PROJECT ALGEMENE VAKKEN

Transcriptie

1 PROJECT ALGEMENE VAKKEN DERDE GRAAD BSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS September 2003 LICAP BRUSSEL

2

3 PROJECT ALGEMENE VAKKEN DERDE GRAAD BSO LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS LICAP BRUSSEL September 2003 (Vervangt D/1992/0279/029) Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel

4

5 Inhoud INLEIDING BEGINSITUATIE Toelatingsvoorwaarden derde graad BSO Leerlingenkenmerken Consequenties voor de leraren ALGEMENE DOELSTELLING VAN EN VISIE OP PAV Algemene doelstelling Visie op het vak PAV ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN Pedagogisch-didactische voorwaarden Een groeiende projectmatige aanpak Vakoverschrijdend werken De actualiteit EN, EN DIDACTISCHE WENKEN9 5 EVALUATIE MINIMALE MATERIELE VEREISTEN BIBLIOGRAFIE LIJST VAN DE EINDTERMEN PAV 3de GRAAD (1 ste en 2 de leerjaar)...21 NOOT: de vakoverschrijdende eindtermen 3 de graad...22 Bijlage 1 Jaarplan samenvattend schema...23 Bijlage 2 Leerplanlijnen PAV : overzicht de graad BSO 3

6

7 INLEIDING In de basisvorming van de derde graad BSO zijn er 4 lestijden project algemene vakken (PAV) voorzien. Dit is een graadleerplan. De leerplandoelstellingen en de leerinhouden moeten bereikt zijn op het einde van de graad. Het leerplan zelf geeft geen verdeling tussen het eerste en het tweede leerjaar van de derde graad. De leerplandoelstellingen en de leerinhouden staan naast mekaar vermeld (zie hoofdstuk 4). De pedagogisch-didactische wenken om de leraar te ondersteunen staan er telkens onder. De eindtermen PAV van de 3 de graad (1 ste en 2 de leerjaar) zijn in de leerplandoelen opgenomen. De nummers van deze eindtermen staan telkens tussen haakjes vermeld, terwijl de eindtermenlijst zelf in hoofdstuk 8 te vinden is. 1 BEGINSITUATIE 1.1 Toelatingsvoorwaarden derde graad BSO De leerlingen die de derde graad van het BSO aanvangen, hebben de tweede graad van het secundair onderwijs gevolgd. Toch is de groep uitermate heterogeen samengesteld. Zo zijn er leerlingen: die met een oriënteringsattest A of B de 3 de graad aanvangen: de leerlingen die vanuit de tweede graad BSO doorstromen naar de derde graad; de leerlingen die overkomen uit de tweede graad KSO/TSO/ASO die het tweede leerjaar van de derde graad vervoegen omdat ze in het eerste leerjaar van de derde graad KSO/TSO/ASO een B-attest met clausulering kregen. De heterogeniteit van de klasgroep kan worden versterkt door leeftijdverschillen omdat leerlingen in de vorige jaren achterstand hebben opgelopen; ook zullen sommigen bij het begin van de derde graad van studierichting veranderen. 1.2 Leerlingenkenmerken Reeds uit de toelatingsvoorwaarden blijkt dat de leerlingengroep in de derde graad BSO zeer heterogeen is. De leerlingenkenmerken bevestigen deze heterogeniteit die bovendien geaccentueerd wordt door de vele verschillende studierichtingen. Het is niet eenvoudig de eigenheid van deze leerlingen te omschrijven. Hierna volgen een aantal algemene kenmerken die gelden voor een grote groep; ze dienen met de nodige omzichtigheid geïnterpreteerd. De leerlingen zijn gericht op het doen. Ze leren doorgaans weinig van lange theoretische uiteenzettingen, maar ze leren vooral van het handelen in concrete situaties. Vanuit dit handelen komen ze tot begripsvorming Ze hebben vooral interesse voor het onmiddellijk bruikbare. Hun hele leefwereld, zowel binnen de onderwijstijd als daarbuiten, is meestal afgestemd op onmiddellijke consumptie van wat zij als nuttig, als prettig ervaren. 3 de graad BSO 5

