Rapport Institutioneel Onderzoek
|
|
- Veerle Smets
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Rapport Institutioneel Onderzoek Beleidsterrein patiëntenbeleid / Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen Behorend bij het Basisselectiedocument voor de neerslag van de handelingen van de Medisch Ethische Toetsingscommissies (METC s) van algemene ziekenhuizen en zelfstandige stichtingen in Nederland en de Vrije Universiteit te Amsterdam Periode
2 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding en verantwoording p Medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen p De totstandkoming van wetgeving p Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen p Reikwijdte van de selectielijst p Handelingen p Gebruikte literatuur p. 7 bijlage: 2
3 1. Inleiding en verantwoording Dit rapport is het resultaat van een institutioneel onderzoek naar het handelen van de Medisch Ethische Toetsingscommissies (METC s) vanaf het jaar METC s worden erkend door de Centrale Commissie Mensgebonden wetenschappelijk Onderzoek (CCMO). De METC s zijn onafhankelijke privaatrechtelijke bestuursorganen, die de Wet Medische Wetenschappelijk Onderzoek met mensen (WMOM) uitvoeren. Het doel van dit rapport is een instrument te bieden, dat leidt tot het formuleren van selectiebeslissingen met betrekking tot de handelingen, zoals die door de overheid in dit geval de METC s op het beleidsterrein zijn verricht. De selectiekeuzes zullen worden neergelegd in een Basis Selectie Document (BSD) dat de handelingen verdeelt in te bewaren, dat wil zeggen aan het Nationaal archief over te dragen neerslag van handelingen, en (op termijn) te vernietigen neerslag van handelingen. De wet- en regelgeving op het hier beschreven beleidsterrein is tot stand gekomen door handelingen van de minister waaronder Volksgezondheid ressorteert. In dit document worden actoren en handelingen op basis van wet en regelgeving vastgelegd. 2. Medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen 2.1. De totstandkoming van wetgeving Wetenschappelijk onderzoek ligt aan de basis van de vooruitgang in de medische wetenschap. Dankzij medisch onderzoek en nieuwe technische ontwikkelingen zijn in de gezondheidszorg de mogelijkheden voor behandeling, preventie, verpleging en verzorging zeer uitgebreid geworden. Sinds de jaren zestig is de aandacht voor maatschappelijk relevant onderzoek toegenomen. Bovendien ontstond er een meer kritische houding ten aanzien van de wijze waarop onderzoeksgegevens worden verkregen en de kosten die hiermee gemoeid zijn. In het gezondheidsonderzoek leidde dit tot de vraag om aandacht voor de positie van de patiënt. Ook de behartiging van de belangen van proefpersonen bij medische experimenten past binnen deze emancipatietendens. In de loop van de jaren zeventig zijn, in navolging van internationale ontwikkelingen, een aantal commissies ingesteld. Deze commissies beoordeelden onderzoeksprotocollen 1 van experimenten op ethische en wetenschappelijke aanvaardbaarheid. Centraal hierbij stond de verhouding tussen de belasting en de risico's voor de proefpersoon enerzijds en de belang van de te beproeven methode anderzijds. "Het aantal commissies dat zich bezighoudt met het toetsen van onderzoeksprotocollen is de laatste jaren aanzienlijk uitgebreid. Het advies van de Centrale Raad voor de Volksgezondheid inzake medische experimenten met mensen (Ministerie van Volksgezondheid en Milieuhygiëne, VAR, 1982/15) en de voorlopige regeling van de materie in de Erkenningseisen voor ziekenhuizen (november 1984, Stcrt. 234) hebben op dit proces ongetwijfeld een stimulerende invloed gehad (Kamerstukken II, , 22588, nr. 3). De KNMG heeft in 1984 de gedragsregels voor artsen opgesteld. Internationaal gezien hebben het Europees Verdrag tot Bescherming van de Rechten van de Mens, door Nederland in 1954 geratificeerd, het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (ratificatie door Nederland in 1978), de Declaration of Helsinki (1964, herzien in 1975 en in 1983) en de Proposed International Guidelines for biomedical research involving Human Subjects (1982) invloed gehad 1. In een onderzoeksprotocol wordt een volledige beschrijving van een voorgenomen onderzoek gegeven. 3
4 op de gedachtenvorming over dit thema. In 1992 is de huidige wet ingediend onder de naam Wet inzake medische experimenten. Gedurende de behandeling van het voorstel is de naam veranderd in de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen vanwege de beperkte reikwijdte die de term medische experimenten suggereerde. De wet had namelijk niet alleen betrekking op interveniërend onderzoek, maar ook observationeel onderzoek. De Tweede Kamer stemde in 1997 met het voorstel in. Vóórdat de wet in werking trad werd in eerste instantie via de AWBZ en de ZFW en de daaruit voortvloeiende erkenningseisen van ziekenhuizen voorschriften gegeven over zorgvuldigheidseisen bij medische experimenten. Ziekenhuizen richtten zelf onafhankelijke medisch-ethische toetsingscommissies (METC) op. De METC's van academische