De term 'zinloos geweld' suggereert dat geweld iedereen op ieder moment zomaar kan overkomen; je zult dit feit moeten accepteren.

Transcriptie

1 Agressie De Psychologische wetenschap omschrijft agressie als verschijnselen waar sprake is van het toebrengen van schade aan een ander of anderen, waarbij bedreigen of aanvallen met psychisch en/of fysiek geweld plaats vindt. Gewelddadige agressie die niet direct in de media de statistieken terechtkomt maar zich afspeelt binnen dagelijkse intermenselijke relaties kan minstens zo schadelijk en bedreigend voor delen van de samenleving zijn. Agressie kan zich ook manifesteren in het verkeer, individueel of in groepsverband. De kans dat iemand slachtoffer wordt van een of andere vorm van criminaliteit is aanzienlijk en in sommige stadswijken bedraagt die kans zelfs al meer dan 70%! De psychologie heeft verscheidene theorieën ontwikkeld die proberen agressief gedrag te verklaren en de discussie kan er allereerst over gaan of de mens volgens Freud in principe een aangeboren en constitutionele drift heeft die agressie heet. Wetenschappers benaderen agressie onder meer vanuit psycho dynamisch oogpunt, er bestaat een frustratie-agressie hypothese, de sociale leertheorie, een sociaal cognitieve benadering en een biologische benadering om de theoretische hoofdstromen met vele afgeleiden maar even te benoemen. Psychologen beschouwen agressie niet als een emotie maar als een 'aangeleerde' gewoonte. Agressief gedrag is vaak vroeger afgekeken van anderen, ouders bijvoorbeeld en men noemt dit observerend leren. Bij agressie zijn altijd twee of meer partijen betrokken. Agressie lokt vaak agressie uit en door een juiste gepaste reactie kan de agressie van de ander gede-escaleerd en gereguleerd worden. Agressie is iets anders dan assertiviteit. Assertief reageren wil zeggen dat je voor jezelf opkomt en tegelijkertijd ook rekening houdt met anderen. Als je agressief reageert ontneem je een ander de ruimte en mogelijkheden en dwing je iemand tot een reactie. Iemand die agressief is kan er nogal eens baat bij hebben om regelmatig woedend of agressief te worden omdat hij in de loop van zijn leven gemerkt kan hebben dat hij iets met zijn agressieve gedrag kan bereiken en dat ongemerkt in zijn levenspatroon heeft verweven. Iemand die zich regelmatig agressief gedraagt kan er bijvoorbeeld macht mee uitstralen of verhullen dat hij op bepaalde vlakken incompetent is. De term zinloos geweld wordt gebruikt voor incidenten waarbij een individu of groep schijnbaar zonder enige aanleiding een ander of anderen ernstige schade wil toebrengen. De term 'zinloos geweld' suggereert dat geweld iedereen op ieder moment zomaar kan overkomen; je zult dit feit moeten accepteren.

