dat hersengymnastiek (mentale training) tijdelijke integratieve mechanismen impliceert en neurale veranderingen op korte en lange termijn kan veroorzaken. Zoals reeds eerder gemeld werd in punt 1 stelden Shapiro en haar collega s (2006) een theorie op over de, volgens hen, werkzame effecten van mindfulness. Deze theorie is gebaseerd op de drie axioma s, IAA, die de fundamentele componenten vormen van mindfulness. Zij poneren dat deze componenten direct of indirect een grote impact hebben op de veranderingen die in de mindfulnesspraktijk waargenomen worden. Voortbouwend op deze gedragingen (IAA) suggereren zij dat deze tot een significante verandering leiden in de perspectiefname van een persoon, ze omschrijven deze verandering met de term reperceiving. Zij geloven dat reperceiving een metamechanisme van actie is, dat zich uitstrekt over bijkomende directe mechanismen die tot verandering en een positieve uitkomst leiden. Ze benoemen vier van deze bijkomende mechanismen: 1) zelf-regulatie, 2) waardeverheldering / - verklaring, 3) cognitieve-, emotionele- en gedragsflexibiliteit en 4) exposure. Deze variabelen kunnen zowel gezien worden als potentiële mechanismen voor andere resultaten, zoals psychologische symptoomreductie, of als resultaten in en van zichzelf. Bovendien kan men dit alles niet zien als een lineair pad, elke variabele ondersteunt en beïnvloedt de andere (Shapiro et al., 2006, p. 377, eigen vertaling). Wanneer we meer specifiek gaan kijken naar personen met een depressie zouden volgens Baert et al. (2006) deze personen hun aandacht niet automatisch richten op negatieve stimuli. Echter, eens ze hun aandacht gericht hebben op deze stimuli zou het moeilijk zijn ze hier weer van los te maken. Dit probleem wordt omschreven als deficitaire disengagement en kan gebrekkige inhibitieprocessen als 25