ziekenhuizen/faculteiten en grote lokale ziekenhuizen hebben in 1991 geleid tot de oprichting van de Nederlandse Vereniging van Medisch Ethische Toetsingscommissies (NVMETC). Met de inwerkingtreding van de Kwaliteitswet zorginstellingen in 1996 verviel deze mogelijkheid. Op basis van de Wet op de Geneesmiddelenvoorziening konden medisch ethische toetsingscommissies worden ingesteld, die protocollen inzake geneesmiddelenonderzoek beoordeelden. Eind 1999 trad de WMOM in werking Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen Doel van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen is meer eenheid te brengen in reeds bestaande initiatieven, lacunes op te vullen en algemeen geaccepteerde normen en zorgvuldigheidseisen vast te leggen. Wil een onderzoek of een nieuwe behandelingsmethode zijn nut bewijzen dan zal dit eerst bij proefpersonen moeten zijn uitgeprobeerd. Dit kunnen zieke of gezonde mensen zijn. Verschillende belangen spelen in dit proces een rol (wetenschappelijke, financieel-economische, maatschappelijke en persoonlijke). De proefpersonen verkeren vaak in een afhankelijke positie. Voor zieke mensen geldt dat zij afhankelijk kunnen zijn van de ontwikkeling van nieuwe genees- en hulpmiddelen of behandelmethoden die specifiek zijn voor hun ziektebeeld of handicap. Vanwege de toenemende aandacht en belangen voor deze vorm van onderzoek is regulering wenselijk gebleken. De toegenomen mondigheid van mensen in het algemeen en patiënten in het bijzonder speelt hier ook een rol bij. Onderzoeksprotocollen worden op hun ethische, juridische en wetenschappelijke waarde getoetst in medisch-ethische toetsingscommissies. Onderzoekers zijn verplicht om deze protocollen vooraf te laten toetsen. De reikwijdte van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen is omschreven als medischwetenschappelijk onderzoek waarvan het onderwerpen van personen aan handelingen of het opleggen aan personen van een bepaalde gedragswijze deel uitmaakt. De wet stelt de volgende eisen aan het onderzoek: - de gezondheid van de proefpersoon mag door het onderzoek niet blijvend schade ondervinden; - het onderzoek dient tot nieuwe inzichten te leiden of tot een herziening van bestaande kennis; - het onderzoek dient volgens de juiste onderzoeksmethode opgezet te zijn en door een deskundige worden uitgevoerd; - het dient aannemelijk te zijn dat de met het onderzoek te dienen belangen in evenredige verhouding staan tot de bezwaren en de risico's voor de proefpersoon. De proefpersoon dient in beginsel meerderjarig en gezond te zijn, niet gedetineerd te zijn en niet in een ondergeschikte arbeidsverhouding te staan tot degene die het onderzoek verricht. Vooraf dient deze persoon schriftelijk toestemming te geven tot het verrichten van het onderzoek. Als de persoon niet in staat is zelf toestemming te geven, dan kan degene die zijn belangen waarneemt deze toestemming verlenen. De persoon dient te worden geïnformeerd over het doel, de aard en de duur van het onderzoek, de risico's 4
5 en ongemakken die het (ook bij tussentijdse beëindiging) met zich meebrengt en de inhoud van het advies dat de toetsingscommissie heeft uitgebracht. De privacy van betrokkene dient te worden gewaarborgd. De wet heeft het mogelijk gemaakt een centrale commissie voor medisch-wetenschappelijk onderzoek (de CCMO) in te stellen. Naast haar bij de wet vastgestelde toetsingstaak op een aantal specifieke gebieden houdt de CCMO toezicht op de decentrale toetsingscommissies. Zij stelt richtlijnen voor deze commissies vast en verleent hen een formele erkenning wanneer aan alle eisen wordt voldaan. In de decentrale toetsingscommissies hebben tenminste zitting een of meer artsen en personen die deskundig zijn op het gebied van de rechtswetenschap, de methodologie van wetenschappelijk onderzoek en de ethiek, alsmede een persoon die het wetenschappelijk onderzoek specifiek beoordeelt vanuit de invalshoed van de proefpersoon en in geval van beoordeling van wetenschappelijk onderzoek met geneesmiddelen tevens personen die deskundig zijn op het gebied van de farmacie en de klinische farmacologie. 3. Reikwijdte van de selectielijst De erkende medisch-ethische toetsingscommissies (METC s) zijn privaatrechtelijke zelfstandige bestuursorganen. Deze selectielijst is daarom beperkt tot die handelingen die betrekking hebben op de uitvoering van wettelijke taken. De decentrale toetsingscommissies zoals opgenomen in de bijlage worden door de bestuurder van een instelling voor de gezondheidszorg dan wel een onafhankelijke stichting ingesteld. In de regel is dat Raad van Bestuur/directie van een ziekenhuis; in enkele gevallen betreft dit het bestuur van een de niet instellingsgebonden Stichting, of een samenwerkingsverband van meerdere ziekenhuizen. Voor deze privaatrechtelijke zelfstandige bestuursorganen geldt dat zij zelf zorgdrager zijn van hun eigen archief. De selectielijst wordt dan ook ten behoeve van de in bijlage I opgenomen zorgdragers vastgesteld. Deze METC s vormen de actoren van de handelingen in de selectielijst. De handelingen van de METC s van de academische ziekenhuizen zijn deels al opgenomen in de selectielijsten van de verschillende academische ziekenhuizen (Stcrt. 