Ongezondheid te lijf ALEX BURDORF. Het gaat erg goed met ons. In 2012 was de levensverwachting

Transcriptie

1 59 Ongezondheid te lijf Ongelijkheid gaat meestal over inkomen, maar ook gezondheid en levensverwachting zijn ongelijk verdeeld. Laagopgeleiden zijn ongezonder dan hoogopgeleiden en leven korter. Differentiatie in pensioenen en meer ondersteuning op de arbeidsmarkt helpen. ALEX BURDORF Hoogleraar Determinanten van Volksgezondheid aan het Erasmus Medisch Centrum Rotterdam Het gaat erg goed met ons. In 2012 was de levensverwachting bij geboorte 79,1 jaar voor mannen en 82,8 jaar voor vrouwen. Zo hoog is onze levensverwachting nog nooit geweest. Voor diegenen onder u die niet van abstracte cijfers houden: de afgelopen vier decennia heeft u er elke week ongeveer één tot anderhalve dag bij gekregen. Helaas weet u pas op het einde van uw leven hoeveel extra dagen u heeft gekregen. Er overlijden relatief weinig mensen voor hun 65ste levensjaar, waardoor de stijging in levensverwachting vooral ten goede komt aan ouderen. De huidige 65-jarige man zal gemiddeld nog ruim 17,9 jaar leven en de 65-jarige vrouw kan zo n 20,8 levensjaren verwachten. De stijgende levensverwachting is het sterkste bewijs dat de volksgezondheid steeds verder toeneemt. De levensverwachting van Nederlanders is lager dan in een aantal vergelijkbare landen. Volgens gegevens uit de Volksgezondheid Toekomst Verkenning 2010 van het RIVM zijn de vrouwen op de Europese ranglijst in de afgelopen tien jaar flink gedaald, van plaats zes naar plaats twaalf. De mannen doen het beter, zij stegen van plaats vijf naar plaats vier. Deze relatieve achterstand is bijzonder omdat Nederland tot de jaren zeventig steevast in de mondiale kopgroep zat. Nederland doet het heel behoorlijk, maar in landen zoals Italië, Spanje, Zweden, Japan, Australië en Canada leven inwoners langer. Een tweede probleem is dat de volksgezondheid zeer scheef is verdeeld over de bevolking. Hoe lager de sociaaleconomische positie, hoe slechter de gezondheid. Er is een groot verschil in levensverwachting tussen hoog- en laagopgeleiden en dat verschil wordt niet kleiner. Laagopgeleide Nederlanders leven zo n zes tot zeven jaar korter dan hoogopgeleiden, Voor de levensverwachting zonder lichamelijke beperkingen is dit verschil zelfs ruim veertien jaar. Veel chronische ziekten komen vaker voor onder lagere opleidingsgroepen. Voor ziekten als beroerte, suikerziekte, artritis en ischemische hartziekten zijn de verschillen het grootst. Voor kanker is het beeld complexer, omdat longkanker vaker voorkomt onder lager opgeleiden, terwijl borstkanker en prostaatkanker juist iets vaker optreden onder hoger opgeleiden. 1 Vergelijkbare gezondheidsverschillen naar opleidingsniveau zijn aanwezig in de meeste westerse landen. 2 De sociaaleconomische gezondheidsverschillen blijken hardnekkig te zijn. In de verklaring van deze verschillen spelen drie groepen factoren een belangrijke rol: sociale,

2 60 Alex Burdorf Ongezondheid te lijf fysieke en gedragsfactoren. Mensen met een lage sociaaleconomische positie leven vaker in armoede, ervaren minder controle over hun eigen leven en krijgen vaak minder sociale steun. De fysieke leef- en werkomstandigheden verschillen ook sterk. Lager opgeleiden worden ook veel eerder werkloos en hebben ook nog een kleinere kans om weer betaald werk te vinden dan hoger opgeleiden. 3 Daarnaast komen ongezonde leefstijlfactoren, zoals roken en gebrek aan lichamelijke activiteit, vaker voor bij lager opgeleiden. In het recente Periodiek Onderzoek Leefsituatie (Pols) blijkt dat lager opgeleiden ruim tweeënhalf keer zo vaak ernstig overgewicht hebben als hoger opgeleiden. Ook voor roken, gebrek aan lichaamsbeweging en overmatige alcoholconsumptie worden opmerkelijke verschillen geconstateerd. 