2 Zoals we gezien hebben willen mensen die zich agressief gedragen vaak iets duidelijk maken of iets bereiken. Agressie is te herkennen en valt bij adequaat reageren vaak te de-escaleren. Dat dit niet altijd lukt is op zich al frustrerend genoeg en gevoelsmatig onrechtvaardig. Het idee dat we moeten accepteren dat iedereen op elk moment steeds vaker slachtoffer kan worden van zinloos geweld zou je angstig kunnen maken, maar bijvoorbeeld een cursus agressiehantering draagt bij aan een constructieve en effectieve manier van reageren tegenover agressie. Bij agressie vertoond iemand grensoverschrijdend gedrag door jouw ruimte ongevraagd te betreden. We onderscheiden de volgende ruimtes: 1. Intieme ruimte. Deze ruimte is voorbehouden aan een kleine groep mensen uit je directe omgeving, bijvoorbeeld ouders en kinderen, partners. 2. Persoonlijke ruimte. In deze ruimte bevinden zich de interacties tussen twee mensen die elkaar kennen en vriendschappelijk met elkaar omgaan. 3. Sociale ruimte. De sociale ruimte is een relatief kleine ruimte waarin sociale interactie gewenst is zonder fysieke nabijheid. Men zegt elkaar gedag of maakt oogcontact. Voorbeelden zijn wachtkamers, kleine winkels etc. 4. Publieke ruimte. Dit is de grotere openbare ruimte waar men anoniem is. In deze ruimte zullen mensen over het algemeen contact vermijden en is men niet gewoon om elkaar aan te kijken en gedag te zeggen. Voorbeelden zijn winkelcentra en stationshallen. Niet in alle situaties is duidelijk tot welke categorie een bepaalde ruimte behoort. Een lift is daar een voorbeeld van. Het is een kleine ruimte en daarmee een 'sociale' ruimte, maar de lift maakt vaak deel uit van een groot anoniem gebouw dat tot de publieke ruimte behoort. Mensen zullen elkaar dus in een lift niet snel groeten en oogcontact proberen te vermijden, terwijl die lift toch een uiterst kleine ruimte is. Het voelt ongemakkelijk omdat iedereen voelt dat er iets aan de hand is met 'grenzen'. In situaties waar iemand het 'normale' verkeer dat geldt in de kleinere ruimte in een grotere ruimte gebruikt, is er snel sprake van een grensoverschrijding. Voorbeelden: iemand die te dichtbij komt staan tijdens een overleg bij het koffieapparaat op het werk of iemand die je indringend begint aan te kijken terwijl je op de trein staat te wachten. Dit soort grensoverschrijdingen kunnen snel een agressieve component hebben omdat de ander zich soms bijna letterlijk in het nauw gedreven voelt. Zoals we hierboven al zagen gaat er vaak een motief achter agressie schuil. Afhankelijk van het soort agressie heb je andere middelen tot je beschikking om met de situatie om te gaan. Iemand die uit frustratie agressief is kalmeer je op een andere manier dan iemand die agressie instrumenteel gebruikt. Bij een overval of een situatie waar een wapen in het spel is zal je eigen veiligheid als eerste het aandachtspunt moeten nemen. Kijk en luister dus goed naar wat iemand wil met zijn agressie en schat de toerekeningsvatbaarheid in.

3 Toerekeningsvatbaarheid. Mensen die agressief zijn komen vaak onredelijk en niet voor rede vatbaar over. Veel mensen die agressief reageren zijn om een bepaalde reden zo boos of agressief. Als je die reden kunt benoemen, begrip toont en altijd vriendelijk en persoonlijk in de ikvorm blijft spreken en ze daarmee kunt kalmeren dan escaleert de situatie minder snel. Verlies nooit uit het oog dat sommige mensen een psychiatrische aandoening kunnen hebben of door het gebruik van chemische middelen niet voor rede vatbaar zijn. Deze mensen zijn doorgaans eerder gevaarlijk agressief. Ze zullen vaak geen enkel oog hebben voor de situatie of het lot van het slachtoffer. Mensen onder invloed van chemische middelen zijn vaak ook tijdelijk ongekend sterk en minder gevoelig voor pijn. Het is zaak om snel in te schatten wanneer je met zo'n persoon te maken hebt en kun je de situatie niet meer ontlopen dan is de kans groot dat het een fysiek treffen wordt en je direct dient uit te schakelen. De term ontoerekeningsvatbaarheid is overigens een wettelijke omschrijving en geen psychologische. Omgaan met agressie De Amerikaanse psycholoog Timothy Leary heeft in de jaren vijftig een model ontwikkeld dat interpersoonlijk gedrag beschrijft. Leary ontdekte dat de soort interactie die mensen met elkaar hebben bepaald wordt door twee factoren: 'macht' en 'sfeer'. 'Macht' bepaalt de hiërarchie tussen de twee mensen (boven/onder) en 'sfeer' zegt iets over manier van communiceren (samen of tegen). Dit model staat bekend als de Roos van Leary. Agressief gedrag ligt in het kwadrant 'boven-tegen'. Mensen die 'boven-tegen' reageren leggen de nadruk op de verschillen met degene op wie ze reageren: "Zo moet het en waag het niet me tegen te spreken." Uit het onderzoek van Leary blijkt dat mensen geneigd zijn 'complementair' op elkaar te reageren. Dat wil zeggen dat mensen op 'bovengedrag' reageren met 'ondergedrag' en andersom. Op 'samengedrag' reageren mensen met 'samengedrag' en 'tegen' lokt 'tegengedrag' uit.