2003, 208; rectificatie in Stcrt. 2003, 210). Gezien het feit dat academische ziekenhuizen meer en andere taken hebben dan algemene ziekenhuizen, hetgeen ook tot uiting komt in de taken en activiteiten van de METC s van deze academische ziekenhuizen is complete aansluiting hieraan niet logisch. De CCMO valt ook buiten deze selectielijst, want deze commissie is meegenomen bij de vaststelling van het BSD Patiëntenbeleid van het ministerie van VWS (Stcrt. 2007, 152). Wel is voor de vaststelling van de handelingen voor de in bijlage I genoemde METC s aansluiting gezocht bij de in het BSD Patiëntenbeleid opgenomen handelingen en waarderingen. De METC s zijn in de vaststelling van de BSD Patiëntenbeleid niet meegenomen, maar omdat hun werkzaamheden overeenkomen met hetgeen daarover al in het RIO Patiëntenbeleid was opgenomen, is dit in belangrijke mate hier overgenomen. Er is desondanks een nieuw RIO opgesteld, omdat de exacte taakuitoefening van de erkende METC s en de wettelijke grondslag daarvoor niet geheel dezelfde is als de taakuitoefening (en grondslag daarvoor) van de CCMO, terwijl het RIO Patiëntenbeleid was gericht op de CCMO voor wat betreft het medisch-wetenschappelijk onderzoek. De uit de wet voortvloeiende handelingen van de erkende METC s verbonden aan algemene ziekenhuizen of stichtingen, zoals opgesomd in bijlage I, zijn vastgelegd in dit document. De METC s oordelen over de vraag of het onderzoek blijkens het protocol aan de wettelijke normen betreffende de ethische en wetenschappelijke aanvaardbaarheid voldoet. 5
6 4. Handelingen. De medisch-ethische toetsingscommissie heeft tot taak het toetsen van onderzoeksprotocollen. 1. Handeling: Het opstellen en wijzigen van een reglement waarin de METC haar werkwijze regelt. Periode: Grondslag: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen, (Stb.1998, art.16 lid 2 en art. 18 ) 2. Handeling: Het jaarlijks opstellen van een verslag inzake de werkzaamheden van de METC, aan te bieden aan de Centrale Commissie Mensgebonden Onderzoek (CCMO). Periode: Grondslag: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen, (Stb.1998, art. 22) 3. Handeling: Het toetsen van onderzoeksprotocollen. Periode: Grondslag: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Stb.1998, art. 2 lid 2 sub a) Opmerking: De handeling omvat niet alleen de eerste beoordeling, maar ook aanvullingen en wijzigingen van het onderzoek, meldingen van bijwerkingen en beëindiging of bijvoorbeeld beoordeling op basis van ongunstig verloop van het onderzoek. 4. Handeling: Het toetsen van onderzoeksprotocollen met geneesmiddelen Periode: Grondslag: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Stb. 1998, 161 zoals gewijzigd Stb 2006,3) art.13k, 13l, 13o, 13p en 13q) Opmerking: De handeling omvat niet alleen de eerste beoordeling, maar ook aanvullingen en substantiële wijzigingen van het onderzoek, beëindiging en voortijdige beëindiging, meldingen van ernstige ongewenste voorvallen die gerapporteerd moeten worden en vermoedens van onverwachte ernstige bijwerkingen van geneesmiddelen voor onderzoek. 5. Handeling: Doorlopend toezicht op de uitvoering van goedgekeurd onderzoek Periode: Grondslag: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Stb.1998, art. 21) Opmerking: Bij algemene maatregel van bestuur kan worden bepaald dat de erkende commissies doorlopend toezicht moeten houden, door na de goedkeuring ook actief na te gaan hoe de uitvoering van het onderzoek verloopt. Dit toezicht zal met name gericht zijn op de risico s van het onderzoek voor de proefpersonen. Van deze mogelijkheid is tot op heden nog geen gebruik gemaakt. 6. 6
7 Handeling: Het behandelen van bezwaarschriften inzake oordelen met betrekking tot geneesmiddelenonderzoek. Periode: Grondslag: Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Stb.1998, art. 23) Opmerking: Bij implementatie van de Europese richtlijn voor klinische geneesmiddelenonderzoek (2001/20/EG) is de mogelijkheid van administratief beroep tegen oordelen van een METC geschrapt. Daarmee kon alleen bezwaar worden gemaakt bij de METC zelf. De mogelijkheid van administratief beroep is bij wijziging van de wet op 1 juli 2012 hersteld, waarmee bezwaar bij de METC niet langer mogelijk is. 5. Gebruikte literatuur Wet van 26 februari 1998, houdende regelen inzake medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen) Tekst geldend op Rapport Institutioneel Onderzoek In eigen hand (PIVOT-rapport 129). 7
8
9 o o
INHOUDSOPGAVE. Basis Selectie Document METC s van algemene ziekenhuizen en zelfstandige stichtingen in Nederland, en VU medisch centrum in Amsterdam
Basisselectiedocument voor Medische Ethische Toetsingscommissies (METC s) van algemene ziekenhuizen en zelfstandige stichtingen in Nederland en VU medisch centrum in Amsterdam Periode 1999 - Versie vastgesteld
Nadere informatieOfficiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.
STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 20221 17 juli 2015 Regeling van de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport van 9 juli 2015, houdende regels voor
Nadere informatieWetenschappelijk onderzoek met Karakter
Wetenschappelijk onderzoek met Karakter 1 Inleiding Karakter is als academisch centrum partner in een groot aantal multicenter studies. Voor het uitvoeren van uw onderzoek in samenwerking met Karakter
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: VC9 Proefpersonen- en aansprakelijkheidsverzekering (centraal) Distributielijst : STZ Datum : 10-03-2014 Revisiedatum : 10-03-2015 Veranderingen ten opzichte van eerdere
Nadere informatieAMC Uitvoeringsrichtlijnen: Goedkeuring medisch-wetenschappelijk onderzoek door de Raad van Bestuur
AMC Uitvoeringsrichtlijnen: Goedkeuring medisch-wetenschappelijk onderzoek door de Raad van Bestuur en Deelname van personeelsleden en studenten aan medisch-wetenschappelijk onderzoek Versie 1.1 Dit document
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: VL5 Protocolamendement (lokaal) Distributielijst : STZ Datum : 03-06-2014 Revisiedatum : 03-06-2015 Veranderingen ten opzichte van eerdere versies Versiedatum Opmerkingen
Nadere informatieModelreglement METC s
Modelreglement METC s CONSIDERANS De medisch-ethische toetsingscommissie als bedoeld in artikel 16, eerste lid, van de Wet medischwetenschappelijk onderzoek met mensen van 26 februari 1998, Stb 1998 161,
Nadere informatieEerste Kamer der Staten-Generaal
Eerste Kamer der Staten-Generaal 1 Vergaderjaar 2016 2017 34 429 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen en de Geneesmiddelenwet in verband met de uitvoering van verordening
Nadere informatieRaad voor Cultuur. Telefax
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen p/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM 's-gravenhage Ondenverp R.J. Schimmelpennincklaan 3 ontwerp-selectielijst archiefbescheiden
Nadere informatieTherapeutisch versus niet-therapeutisch onderzoek bij minderjarige en wilsonbekwame proefpersonen
Therapeutisch versus niet-therapeutisch onderzoek bij minderjarige en wilsonbekwame proefpersonen In de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMO) staat: Het is verboden wetenschappelijk onderzoek
Nadere informatieFormulier Voortgangsrapportage
Formulier Voortgangsrapportage De METC azm/um wil van al het door haar beoordeelde WMO-onderzoek jaarlijks een voortgangsrapportage zien. Zij heeft deze eis daartoe opgenomen in de tekst van haar eigen
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: VC8 Beoordeling amendement toetsende commissie (centraal) Distributielijst : STZ Datum : 10-03-2014 Revisiedatum : 10-03-2015 Veranderingen ten opzichte van eerdere
Nadere informatieAanmelden medischwetenschappelijk
Aanmelden medischwetenschappelijk onderzoek SOP Aanmelden WMO-plichtig onderzoek_versie juli 2016.doc Pagina 1 van 10 Aanmelden WMO-plichtig onderzoek 1. Doel Het beschrijven van de procedure die gevolgd
Nadere informatieKLINISCH GENEESMIDDELEN- ONDERZOEK
KLINISCH GENEESMIDDELEN- ONDERZOEK HET PROCES VAN HET OPSTARTEN VAN KLINISCH ONDERZOEK MET GENEESMIDDELEN GAAT VERANDEREN De ECTR verandert het klinisch onderzoek met geneesmiddelen in Europa. Dit heeft
Nadere informatieToetsingskader nwmo. Peggy Manders 4 november 2016 Symposium V&VN Research Professionals
Toetsingskader nwmo Peggy Manders 4 november 2016 Symposium V&VN Research Professionals Biobank: definitie en rationale Wat is een biobank? + + Waarom een biobank starten? Verbeteren gezondheidszorg voor
Nadere informatieAlgemene informatie. Medisch wetenschappelijk onderzoek
Algemene informatie Medisch wetenschappelijk onderzoek 1 Inleiding Artsen verrichten naast hun normale behandelingen soms medisch wetenschappelijk onderzoek. Dit doen artsen in het Scheper Ziekenhuis Emmen
Nadere informatieVeel gestelde vragen Melden voorvallen/bijwerkingen bij geneesmiddelenonderzoek
Veel gestelde vragen Melden voorvallen/bijwerkingen bij geneesmiddelenonderzoek Wat is een SUSAR? SUSAR is de afkorting van Suspected Unexpected Serious Adverse Reaction. In het Nederlands betekent dit
Nadere informatieccmo-richtlijn Externe Toetsing
Richtlijn van de centrale commissie medisch-wetenschappelijk onderzoek krachtens artikel 24 van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen, inzake de toetsingsprocedure multicenter-onderzoek
Nadere informatieWet van 26 februari 1998, houdende regelen inzake medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen)
(Tekst geldend op: 04-12-2013) Wet van 26 februari 1998, houdende regelen inzake medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen) Wij Beatrix, bij de gratie
Nadere informatieOnderwerp ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein "Invoerrechten en accijnzen" over de periode
Raad voor Cultuur Aan de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen p/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM 's-gravenhage Onderwerp ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein
Nadere informatieEerste Kamer der Staten-Generaal
Eerste Kamer der Staten-Generaal Vergaderjaar 20 202 3 452 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met de evaluatie van deze wet en herstel van onvolledige implementatie
Nadere informatieBent u gevraagd voor medisch wetenschappelijk onderzoek?
Bent u gevraagd voor medisch wetenschappelijk onderzoek? Inhoud Pagina Inleiding... 2 Medisch wetenschappelijk onderzoek... 3 Waarom zou u meedoen... 4 Onderzoeksfasen... 5 Medisch Ethische Commissie...