4 Deze patronen zijn systematisch aanwezig in alle westerse landen, hoewel de daadwerkelijke verschillen sterk kunnen variëren. Gezondheid en arbeidsparticipatie: theorie De wisselwerking tussen gezondheid en arbeidsparticipatie vormt een belangrijke verklaring voor de relatief slechte gezondheid van mensen uit lagere sociaaleconomische groepen. In een analyse van de gezondheidsmonitor van de Rotterdamse bevolking waren de gezondheidsverschillen tussen werkenden en niet-werkenden even groot als de gezondheidsverschillen naar opleidingsniveau. Daarbij spelen twee mechanismen een rol: causatie en selectie. Volgens het causatie-mechanisme heeft het verliezen van betaalde arbeid negatieve consequenties voor de gezondheid. Verschillende longitudinale studies laten zien dat het leidt tot een hogere incidentie van ziekten met beperkingen, met name psychische gezondheidsproblemen. Er is hierbij sprake van zowel directe effecten, bijvoorbeeld een toename van depressieve klachten onder werklozen, als van indirecte effecten, bijvoorbeeld meer roken en een verhoogd alcoholgebruik onder werklozen. Andersom tonen studies aan dat het hebben van betaalde arbeid positieve effecten heeft op de gezondheid, en daarnaast ook leidt tot een hogere zelfwaardering, een betere kwaliteit van leven en een betere financiële situatie. 5 Onze eigen studie onder bijna duizend langdurig werklozen in Rotterdam liet zien dat als mensen weer betaalde arbeid kregen hun algemene gezondheid, fysieke functioneren en vitaliteit binnen enkele maanden fors verbeterden, en dat zij minder beperkingen en pijn zeiden te ervaren. 6 Het selectiemechanisme duidt aan dat personen met gezondheidsproblemen een kleinere kans hebben toe te treden tot de arbeidsmarkt of aan het werk te blijven. Voor het krijgen en behouden van betaalde arbeid is een goede gezondheid net zo belangrijk is als een goede opleiding. 7 De invloed van gezondheidsproblemen op de arbeidsparticipatie is het best zichtbaar in het hoge percentage arbeidsongeschikten onder vijftig-plussers. In 2000 had bijna 9 % van de bevolking in de werkzame leeftijd een arbeidsongeschiktheidsuitkering en deze uitkering verklaarde ruim 30 % van de uitstroom uit de arbeidsmarkt van werknemers van 55 jaar en ouder. In de afgelopen jaren is de officiële arbeidsongeschiktheid in Nederland overigens sterk gedaald. De oorzaak daarvan moet niet worden gezocht in een spectaculaire verbetering in de gezondheid van de werkende bevolking, maar vooral in de strengere eisen voor toetreding tot deze vorm van uitkering. Gezondheid en arbeidsparticipatie: feiten In veel onderzoeken is de invloed van gezondheid op verdringing van de arbeidsmarkt gedetailleerd in kaart gebracht. En mooi voorbeeld is de SHARE-studie (Survey of Health, Ageing and Retirement in Europe). Deze studie is gestart in 2004 in elf Europese landen en volgt bijna mannen en vrouwen van vijftig jaar en ouder in de tijd wat betreft hun gezondheid, veroudering en pensionering. Zo n studie maakt het mogelijk de rol van gezondheid in

3 Alex Burdorf Ongezondheid te lijf 61 Voor het hebben van werk is een goede gezondheid net zo belangrijk als een goede opleiding de diverse vormen van vroeg tijdige uittreding uit het arbeidsproces te bestuderen. De aanwezigheid van gezondheidsproblemen voorspelt (in afnemende mate) arbeidsongeschiktheid, werkloosheid en vroegtijdige pensionering. Bij eliminatie van de negatieve invloed van gezondheids problemen op het arbeidsproces stijgt het arbeidzame leven voor mannen met minimaal dertien maanden en voor vrouwen met ongeveer zestien maanden. 8 Een belangrijke vraag hierbij is: welke maatregelen moeten we nemen om de negatieve invloed van gezondheidsproblemen op het werk te elimineren? Hierbij zijn twee verschillende strategieën nodig. Ten eerste, het vermijden van belastende arbeidsomstandigheden die gezondheidsschade veroorzaken of die het onmogelijk maken voor werkers met gezondheidsproblemen om adequaat te kunnen blijven functioneren in het werk. Reductie van fysieke belasting (zwaar werk) en het vergroten van de regelmogelijkheden in het werk springen hierbij in het oog. Uit recent onderzoek onder werknemers van 45 jaar en ouder in Nederland blijkt dat werknemers met chronische klachten minder vaak verzuimen in banen met een lage fysieke belasting en indien ze meer invloed kunnen uitoefenen op de planning en organisatie van hun werkactiviteiten. Deze resultaten tonen aan dat door aanpassingen in het werk werknemers met gezondheidsklachten langer productief kunnen blijven. 