8 Ze reageren doorgaans heel spontaan en impulsief. Hun reacties zijn niet altijd beheerst. Ze verwerken moeilijk grote leerstofgehelen. Memoriseren, verbanden leggen, besluiten trekken is niet eenvoudig. Transfer van het ene vak naar het andere, van leerstof naar de praktische toepassing ervan is niet vanzelfsprekend. Hun schoolverleden verliep niet altijd even vlot. Daardoor vertonen sommigen een aversie tegenover het schoolse leren. Ze hebben doorgaans een geringe verbale vaardigheid. Het onderwijs steunt traditioneel heel sterk op het verbale zodat leerlingen met een beperkte taalvaardigheid bijzondere moeilijkheden ervaren. De taakspanning en/of taakgerichtheid is vaak klein. Als deze leerlingen aan opdrachten werken is het voor hen een hele klus om tot het einde vol te houden. Zeker wanneer moeilijkheden binnen de opdracht opduiken, haken ze gemakkelijk af. 1.3 Consequenties voor de leraren De leraar zal: de leerlingen leren kennen en aanvaarden om begeleidend en onderwijzend met hen op weg te gaan; haalbare en duidelijke doelen bij onderwijs en begeleiding vooropstellen; eenvoudige, voor de leerlingen begrijpbare taal hanteren; lesstrategieën aanwenden die uitgaan van de beginsituatie van de leerlingen en van de leerlingenkenmerken; de lesbetrokkenheid van de leerlingen alle kansen geven; leer- en weetgierigheid stimuleren. 2 ALGEMENE DOELSTELLING VAN EN VISIE OP PAV 2.1 Algemene doelstelling In project algemene vakken ontwikkelen de leerlingen vaardigheden en attitudes om als volwassenen adequaat en zinvol te functioneren in de maatschappij; maatschappij betekent dan de onmiddellijke leefomgeving verankerd in een Vlaamse, Belgische, Europese en mondiale werkelijkheid. Waar in de tweede graad de opdrachten voor de leerlingen eenduidig en eenvoudig zijn en waar de leerlingen vooral onder begeleiding werken, ligt in de derde graad de nadruk op zelfstandig werken aan complexere opdrachten. Het vak PAV wil een krachtige leeromgeving creëren die aan het onderwijs en aan de opvoeding van BSOleerlingen méér waarde toevoegt dan de som van afzonderlijke vakken. Daardoor komt PAV beter tegemoet aan de leerlingen. 6 3 de graad BSO