Nadere informatieRaad voor Cultuur. Mijnheer de Staatssecretaris,
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, en Wetenschappen P/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Middelbaar beroepsonderwijs
Nadere informatieTaken en Werkwijze Wetenschappelijke Commissie. DPCG-DPCA-PACAP- PancreasParel
Taken en Werkwijze Wetenschappelijke Commissie DPCG-DPCA-PACAP- PancreasParel Versie 01.08.2016 Inhoud 1. Algemeen 2. Begripsbepalingen 3. Samenstelling Wetenschappelijke Commissie 4. Vergaderingen van
Nadere informatieToelichting nadere uitwerking van artikel 16 Gedragscode Geneesmiddelenreclame inzake niet-wmo-plichtig onderzoek
Toelichting nadere uitwerking van artikel 16 Gedragscode Geneesmiddelenreclame inzake niet-wmo-plichtig onderzoek Inleiding 1. De CGR heeft deze Richtlijnen over niet-wmo-plichtig onderzoek vastgesteld
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: U11 Voortgangsrapportage Distributielijst : STZ Datum : 19-06-2014 Revisiedatum : 19-06-2015 Veranderingen ten opzichte van eerdere versies Versiedatum Opmerkingen
Nadere informatieWet van 26 februari 1998, houdende regelen inzake medischwetenschappelijk
(Tekst geldend op: 01-03-2006) Wet van 26 februari 1998, houdende regelen inzake medischwetenschappelijk onderzoek met mensen (Wet medischwetenschappelijk onderzoek met mensen) Wij Beatrix, bij de gratie
Nadere informatieProductbeschrijving RIO. Inhoudsopgave
Productbeschrijving RIO Versie januari 2004, plus verwerkt commentaar Nationaal Archief van februari 2004 Goedgekeurd op vergadering Interdepartementaal Platform Selectievraagstukken, 3 maart 2004 Inhoudsopgave
Nadere informatieBijlage 2 bij het Convenant PSI Samenstelling en werkwijze toetsingscommissie
Bijlage 2 bij het Convenant PSI Samenstelling en werkwijze toetsingscommissie 1. Samenstelling toetsingscommissie De kerncommissie betstaat uit leden met ten minste de volgende specialismes 1 : Arts of
Nadere informatieAanmelden WMO-plichtig onderzoek
Aanmelden WMO-plichtig onderzoek 1. Doel Het beschrijven van de procedure die gevolgd wordt bij het aanmelden van onderzoek dat onder de WMO valt en waarbij ZGV optreedt als deelnemend centrum. Voordat
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2007 2008 31 452 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met de evaluatie van deze wet en herstel van onvolledige implementatie
Nadere informatieWetenschappelijke Commissie
Taken en Werkwijze DPCG Wetenschappelijke Commissie Versie 09.04.2018 Inhoud 1. Begripsbepalingen 2. Taken Wetenschappelijke Commissie 3. Samenstelling Wetenschappelijke Commissie 4. Vergaderingen van
Nadere informatieDerde evaluatie van de WMO
Derde evaluatie van de WMO Belangrijkste conclusies en aanbevelingen Nicolette Woestenburg Corrette Ploem Sjef Gevers Voorjaarsbijeenkomst, NVMETC 6 juni 2018 Opdrachtgever: ministerie van VWS/ZonMw Onderzoekers
Nadere informatie1. Het verzoek en hetgeen daaraan ten grondslag wordt gelegd
15 januari 2013 ADVIES (AA12.109) van de Codecommissie op verzoek van [X] op de voet van artikel 59 van het Reglement van de Codecommissie en de Commissie van Beroep van de Stichting Code Geneesmiddelenreclame,
Nadere informatieToelichting bij de richtlijn inzake de toetsingsprocedure multicenter-onderzoek en
Toelichting bij de richtlijn inzake de toetsingsprocedure multicenter-onderzoek en externe toetsing van monocenter-onderzoek (Richtlijn Externe Toetsing) Inleiding Op 1 januari 2001 is de Richtlijn van
Nadere informatieMinisterie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. De Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport W M O De Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen W M O De Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen Inhoudsopgave Inleiding 4 1. Wat regelt
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal Vergaderjaar 00 0 3 60 Wijziging van de Embryowet in verband met de evaluatie van deze wet Nr. 4 ADVIES RAAD VAN STATE EN NADER RAPPORT Hieronder zijn opgenomen het advies
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 646 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met een uitbreiding van de meldingsplicht van ernstige ongewenste
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: VL2 Aanpassen proefpersoneninformatie / toestemmingsformulier aan lokale situatie Distributielijst : STZ Datum : 20-03-2014 Revisiedatum : 20-03-2015 Veranderingen
Nadere informatieWet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen
Evaluatie Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen prof. mr. J.C.J. Dute 1,4 dr. ir. R.D. Friele 2 prof. mr. H. Nys 1,3 drs. V.A.J. Op den Brink 1 mr. R.C.W. van Gils 1 dr. P.E.D. Eysink 2 drs.
