Groningen, 18 februari Dr. S. de Rijcke

Transcriptie

1 Sarah de Rijcke In de neuroanatomie zijn zowel observeren als afbeelden al eeuwen intiem verweven met een scala aan technieken en conventies. Een belangrijke ontwikkeling was bijvoorbeeld de komst van geografische kaarten in de Renaissance. Het gebruik van schaal, perspectief en andere projectietechnieken had een grote invloed op westerse afbeeldingspraktijken, een invloed die je vandaag nog terugziet in hersenscans. In diezelfde periode werd het gebruikelijker om afbeeldingen te gebruiken als onderdeel van wetenschappelijke bewijsvoering. Volgens de traditionele wetenschapshistorische opvatting zijn hedendaagse afbeeldingen van hersenen objectiever dan bijvoorbeeld 19e-eeuwse litho s en foto s, of 17e-eeuwse tekeningen en gravures van de hersenen. In mijn proefschrift laat ik echter zien dat de hersenen niet alleen zijn afgebeeld met behulp van opeenvolgende nieuwe technieken, artistieke en medisch-wetenschappelijke conventies, maar dat omgekeerd de hersenen tot op zekere hoogte ook het product zijn van uiteenlopende afbeeldingspraktijken. In mijn proefschrift analyseer ik vier periodes in de geschiedenis van het verbeelden van de hersenen. In de eerste casus stonden de kopergravures van de hersenen in Thomas Willis Cerebri Anatome uit 1664 centraal. Dit was een van de eerste boeken waarin de cortex als een relevante materiële structuur werd gezien. Ik betoog dat de kopergravures in Willis boek een belangrijke strategische rol vervulden. Willis was lid van de Royal Society, een groep Engelse natuurfilosofen wier empirische insteek duidelijk afweek van andere onderzoektradities. In hun natuurfilosofie werd het belang van het experiment benadrukt en de aanwezigheid van getuigen bij experimentele demonstraties. Natuurgetrouwe afbeeldingen speelden een cruciale rol in deze onderzoektraditie. Wat deze onderzoekers onder natuurgetrouwheid verstonden, week echter sterk af van eerdere natuurfilosofische verhandelingen over het lichaam. Waar in vroegere afbeeldingen het benadrukken van de schoonheid van Gods schepping centraal stond, en de anatoom werd gezien als doorgeefluik van God, werd dit centrale gezichtspunt van de natuurfilosoof ruim een eeuw later vervangen door een perspectief waarin de menselijke maat steeds meer werd gerelativeerd (onder andere door het gebruik van microscopen). De interventies van natuurfilosofen zelf bij de totstandkoming van afbeeldingen werden in de tijd van Willis uitgebreid benadrukt. In het midden van de negentiende eeuw deed het ideaal van mechanische objectiviteit echter haar intrede. Dit was een onderzoekstrategie waarin mechanische technieken en statistische analyses een belangrijker rol speelden, en idealiter - menselijke interventie zo veel mogelijk naar de achtergrond werd gedrongen. De invoering van mechanische objectiviteit viel ongeveer samen met de introductie van fotografie in Net als bij hedendaagse hersenscans werden de fotografische rechtstreekse verbeeldingen van de realiteit geacht belangrijke bijdragen te kunnen leveren aan de neurologie. Toch duurde het meer dan dertig jaar voordat de eerste fotografische atlas van de hersenen verscheen, en gek genoeg bleef het gebruik van fotografie daarna heel zeldzaam.