9 Een tweede strategie om de negatieve invloed van gezondheidsproblemen op het werk te verkleinen is het verbeteren van de fysieke en mentale gezondheid van de werkenden, deels door gezondheidsbevordering (gezonde leefstijl) en deels ook door gezondheidsbescherming (rookverbod op de werkplek, gezonde voeding in de kantine). Evaluatiestudies van gezondheidsprogramma s op de werkplek laten zien dat een betere gezondheid leidt tot minder ziekteverzuim. Uit eigen onderzoek blijkt dar meer dan 80 % van de Nederlandse werknemers de stelling onderschrijft dat het goed is als de werkgever probeert de gezondheid van de werknemer te bevorderen en verbeteren. 10 Het bevorderen van gezondheid en gezonde leefstijl is dus een taak van zowel werknemer, werkgever als overheid. De overheid dient te zorgen voor gezondheidsbeschermende maatregelen, zoals een stringent rookverbod op de werkplek. De werkgever is medeverantwoordelijk voor het aanbieden van activiteiten die een goede gezondheid bevorderen om werknemers langer gezond te laten werken. De werknemer is er ook medeverantwoordelijk voor dat zijn of haar gezondheid geen barrière wordt voor arbeidsparticipatie. Iedereen langer doorwerken? Door de vergrijzende bevolking wordt Nederland, net als veel andere westerse landen, geconfronteerd met een steeds kleinere groep werkenden die het draagvlak vormt voor de publieke voorzieningen. Dit gegeven ligt ten grondslag aan het streven in veel landen om de pensioengerechtigde leeftijd in de komende jaren te verhogen. De huidige maatregelen rond ophoging van de pensioengerechtigde leeftijd naar 67 jaar zullen de sociaaleconomische gezondheidsverschillen in Nederland evenwel nog verder vergroten. Een vaste pensioenleeftijd voor iedereen doet immers geen recht aan de opmerkelijk grote verschillen in gezondheid, chronische ziekten, beperkingen en levensverwachting naar opleidingsniveau. Het is eenvoudig te voorspellen dat mensen met een lage sociaaleconomische positie door hun slechtere gezondheid nog vaker uit het

4 62 Alex Burdorf Ongezondheid te lijf arbeidsproces zullen worden geduwd voordat ze de pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt. Dit heeft twee belangrijke oorzaken: (1) hun slechtere gezondheid en (2) het zwaardere werk. De slechtere gezondheid van lager opgeleiden vraagt ook om die reden extra aandacht. Lager opgeleiden doen vaker zwaar werk, en daarin zijn gezondheidsproblemen een belemmering om het werk te kunnen blijven uitvoeren. Het begrip zware beroepen dient hierbij niet te worden beperkt tot de traditioneel fysiek zware beroepen, zoals de steigerbouwer en stratenmaker. Ook mentaal belastende beroepen met veel interactie met andere personen, zoals in het onderwijs en bij de politie, behoren traditioneel tot de beroepen met een hoge uitstroom door gezondheidsproblemen. Het verlies van betaalde arbeid op oudere leeftijd zal leiden tot inkomens- en gezondheidsverlies, waardoor de sociaaleconomische gezondheidsverschillen zullen stijgen. Met het oprekken van de pensioengerechtigde leeftijd blijft er voor laagopgeleiden bovendien maar weinig pensioentijd over, in elk geval veel minder dan voor hoogopgeleiden. En dat terwijl laagopgeleiden gemiddeld ook al eerder beginnen aan hun arbeidzame leven. Uit gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek over arbeidsparticipatie in de periode blijkt dat de Nederlandse werknemer met een hogere opleiding na zijn 25ste gemiddeld zo n 35 jaar werkte tot zijn (vroegtijdige) pensioen. Voor een werknemer met een lagere opleiding, die al op z n 18 de jaar ging werken, komt daar nog zo n 7 jaar bij. Een van de ideeën voor een eerlijkere toekenning van het ouderdomspensioen is het pro rata met de levensverwachting op 65-jarige leeftijd verhogen van de huidige AOWleeftijd. Iedereen heeft dan evenveel tijd om na het werkzame leven van de gedane arbeid te genieten. Indien rekening wordt gehouden met de verschillen in levensverwachting naar opleiding, zal de pensioenleeftijd onder mannen en vrouwen variëren van 63,5 jaar voor de laagst opgeleiden tot 67,7 jaar voor de hoogst opgeleiden. 