4 Zoals we al hebben geconstateerd is agressie een vorm van boven-tegengedrag en de natuurlijke reactie en het verwachtingspatroon van de agressor is om daar met ondertegengedrag op te reageren. Als je bijvoorbeeld opstandig reageert dan is dat minder effectief omdat de ander daarop weer agressief reageert. Dat is de reden waarom een agressieve situatie vaak escaleert. Veel beter is het om dit patroon te doorbreken en te proberen 'gewenst' gedrag bij de ander te bewerkstelligen. Dat doe je door op hetzelfde 'niveau' te gaan reageren, dus niet 'ondergedrag' te vertonen, maar juist ook bovengedrag en daarbij de ondersteunende of leidende 'samenpositie' te kiezen. De beste manier om te reageren op agressieve mensen is dus tot op zekere hoogte mee te gaan (in termen van de Roos van Leary: 'ondersteunend' gedrag te vertonen). De agressieve persoon zal zich gehoord en begrepen voelen. Dit werkt over het algemeen letterlijk en figuurlijk ontwapenend. Jouw patroondoorbrekend gedrag kan zijn: Blijf altijd beleefd; je beste wapens zijn een handdruk en een glimlach. Houd oogcontact, recht postuur en blijf alert in deze fase. Behandel een ander altijd respectvol. Ga nooit de discussie aan maar zeg bijvoorbeeld dat je ziet dat de ander boos is en dat je de ander hoort. Positieve acties ondernemen om escalatie te voorkomen. Stel duidelijke grenzen aan het gedrag maar wijs de persoon niet af. Het is natuurlijk zeer afhankelijk van de situatie in hoeverre je meewerkend kunt zijn met de agressieve persoon. Als iemand agressief is omdat hij niet direct aan de balie geholpen wordt dan kun je je nog wel voorstellen dat je die persoon enigszins begripvol tegemoet treedt, maar als iemand dreigt met fysiek geweld of dit zelfs ten uitvoer brengt dan is dat al een stuk moeilijker voorstelbaar. Toch is ook in dat geval 'meewerkend' soms een optie om de gevaarlijke situatie enigszins te de-escaleren. Denk hierbij aan de Cycle of Considerations en de negen basiselementen van zelfverweer. Herkenning fysieke reacties Voordat iemand zich uit in woede en agressief wordt zul je meestal geprikkeldheid en agitatie bemerken. Men komt gejaagd over, is rusteloos, praat snel en met luidere stem. Men transpireert meer en trilt mogelijk met armen of benen of balt de vuisten. Ook herkenbaar zijn stijf over elkaar gevouwen armen en benen met opgetrokken schouders om zich af te sluiten voor anderen. Vaak is de spanning van het gezicht af te lezen, zijn lippen samengeperst en staan de neusvleugels wijd open. Men zet grote ogen op of fronst zijn wenkbrauwen en ademt met diepe zuchten en houdt soms langere tijd de adem in. Mogelijk loopt men daarbij doelloos heen en weer (te ijsberen). Ook kan iemand tekenen van ongeduld tonen, zoals trommelen met zijn nagels of knarsen met zijn tanden. Tegen dingen aan schoppen of met de vuist op de tafel bonken zijn de eerste tekenen van provocerend gedrag. Als de woede zich tot jou richt zal iemand je misschien uitlokken door met opzet in je intieme ruimte te komen. Voorstelbaar zijn verder verbale aantijgingen of verwensingen en het uiten van bedreigingen om zo ook jou geprikkeld te maken (reactie Roos van Leary!). En dat is makkelijk want dat geeft de agressor in zijn ogen een reden om nog agressiever op te treden.