2 In de tweede casus heb ik onderzocht waarom veel neuroanatomen sceptisch bleven ten opzichte van fotografie. Foto s schematiseerden niet, waren niet selectief, waren soms te gedetailleerd en soms niet gedetailleerd genoeg. Overstappen naar foto s zou betekenen dat neuroanatomen de kracht van oordeelsvorming kwijt zouden raken die zo karakteristiek was voor tekeningen. Daartoe waren de meesten niet bereid. In de derde casus analyseerde ik het werk van Santiago Ramón y Cajal ( ). Cajal is vandaag nog steeds beroemd om zijn prachtige tekeningen van zenuwcellen. Hij bestudeerde de cellen microscopisch en vertaalde zijn observaties in tekeningen en foto s. In 1887 zag Cajal voor het eerst een histologisch preparaat bewerkt met de Golgikleuring (een techniek die ongeveer 5% van het aantal zenuwcellen in een preparaat zwart kleurt, met gebruikmaking van chroom en zilver). Niet lang daarna paste hij de kleuring in zijn eigen laboratorium toe, wat al snel leidde tot een stroom publicaties. Tot die tijd stond men Golgi incluis op het standpunt dat zenuwcellen zich in een ononderbroken netwerk bevonden, en dus geen afzonderlijke eenheden waren. Maar Cajal vond vrij consistent bewijs tegen het bestaan van structurele verbindingen tussen zenuwcellen. De Golgi- kleuring isoleerde een beperkt aantal ogenschijnlijk onafhankelijke cellen tegen een transparante achtergrond. Cajal maakte van zijn observaties vervolgens nog abstractere, soms haast schematische tekeningen van hersenweefsel. Maar de kleuring was controversieel, en daarmee ook zijn anatomische claims en tekeningen. Pas nadat hij een congres in Berlijn bezocht werden zijn beweringen voor waar aangenomen. Cajals fysieke aanwezigheid, zijn eigen microscoop, zijn preparaten, zijn uitleg en zijn demonstraties vormden de noodzakelijke condities voor het begrijpen van de tekeningen en van zijn claims.

3 In de laatste casus analyseer ik de eerste MRIatlas van witte stof in de hersenen (Mori et al., 2006). In de neuroradiologie ontleent MRI als het ware zijn status aan de mythe van de fotografische waarheid. De esthetiek van röntgenbeelden en CT-scans maakt al heel lang de dienst uit in deze visuele cultuur. Mori en zijn collega s plaatsten hun atlas bewust in deze traditie, die zwaar leunt op het idee dat het mogelijk is om via visualiseringstechnieken onmiddellijke toegang te krijgen tot de realiteit. Dit doen de auteurs bewust, zo laat ik zien, om ruimte te maken voor veel flexibeler, interactiever afbeeldingen. In deze afbeeldingen wordt het idee van een rechtstreekse ervaring niet bereikt door allerlei interventies weg te poetsen, maar juist door deze te benadrukken en te stimuleren. Met de komst van dit nieuwe type afbeeldingspraktijk zijn bepaalde vooronderstellingen over wat we verstaan onder objectief verbeelden gaan verschuiven. Voorstanders van een mechanische objectiviteit streefden naar een onmiddellijke registratie van de natuur door de natuur zelf. Maar in de nieuwe afbeeldingen van witte stof komen de handvaardigheid, de expertblik en de anatomische bedrevenheid van onderzoekers epistemologisch op gelijke hoogte staan met de digitale dataverwerkingscapaciteiten van de scanner en computer. Objectieve afbeeldingen zijn hier juist die afbeeldingen die verdere bewerking mogelijk maken. We kunnen ze het beste zien als flexibel gereedschap, in plaats van statische representaties van hersenen. Groningen, 18 februari 2010 Dr. S. de Rijcke

4 Dr. Sarah de Rijcke promoveerde cum laude aan de Rijksuniversiteit Groningen. Van 2009 tot begin 2011 was zij als postdoctoraal onderzoeker verbonden aan de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Sinds april 2011 is zij als universitair docent werkzaam bij het Centrum voor Wetenschaps- en Techniek Studies (CWTS) van de Universiteit Leiden. adres: Promotoren: Prof.dr. D. Draaisma en Prof.dr. G.C.G. Dehue Copromotor: Dr. A. Beaulieu Faculteit Gedrags- & Maatschappijwetenschappen, Rijksuniversiteit Groningen

5 This document was created with Win2PDF available at The unregistered version of Win2PDF is for evaluation or non-commercial use only.