Nadere informatieECLI:NL:RVS:2009:BK5057
ECLI:NL:RVS:2009:BK5057 Instantie Raad van State Datum uitspraak 02-12-2009 Datum publicatie 02-12-2009 Zaaknummer Rechtsgebieden Bijzondere kenmerken Inhoudsindicatie 200902426/1/H3 Bestuursrecht Hoger
Nadere informatieOnderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Reclassering over de periode
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, en Wetenschappen P/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Reclassering
Nadere informatieMedischwetenschappelijk. onderzoek. Algemene informatie voor de proefpersoon
Medischwetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon Inhoud Inleiding 5 Medisch-wetenschappelijk onderzoek 6 Wat is medisch-wetenschappelijk onderzoek? Wat zijn proefpersonen? Wie
Nadere informatiePrivacyverklaring Sanquin Research & Labservices v10juli
Deze privacyverklaring is voor het laatst aangepast in juni 2018 en komt in de plaats van eerdere versies. We kunnen deze privacyverklaring van tijd tot tijd aanpassen. We stellen je van eventuele wijzigingen
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2007 2008 31 452 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met de evaluatie van deze wet en herstel van onvolledige implementatie
Nadere informatieRaad voor Cultuur. Mevrouw de Staatssecretaris,
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen p/a de Algemene Rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden Openbare en bijzondere
Nadere informatieMedisch-wetenschappelijk onderzoek Algemene informatie voor de proefpersoon
Uitgave Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport Postadres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag Bezoekadres Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag Telefoon (070) 340 79 11 Informatie Voor informatie en vragen
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2002 2003 28 804 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen ter implementatie van richtlijn nr. 2001/20/EG inzake de toepassing van
Nadere informatieOnderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden zorgdrager minister van BZK, beleidsterrein Nationale Ombudsman over de periode
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, en Wetenschappen P/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden zorgdrager minister van BZK,
Nadere informatieHierbij zend ik u de antwoorden op de vragen van het Kamerlid Kant (SP) over de probioticatrial ( ).
De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Ons kenmerk Inlichtingen bij Doorkiesnummer Den Haag 10 maart 2008 Onderwerp Bijlage(n) Uw brief Kamervragen 1 13 februari
Nadere informatieHOVON 141 CLL. Instructies voor de deelnemende site: ICF studie template aanpassen naar een lokaal biobank ICF
Instructies voor de deelnemende site: ICF studie template aanpassen naar een lokaal biobank ICF Doel van deze studie template Deze studie template is bestemd voor de deelnemende sites in Nederland van
Nadere informatieJouw GCP up-to-date in 45 minuten. Marieke Meulemans, oprichter GCP Central
Jouw GCP up-to-date in 45 minuten Marieke Meulemans, oprichter GCP Central Waarom een GCP update tijdens de CRA dag? Gedreven Meesterschap. Meesterschap is vakmanschap. Vakmanschap is beheersing van het
Nadere informatieBELEIDSREGEL CA-BR Experiment regelarme instellingen Wlz CONCEPT / PUBLICATIE VOORGENOMEN BESLUIT
BELEIDSREGEL CONCEPT / PUBLICATIE VOORGENOMEN BESLUIT Experiment regelarme instellingen Wlz Ingevolge artikel 57, eerste lid, onderdeel b en c, van de Wet marktordening gezondheidszorg (Wmg), stelt de
Nadere informatie2. BEGRIPSBEPALINGEN In dit document wordt ter aanvulling op de definities zoals gebruikt in het CVA Parelreglement, verstaan onder:
1. INLEIDING Voor het doel van het Parelsnoer zal binnen de CVA parel een Wetenschappelijke Toetsingscommissie worden ingericht. Het huidige document beschrijft de samenstelling, taken en bevoegdheden
Nadere informatieReglement bezwaarprocedure SVWN
Reglement bezwaarprocedure SVWN Stichting Visitatie Woningcorporaties Nederland Versie 1.0, vastgesteld 15 december 2015 1/10 Inhoud Begripsbepalingen... 3 De bezwaarcommissie... 3 Procedure... 4 Voorbereiden
Nadere informatieStaatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden
Staatsblad van het Koninkrijk der Nederlanden Jaargang 2016 448 Wet van 14 november 2016 tot wijziging van de Gezondheidswet en de Jeugdwet teneinde een mogelijkheid op te nemen tot openbaarmaking van
Nadere informatieVoorzitter, vice-voorzitter en secretaris(sen) van de METC Erasmus MC.
REGLEMENT MEDISCH ETHISCHE TOETSINGS COMMISSIE ERASMUS MC Inleiding Dit reglement geeft, in aanmerking nemende het bepaalde in artikel 16, lid 2, onder b tot en met d van de WMO, voorschriften betreffende
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: U1 Identificatie, werving en pre-screening proefpersonen Distributielijst : STZ Datum : 19-06-2014 Revisiedatum : 19-06-2015 Veranderingen ten opzichte van eerdere
Nadere informatieRaad voor Cultuur. Mijnheer de Staatssecretaris,
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, en Wetenschappen P/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden zorgdrager minister van Volkshuisvesting,
Nadere informatieVeel gestelde vragen Medisch-wetenschappelijk onderzoek met medische hulpmiddelen 1
Veel gestelde vragen Medisch-wetenschappelijk onderzoek met medische hulpmiddelen 1 1. Wat is een medisch hulpmiddel? De wettelijke definitie 2 van een medisch hulpmiddel luidt: Een medisch hulpmiddel