9 2.2 Visie op het vak PAV PAV streeft weerbaarheid na Centraal in de basisvorming van jongeren in het BSO staat de bekommernis om hen te begeleiden in hun individuele persoonlijkheidsontwikkeling en i n hun sociale vorming, zodat ze in de context van hun persoonlijke leven, hun beroepsleven en hun deelname aan de multiculturele samenleving, adequaat en zelfredzaam kunnen optreden en handelen. PAV selecteert functionele leerdoelen Wat betreft leerdoelen kiest het leerplan niet voor een hoeveelheidsdidactiek, maar voor een goed geselecteerd geheel van functionele doelen. Dit aangepaste leerpakket staat in functie van de concrete toepassing in het dagelijkse leven van de jongeren. De verwerking ervan kan door de leraar worden aangepast aan de eigenheid van iedere klasgroep. PAV versus de beroepsopleiding PAV omvat basisdoelen en basisinhouden voor alle studierichtingen. Ze kunnen didactisch worden ingekleurd naar de leef- en leersituatie van de leerlingengroep. De inkleuring kan tot uiting komen in voorbeelden, in tekstmateriaal, in het niveau van beheersing... PAV integreert inhouden PAV vertrekt vanuit maatschappelijk relevante doelen gericht op de sociale zelfstandigheid van de leerlingen. Binnen het vak PAV verwerken de leerlingen inhouden als één geheel, zoals zij ook de realiteit van het leven als één geheel ervaren. Op die manier verhoogt hun interesse voor en hun inzicht in mens en maatschappij, zodat zij uitgroeien tot mondige, weerbare, vaardige en geëngageerde deelnemers aan de samenleving. PAV schept vertrouwen Door de eigenheid van het vak PAV krijgt de leraar de kans om te werken aan een vertrouwensrelatie met de leerlingen. Het vertrouwen in hun leraar is voor beroepsleerlingen een belangrijke voorwaarde om gemotiveerd te werken aan hun eigen leerproces. Ze komen naar school met niet-cognitieve, morele en gevoelsmatige aspecten die zij aangesproken willen voelen vooraleer bij hen sprake kan zijn van interesse, motivatie en engagement. 3 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN 3.1 Pedagogisch-didactische voorwaarden Eén leraar geeft de 4 uur PAV. Dit biedt meer kansen tot geïntegreerd werken en het opbouwen van een vertrouwensrelatie met de leerlingen. Het is noodzakelijk te werken met kleine groepen om in te kunnen spelen op de individuele verschillen tussen de leerlingen, om projectmatig werken mogelijk te maken. Een klasgroep PAV telt optimaal 12 tot 18 leerlingen, anders kan het leerplan niet worden gerealiseerd. De uren PAV komen op het lessenrooster zinvol gegroepeerd voor om aan een opdracht te kunnen doorwerken en om allerlei activiteiten gemakkelijker te laten verlopen. Blokken van 2 lesuren worden als het meest zinvol ervaren. 3 de graad BSO 7

10 Om de leerinhouden actief te verwerken zal de leraar gebruikmaken van werkvormen en taken als groepswerk, persoonlijk werk, opzoekingsopdrachten, discussie, interview, enquête, situatiespel... De leraar brengt de leerlingen in rechtstreeks contact met de realiteit via extra-murosactiviteiten en/of door de realiteit in de klas te brengen (bv. een gastspreker, videofragmenten...). De heterogeniteit die ontstaat bij samenzettingen in één klas van zeer diverse studierichtingen hypothekeert het lesgeven of maakt het zelfs onmogelijk. Om dit leerplan te realiseren is overleg tussen de PAV-collega s van kapitaal belang. Een goed georganiseerde PAV-vakwerkgroep is noodzakelijk. 3.2 Een groeiende projectmatige aanpak Leerinhouden kunnen in de klas op diverse wijzen behandeld worden. De voor de leraar meest vertrouwde weg is de cursorische aanpak, dit is het aanbieden van vooraf geformuleerde en afgebakende leerinhouden en leerdoelen die in de tijd te plannen zijn. De leerstof wordt opgebouwd in een gesloten onderwijsleersituatie. Het is wenselijk dat de leraar in de derde graad meer en meer afstapt van deze vertrouwde cursorische aanpak. Hij moet durven evolueren naar een open leersituatie waar de leerlingen aangezet worden om, samen met de leraar, die thema s/onderwerpen uit te diepen die hun belangstelling opwekken en die hun brede algemene vorming ten goede komen. Daarbij laat men alle leerplandoelen aan bod komen. Enkele valkuilen moeten vermeden worden: een thema/onderwerp is meestal een middel om leerdoelen te realiseren en is geen doel op zich. Het ongebreideld uitdiepen is hier niet op zijn plaats; uit ervaring blijkt dat bij thema s die langer dan vier weken duren de motivatiespanning van de leerlingen verloren gaat; (Ook korte thema s van bijvoorbeeld een week zijn best mogelijk.) planning van de leerplandoelen die in thema s aan bod komen is nodig. De leerplandoelen zijn voor heel de derde graad: ze moeten dan ook gespreid over de twee leerjaren gerealiseerd worden. Eenvoudig is dit niet. De leraar houdt daarom een overzicht bij van wat al verwerkt werd en wat nog moet gebeuren. Hij zorgt voor een evenwichtige verwerking van de verschillende vaardigheden van het leerplan en overlegt hierover in de vakgroep. Vanzelfsprekend ligt er tussen het begin van de tweede en het einde van de derde graad een zodanig grote ruimte dat de leraar alle tijd heeft om de leerlingen te laten meegroeien van de typisch, eerder passieve en gesloten leersituatie naar de meer actieve en open leersituatie. Het is evident dat materiële omkadering, pedagogische mogelijkheden en klasgrootte in hoge mate bepalend zijn voor het slagen van een projectmatige aanpak. Om tegemoet te komen aan de heterogeniteit van de klasgroep kan de leraar, naast de doelen en de inhouden voor iedereen, verschillende accenten leggen wat betreft: de hoeveelheid leerstof, de snelheid van verwerking, de aard van de opdrachten... Differentiëring krijgt in een open leersituatie vele kansen. 3.3 Vakoverschrijdend werken PAV, de naam houdt het reeds in, is een vak waarbinnen projectmatig wordt gewerkt. Maar het is slechts één van de vakken binnen het rooster van de leerlingen. PAV biedt voldoende basis en ruimte om met andere vakken gezamenlijke activiteiten uit te bouwen. Bijvoorbeeld: een projectdag of een projectweek, een bedrijfsbezoek, 8 3 de graad BSO