5 Een duidelijke overgang van agitatie naar woede en uiteindelijk agressiviteit is moeilijk aan te geven. In ieder geval zal iemand die zijn woede begint te uiten steeds harder gaan praten en misschien wel naar je gaan schreeuwen en daarbij rood aanlopen. Bereid je er op voor dat iemand zeer beledigde en beschuldigende woorden kan uiten, met deuren kan gaan slaan of zelfs met voorwerpen kan gaan gooien. De laatste jaren wordt binnen beroepsgroepen waar men veel te maken heeft met agressiviteit steeds meer aandacht besteed aan agressiebeheersing. Bij politie kent men de geweldinstructie, maar bijvoorbeeld binnen zorginstellingen worden trainingen gegeven om de medewerkers beter te leren omgaan met agressie. Naast het aanreiken van een aantal fysieke vaardigheden om een agressieve cliënt of patiënt onder controle te houden met als uitgangspunt zo min mogelijk schade aan te richten, wordt er ook veel aandacht besteed aan het voorkomen van een agressieve situatie. Door de voortekenen van agressie te herkennen en door op constructieve wijze aandacht te geven aan agressiviteit kan escalatie en een onwerkbare situatie voorkomen worden. De technieken die daarbij worden aangereikt richten zich eventueel op een gesprek met de cliënt, maar ook op de lichaamstaal; een agressief persoon staat namelijk weinig open voor sussende woorden op het emotionele hoogtepunt. Door middel van oogcontact regelen we de interactie met anderen. Als je een agressief persoon aankijkt, trek je de aandacht naar je toe. Ontsnappen aan de aandacht van de agressieve persoon kan door niet te staren, je hoofd af te wenden, rustig door te lopen, je postuur kleiner te maken en niet te spreken. Als de persoon zich toch tot jou richt, maak dan door middel van gebaren met open handen duidelijk dat je geen kwaad van plan bent. Kijk hem niet lang recht in zijn ogen en probeer uit zijn contact zone (DSA in the Cycle of Considerations) te blijven en raak de ander NOOIT aan. Probeer achter de naam van de agressor te komen; dit maakt communicatie persoonlijker en de naam kan je helpen op het moment dat het werkelijk tot een confrontatie komt. Door het persoonlijk aanspreken bereik je wellicht eerder regulering en de-escalatie. Wees creatief! Bied iemand wat te drinken aan bijvoorbeeld. Oefen ook in daderherkenning en observeer kenmerken om tot een goed signalement te komen. Iemand die eenmaal begint met fysiek geweld vanuit een blinde woede heeft een verminderde toerekeningsvatbaarheid en kan ook chemische middelen hebben gebruikt, zoals we al eerder bespraken. Het zien en ervaren van agressie roept bij mensen gelijksoortige emoties op. In het Engels worden de woorden FEAR, FIGHT, en FLIGHT genoemd als reacties op agressie. Angst, vechten en vluchten zijn onze primaire reacties op een bedreigende situatie. Dit fenomeen wordt ook in deze cursus besproken. Een vermeden gevecht is een gewonnen gevecht en de situatie ontvluchten en voorzijn kan een goed te overwegen optie zijn om niet in de statistieken te belanden! Zelf fysiek handelen moet altijd de laatste optie zijn.