11 Noodzakelijke maatregelen In het huidige debat over langer doorwerken moeten daarom twee maatregelen worden overwogen: (1) gedifferentieerde pensionering en (2) een inclusieve arbeidsmarkt. Een gedifferentieerde pensionering kan ervoor zorgen dat lager en hoger opgeleiden met pensioen gaan op het moment dat ze gemiddeld nog in een goede gezondheid verkeren. Differentiatie naar opleidingsniveau stuit op vele praktische en inhoudelijke bezwaren, met wellicht als belangrijkste argument dat pensioenafspraken geen rem moeten zijn op het stimuleren van een zo hoog mogelijke opleiding. Een praktische, rechtvaardigere insteek is om de pensioengerechtigde leeftijd te baseren op het aantal arbeidsjaren, waardoor de huidige verschillen tussen hoog- en laagopgeleiden aanmerkelijk kunnen worden gereduceerd. 12 Een inclusieve arbeidsmarkt dient te zorgen voor een actievere ondersteuning voor mensen met gezondheidsproblemen om hen in het arbeidsproces te behouden. Ook zijn er collectieve regelingen en voorzieningen nodig waardoor werknemers in zware beroepen en werknemers met chronische gezondheidsproblemen tijdig kunnen overstappen naar minder belastende beroepen. Er is een loopbaanbeleid nodig voor individuele werknemers, opdat zij zich tijdig kunnen omscholen voor passend ander werk. Een interessante illustratie van deze aanpak is het loopbaanproject in de bouw, waarbij werknemers met gezondheidsproblemen die hun werk te zwaar vinden, op kosten van de sector begeleid worden naar een ander beroep in of buiten de sector. 13 Dergelijke initiatieven moeten met kracht worden ondersteund door goede arbeidsrechtelijke en fiscale maatregelen van de overheid. Deze tekst is een bewerking van een lezing die Alex Burdorf hield op het symposium Neem nou Henny van het Wetenschappelijk Bureau voor de Vakbeweging De Burcht op 15 oktober 2013.

5 Alex Burdorf Ongezondheid te lijf 63 Noten 1 Kunst A., Sociaal-economische verschillen in sterfte en gezondheid in Nederland. Een overzicht van vorderingen in recent beschrijvend onderzoek. Bevolkingstrends 1 e kwartaal 2007, pp Mackenbach J.P., Health inequalities: Europe in profile, Rotterdam: Erasmus MC, Schuring M., Burdorf A., Kunst A., Mackenbach J., The effects of ill health on entering and maintaining paid employment: evidence in European countries, Journal of epidemiology and community health 2007, 61, pp CBS StatLine, Zelfgerapporteerde medische consumptie, gezondheid en leefstijl, gewijzigd op 16 maart Geraadpleegd op 5 mei Waddell G., Burton, A.K., Is work good for your health and well-being?, Londen: The Stationary Office, Schuring M., Mackenbach J., Voorham T., Burdorf A., The effects of ill health on entering and maintaining paid employment: evidence in European countries, Journal of epidemiology and community health 2007, 61, pp Ibidem. 8 Burdorf A., Mackenbach J.P., De invloed van gezondheid op vervroegde uittreding uit het arbeidsproces, in: Raad voor de Volksgezondheid & Zorg (red.): Publieke gezondheid, Achtergrondstudies, Den Haag: Raad voor de Volksgezondheid & Zorg, 2006, pp Leijten F.R.M., Van den Heuvel S.G., Ybema J.F., Robroek S.J.W., Burdorf A., Do work factors modify the association between chronic health problems and sickness absence among older employees?, Scand J., Work Environ Health 2013, 39, pp Robroek S.J.W., van de Vathorst S., Hilhorst M.T., Burdorf A., Moral issues in workplace health promotion, Int Arch Occup Environ Health 2012, 85, pp Bovenberg A.L., Mackenbach J., Mehlkopf R., Een eerlijk en vergrijzingsbestendig ouderdomspensioen, ESB 2006, 91, pp Een van de andere ideeën voor een eerlijkere toekenning van het ouderdomspensioen is het pro rata met de levensverwachting op 65-jarige leeftijd verhogen van de huidige AOW-leeftijd. Iedereen heeft dan evenveel tijd om na het werkzame leven van de gedane arbeid te genieten. Indien dan rekening wordt gehouden met de verschillen in levensverwachting naar opleiding, zal de pensioenleeftijd onder mannen en vrouwen variëren van 63,5 jaar voor de laagst opgeleiden tot 67,7 jaar voor de hoogst opgeleiden. (Bovenberg A.L., Mackenbach J., Mehlkopf R., Een eerlijk en vergrijzingsbestendig ouderdomspensioen, ESB 2006, 91, pp ) 13 Loopbaanproject Bouw. Te vinden op: http: / / / werknemer / loopbaantraject-bouw-infra (geraadpleegd 17 november 2013).