11 stages,... Bij de verwerking van doelen en inhouden in thema s, in zelfstandig werk en in groepswerk, kunnen bruggen geslagen worden tussen PAV en de andere vakken voor zover dit zinvol is. 3.4 De actualiteit Uitgangspunt Gebeurtenissen in het dagelijkse leven beroeren, beïnvloeden, wijzigen voortdurend ons maatschappelijk leven op familiaal, sociaal, cultureel, economisch, ethisch-religieus of politiek vlak. Daardoor is de actualiteit wezenlijk verbonden met de doelen van PAV en wordt er ruimte gemaakt om ze aan bod te laten komen: als vertrekpunt, inspiratiebron voor een thema/onderwerp; om thema s te onderbouwen, te illustreren, te verdiepen; om leerlingen kritisch te vormen (maatschappelijk-sociaal, ethisch-religieus...) en genuanceerd te leren denken en verwoorden; om parate kennis te verwerven (tijd, ruimte, maatschappelijk-sociaal...); om de begrippen tijd en ruimte te verdiepen; Een groeiproces Leerlingen worden uitgenodigd om de actualiteit te volgen en informatie te verzamelen, te selecteren, te ordenen. Omdat dit geen eenvoudige opdracht is, kunnen de leraren samen, in overleg, zoeken naar een verticale opbouw in de verwerking Notities en visualisering voor leerlingen De behandeling van de actualiteit hoeft niet per se notities voor leerlingen op te leveren. Toch helpt een min of meer vast verwerkingsschema, met nog voldoende variatiemogelijkheden, de leerlingen gestructureerd de actualiteit te benaderen. Het verhoogt hun zelfactiviteit. Een prikbord in het PAV-lokaal, een infozuil voor de leerlingen zorgen voor extra visualisering. Vindingrijkheid is hier troef. 4 EN, EN DIDACTISCHE WENKEN Dit leerplan, zoals ook het leerplan van de 2 de graad, geeft geen thema s op, wel doelstellingen en leerinhouden ondersteund door didactische wenken. De doelstellingen zijn doorlopend genummerd. In het leerplan van de 2 de graad werden de doelen omwille van hun grote aantal gerubriceerd volgens: basisvaardigheden, maatschappelijke vaardigheden, wiskundige vaardigheden en taalvaardigheden. In de lespraktijk worden die doelen evenwel geï ntegreerd en speelt deze rubricering geen enkele rol. In de 3 de graad heeft PAV vier lestijden per week. Daardoor is het aantal doelen in dit leerplan uiteraard beperkter en werden ze niet meer gerubriceerd. Hun volgorde is echter wel dezelfde dan in de 2 de graad, voor zover er overeenstemming is, zodat de leerlijn tussen 2 de en 3 de graad gemakkelijker leest. 3 de graad BSO 9