6 Emotionele chantage Iemand die emotioneel chanteert speelt in op iemands zwakke punten of schuldgevoelens en zal proberen jou verantwoordelijk te maken voor zijn daden en tegelijkertijd bevestiging te krijgen voor het gevoel "ik ben iemand". Het is belangrijk om grenzen te stellen en de verantwoordelijkheid te laten bij de persoon die het beroep op je doet. Dat lukt het best als je die persoon zowel waardering als ruimte geeft. Waardering geven doe je door vriendelijk te blijven en je tactvol op te stellen en die ander als persoon te erkennen. Zeg bijvoorbeeld: "Het is goed om je te zien." Ruimte geef je aan de claimende persoon door hem een aantal keuzemogelijkheden te bieden. Zeggen dat de persoon in kwestie de actie waarmee hij dreigt (bijvoorbeeld een eind eraan maken) niet moet doen, zal vaak een averechtse reactie hebben. De persoon zal dan juist in het idee volharden. Zeg in plaats daarvan liever: "Ik vraag me af of je er goed aan doet en of er geen andere wegen zijn..." Emotionele chantage is vaak een patroon tussen twee mensen. Het is belangrijk dat als je je gechanteerd voelt, je bij jezelf nagaat of je je eigen grenzen wel goed genoeg in het oog houdt en bewaakt. Het is verstandig de ander te wijzen op het feit dat hij/zij manipuleert en duidelijk te maken dat je je niet laat manipuleren.

7 Frustratie-agressie Sommige mensen worden agressief als hun iets onthouden wordt waarvan zij vinden dat ze er recht op hebben. Of als (in hun ogen) de ander niet redelijk is. Deze mensen koesteren bepaalde verwachtingen en worden overvallen door een gevoel van machteloosheid als aan deze verwachtingen niet wordt voldaan. Dit gedrag is in tegenstelling tot instrumentele agressie juist reactief. Een voorbeeld: mensen die bij een eerstehulppost komen zijn in de veronderstelling dat ze een spoedeisend probleem hebben en vinden daarom dat ze direct geholpen moeten worden. Het medisch personeel maakt echter een inschatting van het probleem en kan besluiten andere mensen voor te laten gaan die er slechter aan toe zijn. Dit leidt nogal eens tot agressieve reacties in de wachtkamer. De verwachting van de patiënt is immers dat hij snel geholpen wordt (het liefst als eerste). Neem de situatie en het probleem serieus en laat de agressor zijn emoties (woede) uiten. Blijf alert en in staat om direct positieve acties te ondernemen om te deëscaleren.de opinie van de agressor kan zijn dat hem of haar enig onrecht is aangedaan. Ga hier niet over discussiëren en toon begrip voor de situatie (positieve actie). TIPS: 1. Blijf goed luisteren naar de persoon. 2. Bewaar je kalmte en neem een open houding aan om vertrouwen op te wekken. 3. Geen discussies en laat de ander uitpraten om de emoties niet verder te laten oplopen. Openheid en duidelijkheid geven met zichtbare handpalmen naar de ander toe. 4. Vat de aard van de frustratie samen om je begrip te ondersteunen. Noem je naam en probeer de naam van de agressor te weten te komen. 5. Vraag om uitleg doelstelling bij onduidelijkheden voor de helderheid en bepaal zelf de regie in deze situatie. 6. Laat weten wat jij wel en niet kunt doen om het probleem te verhelpen, zodat er weer enige ruimte is voor redelijkheid en blijf altijd beleefd. 7. Bied een oplossing en maak concrete afspraken, voor zover je daartoe in staat bent. Ben jij zelf niet degene die dingen kan of mag afspreken, haal er dan de persoon bij die dat wel kan en mag. 8. Het mooiste is als je op een positieve manier het gesprek kunt beëindigen. Dat zal niet altijd lukken, maar spreek in ieder geval in de Ik-vorm.