Nadere informatieOnderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Waarborgen van platina, gouden en zilveren voorwerpen over de periode
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, en Wetenschappen P/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Waarborgen van
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2014 2015 33 508 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met het wijzigen van de mogelijkheden voor het verrichten
Nadere informatieVragenlijst Toetsingscommissie Ethiek Pedagogische Wetenschappen
Vragenlijst Toetsingscommissie Ethiek Pedagogische Wetenschappen Titel onderzoek*: Naam aanvrager(s): Postadres: E-mail: * De commissie vergadert 6x per jaar. Een toetsingsverzoek dient ten minste 14 dagen
Nadere informatieConvenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek vanuit het Parelsnoer Instituut
Convenant Eenvormige Toetsing Gezondheidsonderzoek De ondergetekenden: 1. Academisch Medisch Centrum Amsterdam... gevestigd aan... te..., vertegenwoordigd door... (hierna te noemen...) en 2...., gevestigd
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2009 200 32 23 XVI Vaststelling van de begrotingsstaten van het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (XVI) voor het jaar 200 Nr. 30 BRIEF VAN
Nadere informatieSamenwerkingsprotocol CBP-IGZ
Samenwerkingsprotocol CBP-IGZ Afspraken tussen het College bescherming persoonsgegevens en de Inspectie voor de gezondheidszorg over de wijze van samenwerking bij het toezicht op de naleving van de bepalingen
Nadere informatieReglement Medisch-ethische toetsingscommissie Onze Lieve Vrouwe Gasthuis
Reglement Medisch-ethische toetsingscommissie Onze Lieve Vrouwe Gasthuis CONSIDERANS De medisch-ethische toetsingscommissie als bedoeld in artikel 16, eerste lid, van de Wet medisch- wetenschappelijk onderzoek
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2013 2014 33 646 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met een uitbreiding van de meldingsplicht van ernstige ongewenste
Nadere informatieToelichting bij de Gedragscode Geneesmiddelenreclame
Toelichting bij de Gedragscode Geneesmiddelenreclame In deze toelichting zijn opgenomen de toelichtingen, die door het Bestuur zijn opgesteld in het kader van wijzigingen, die in de Gedragscode Geneesmiddelenreclame
Nadere informatiePublicatieblad van de Europese Unie
25.3.2017 L 80/7 UITVOERINGSVERORDENING (EU) 2017/556 VAN DE COMMISSIE van 24 maart 2017 houdende de nadere regeling voor de inspectieprocedures inzake goede klinische praktijken overeenkomstig Verordening
Nadere informatieEerste Kamer der Staten-Generaal
Eerste Kamer der Staten-Generaal 1 Vergaderjaar 2018 2019 35 043 Regels over de veiligheid en kwaliteit van medische hulpmiddelen (Wet medische hulpmiddelen) A GEWIJZIGD VOORSTEL VAN WET 16 april 2019
Nadere informatieVoorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD
EUROPESE COMMISSIE Brussel, 31.10.2016 COM(2016) 703 final 2016/0346 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD betreffende het namens de Europese Unie in te nemen standpunt in het Associatiecomité in
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2015 2016 34 429 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen en de Geneesmiddelenwet in verband met de uitvoering van verordening
Nadere informatieMDR (2017/745) en klinisch onderzoek - Implementatie in Nederland -
MDR (2017/745) en klinisch onderzoek - Implementatie in Nederland - DCRF 26 september 2018 Monique Al Teamcoördinator Landelijk Bureau CCMO MDR: Drie hoofdcategoriën klinisch onderzoek I II III Klinisch
Nadere informatieCOMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN. Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD
COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEENSCHAPPEN Brussel, 17.6.2003 COM(2003) 348 definitief 2003/0127 (CNS) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD waarbij de lidstaten worden gemachtigd in het belang van de Europese
Nadere informatieInformatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank TiN
Informatie voor donoren over UMC Utrecht Biobank TiN Geachte mevrouw/mijnheer, In het kader van de Trombocytopathie in Nederland studie wordt een gedeelte van het extra afgenomen bloed opgeslagen in een
Nadere informatieRichtlijnen voor onderzoek. met vrijwilligers in het AMC. met geneesmiddelen, hulpmiddelen of ingrepen die niet eerder bij de mens zijn toegepast
Richtlijnen voor onderzoek met vrijwilligers in het AMC en met geneesmiddelen, hulpmiddelen of ingrepen die niet eerder bij de mens zijn toegepast bij patiënten in het AMC augustus 2008 Inhoud Inleiding
Nadere informatieCentrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie
Centrum klinische farmacologie: deelnemen aan een klinische studie informatie voor gezonde proefpersonen en patïenten INLEIDING 3 KLINISCHE STUDIES: EEN INLEIDING 4 De ontwikkeling van een nieuw geneesmiddel
Nadere informatieten behoeve van medisch-wetenschappelijk onderzoek
U bent in het Erasmus MC voor onderzoek en/of behandeling. Soms is het nodig bloed of lichaamsweefsel bij u af te nemen. Na afronding van dit onderzoek blijft vaak een deel van dit materiaal over. Dit
Nadere informatieHet voorstel van wet wordt als volgt gewijzigd:
31 832 Wijziging van de Algemene wet gelijke behandeling, het Burgerlijk Wetboek, de Wet gelijke behandeling op grond van handicap of chronische ziekte, de Wet gelijke behandeling op grond van leeftijd
Nadere informatieStandard Operating Procedure
Standard Operating Procedure STZ SOP: U9 Monitoren Distributielijst : STZ Datum : 15-10-2012 Revisiedatum : 15-10-2013 Veranderingen ten opzichte van eerdere versies Versiedatum Hoofdstuk Versiedatum Hoofdstuk
Nadere informatieVAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG
2009D33485 27 428 Beleidsnota Biotechnologie VERSLAG VAN EEN SCHRIFTELIJK OVERLEG Vastgesteld... 2009 In de vaste commissie voor Volksgezondheid, Welzijn en Sport bestond er bij enkele fracties behoefte
Nadere informatieEuropese verordening klinische proeven. Harrie Storms (VWS)
Europese verordening klinische proeven Harrie Storms (VWS) 1 Veranderingen EU verordening Indiening via EU-portal (nationale studies en multinationale studies) Centrale beoordeling van multinationaal onderzoek
Nadere informatieCijfers jaarverslag CCMO 2015
Cijfers jaarverslag CCMO 2015 Bron ToetsingOnline Peildatum 19 januari 2016 Sortering 2015 De commissies zijn gerangschikt naar het aantal besluiten dat zij over 2015 namen De cijfers Aan de in het Excel
Nadere informatieKlachtenregeling Externe belanghebbenden MBO Utrecht
Klachtenregeling Externe belanghebbenden MBO Utrecht Colofon Kenmerk : U16.00200-BA01 Vastgesteld door het College van Bestuur op : 21-03-2016 (onder voorbehoud goedkeuring OR) Instemming Ondernemingsraad
Nadere informatieSelectielijst vereniging FGzP (Federatie van gezondheidszorgpsychologen)
Selectielijst vereniging FGzP (Federatie van gezondheidszorgpsychologen) Selectielijst voor de administratieve neerslag van de openbare gezag-taken van de zorgdrager FGzP (Federatie van gezondheidszorgpsychologen),
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2012 2013 33 508 Wijziging van de Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen in verband met het wijzigen van de mogelijkheden voor het medisch-wetenschappelijk
Nadere informatieCCMO op 22 oktober 2015;
Versie 7, goedgekeurd door METC AVL op 25 november CCMO op 22 oktober 2015; door RvB op 15 maart 2016 en door REGLEMENT VAN DE MEDISCHE-ETHISCHE TOETSINGSCOMMISSIE (METC) VAN STICHTING NEDERLANDS KANKERINSTITUUT
Nadere informatieDe Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 29 juni 2016 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,
> Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340
Nadere informatiedrs. J.N. Jedema, voorzitter METC Stichting BEBO Ontstaan en ontwikkeling van de Stichting
drs. J.N. Jedema, voorzitter METC Stichting BEBO Ontstaan en ontwikkeling van de Stichting 25 jaar Stichting Beoordeling Ethiek Biomedisch Onderzoek De Medisch Ethische Commissie van de Stichting BEBO
Nadere informatieOnderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Toezicht op de volksgezondheid over de periode 1940-1999
Aan De Staatssecretaris van Onderwijs, en Wetenschappen P/a de algemene rijksarchivaris Postbus 90520 2509 LM s-gravenhage Onderwerp Ontwerp-selectielijst archiefbescheiden beleidsterrein Toezicht op de
Nadere informatieSoort Document: Reglement Onderwerp/titel: Reglement METC Twente Dienst/afdeling: Medisch Ethische ToetsingsCommissie Twente.
Soort Document: Reglement Onderwerp/titel: Reglement METC Twente Dienst/afdeling: Medisch Ethische ToetsingsCommissie Twente Versie: 11 Status: vastgesteld 19-11-2014 Pagina s 5 Aantal bijlagen: 0 CONSIDERANS
Nadere informatieDe Afdeling advisering van de Raad van State gehoord (advies van xxx, nr. xxx);
Besluit van houdende vaststelling van een algemene maatregel van bestuur ter uitvoering van het bepaalde in artikel 5a.11, vierde lid, artikel 5a.12a, eerste lid, en artikel 5a.13d, zesde lid, van de Wet
Nadere informatieWaar draait het om bij de METC? Yvonne Donselaar
Waar draait het om bij de METC? Yvonne Donselaar Yvonne Donselaar METC AMC Waarom dit verhaal? details naar de geest proefpersoon grote lijnen naar de letter naleven van regels Axel Munthe (1857 1949):
Nadere informatieGedragscode Medische Hulpmiddelen (GMH)
Gedragscode Medische Hulpmiddelen (GMH) Inleiding en verantwoording De gezamenlijke medische hulpmiddelenindustrie SOMT, Stichting Ondernemingen Medische Technologie, heeft op uitdrukkelijk verzoek van
Nadere informatie9 Europese regelgevende agentschappen
9 Europese regelgevende agentschappen Bij de uitvoering van Europese regelgeving spelen in toenemende mate Europese regelgevende agentschappen een belangrijke rol. Het gaat daarbij om organen die los staan
Nadere informatieRaad van de Europese Unie Brussel, 7 november 2016 (OR. en)
Raad van de Europese Unie Brussel, 7 november 2016 (OR. en) Interinstitutioneel dossier: 2016/0346 (NLE) 14116/16 COEST 289 WTO 316 VOORSTEL van: ingekomen: 31 oktober 2016 aan: Nr. Comdoc.: Betreft: de
Nadere informatieMANDAAT- VOLMACHT- EN MACHTIGINGSBESLUIT inzake het Advies en Meldpunt Huiselijk geweld en Kindermishandeling Gooi en Vechtstreek
Nr.14.0008493 MANDAAT- VOLMACHT- EN MACHTIGINGSBESLUIT inzake het Advies en Meldpunt Huiselijk geweld en Kindermishandeling Gooi en Vechtstreek Het dagelijks bestuur van het openbaar lichaam Regio Gooi
Nadere informatieHoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Achtergrond
Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Achtergrond Het wordt algemeen erkend dat de werkzaamheid van geneesmiddelen bij kinderen kan afwijken van die bij volwassenen. Om te komen tot passende farmacotherapeutische
Nadere informatie