8 Instrumentele agressie Bij instrumentele (doelgerichte) agressie is iemand erop uit je angst aan te jagen door dreiging met fysiek geweld met of zonder wapen om daarmee een bepaald doel na te streven. Het is actief gedrag met voorbedachte rade en waarschijnlijk al vaker met succes toegepast. Het is in zo'n situatie lastig rustig te blijven en 'ondersteunend' gedrag te vertonen. Toch is het juist van belang om tot op zekere hoogte meewerkend te lijken met als doel in te grijpen als de kans zich voordoet. Trek grenzen maar ga niet tegen de persoon in. Zeg dat je graag wilt praten en luisteren maar niet als die persoon zich zo blijft gedragen. Reageer vriendelijk en vastberaden. Beëindig het gesprek als het agressieve gedrag doorgaat. Geef de agressor geen reden om de agressie te laten escaleren door zelf agressief te worden en roep hulp in als dit mogelijk is als je zelf aanvoelt de situatie niet meester te kunnen worden TIPS: 1. Stel direct grenzen en signaleer of er een wapen in het spel is of mogelijk kan komen. Stop het gesprek resoluut als het gedrag niet veranderd of als er niet op jouw verzoeken wordt ingegaan om dreiging te stoppen. Schakel hulp in eventueel. 2. Houd de omgeving en de afstanden in de gaten en blijf rustig in een niet agressieve open houding. 3. LUISTEREN! 4. Geef agressor reële opties binnen de mogelijkheden; iemand die op deze wijze met agressie iets wil afdwingen wordt bijvoorbeeld gewoon niet geholpen. 5. Is het doel bereikt om de situatie te de-escaleren en als alles onder controle is: ga weg uit de situatie.

9 Fysieke agressie Bij dit soort agressie is vrijwel altijd een fysieke component in het spel. Onder fysieke agressie vallen echter ook aanrandingen, pogingen tot verkrachting en overvallen. Bij overvallen (vaak gewapend) adviseer ik doorgaans een enigszins op het eerste oog meewerkende en niet te assertieve reactie. Overhandig liever je mobiele telefoon, portemonnee of het kasgeld (overvalpakket!) dan dat je zelf directe actie onderneemt. Ben je ervan overtuigd dat je leven direct gevaar loopt dan is zelf actie ondernemen een overweging. Toon altijd je getrainde weerbaarheid attitude om geen kwetsbare indruk te maken; straal assertiviteit, zelfvertrouwen en duidelijkheid uit om minder risico te lopen. Verbaal duidelijke grenzen stellen door nee of stop te zeggen en duidelijk maken dat er nu niet te spotten valt met je en je klaar bent om actie te ondernemen. TIPS: 1. Probeer kalm te blijven, houd recht postuur en adem diep in en uit. 2. Mits er geen wapen in het spel is kun je de omgeving (environment) wellicht weer onder controle krijgen door iemand bijvoorbeeld te bevelen je met rust te laten en houd altijd voldoende afstand. 3. In een gewapende situatie vertoon je een enigszins op het eerste oog meewerkende en niet te assertieve reactie, verberg niets en laat je handpalmen zichtbaar. Weet wat er gevraagd wordt en beslis dan positief en onthoud dat je niet in de statistieken wilt belanden. 4. Probeer altijd te voorkomen dat een situatie escaleert en weet vooraf vluchtwegen te vinden of de situatie te ontvluchten. 5. Ga niet de held uithangen en overgaan tot fysieke actie kan een overweging zijn als de gelegenheid zich voordoet of als je zeker weet dat je leven in gevaar is. Vergis je niet in het overlevingsinstinct en de stress van de dader! 6. Als je geluk hebt zijn er misschien omstanders, maar verwacht ondanks je roep om hulp ook onder deze mensen geen helden die je zo maar te hulp schieten! Het zou eventueel wel een middel kunnen zijn om de aandacht af te leiden van de agressor om zo fysieke tactieken kracht bij te zetten.

10 Signalement herkenning. Hieronder worden vier belangrijke punten weergegeven voor het herkennen van een goed signalement. Primair - Ras - Geslacht - Leeftijd - Lengte - Postuur Secundair - Haardracht - Ogen - Neus - Overige Tertiair - Littekens - Moedervlek - Lichaamsgebrek - Tatoeage. Aanvullend - Kleding - Schoeisel - Voorwerpen