12 De 3 de graad bouwt voort op doelen aangegeven in de leerplannen van 1B/BVL en de 2 de graad. Voortbouwen op wil zeggen dat in de onderliggende jaren reeds heel wat (deel)vaardigheden aan bod kwamen en werden verworven. De leraar PAV van de 3 de graad informeert zich dus hierover om een logische voortgang te bewaken, om de bedoelde vaardigheden concentrisch weer aan bod te laten komen om ze te vervolmaken. Als hulp hierbij is op het einde van dit leerplan een schematisch overzicht in bijlage toegevoegd. 1 Zelfstandig en in concrete situaties relevante en toegankelijke informatie vinden. (11,13,18) - opzoekstrategieën - informatie- en communicatietechnologie (ICT) 2 Zelfstandig en in concrete situaties relevante en toegankelijke informatie selecteren. (1,2,11) - selectiestrategieën - reflectie over en evaluatie van de gevonden informatie-inhoud 3 Zelfstandig en in concrete situaties relevante en toegankelijke informatie mondeling en schriftelijk aanwenden. (1,3,5,6,11,12) - essentie uit schriftelijk materiaal, mondeling materiaal, beeldmateriaal - verwerking in concrete opdrachten en situaties DIDACTISCHE WENKEN In de vorige leerjaren werkten de leerlingen met de volgende deelvaardigheden: omgaan met verschillende soorten teksten (mondelinge en schriftelijke): boodschappen, instructies, telefoongesprekken, radio- en tv-programma s, toneeltjes, schema s, informatieve teksten, fictionele teksten, gedichten, school- en studieteksten, brieven, kranten, encyclopedieën, reclameteksten, tijdschriften, tabellen en grafieken, geografische kaarten, wegenkaarten...; aanwijzingen herkennen: grafische tekstkenmerken, alinea s, titels, tussenkopjes, illustraties, signaalwoorden...; leesstrategieën: leesdoel bepalen, voorkennis activeren, voorspellend lezen, zoekend lezen, globaal lezen, intensief lezen, tekstmarkeringen aanwenden, chronologie ontdekken, onderscheiden van overeenkomsten en verschillen, tegenstellingen, oorzaak en gevolg; schrijfstrategieën: schrijfdoel bepalen, schrijfplan opstellen, spellingafspraken naleven, taalregisters gebruiken...; opzoekstrategieën: alfabetische rangschikking gebruiken, inhoudstafel en legende hanteren, trefwoorden vinden, ICT...; selectiestrategieën: wat moest ik vinden, wat heb ik teveel gevonden, elimeneren, terugkoppelen aan wat moest worden gevonden de graad BSO

13 In de 3 de graad oefenen de leerlingen in het zelfstandig beheersen van deze vaardigheden. Opdrachten op langere termijn, individueel of in groep, lenen zich hiertoe uitstekend. Coöperatief leren biedt hier vele mogelijkheden. Mondeling aanwenden van informatie is belangrijker dan het schriftelijk aanwenden. In de eigen streek zijn voorzieningen die heel wat informatie aanbieden (bv.gemeentelijke diensten, parochiale diensten, VVV, bibliotheek, cultureel centrum...). Stimuleer de leerlingen om hiervan gebruik te maken. 4 Opdrachten van beperkte omvang individueel realiseren. (15) - individueel zelfstandig werk: organisatie, uitvoering, reflectie over het werk, bijsturing. 5 Opdrachten van beperkte omvang in groep realiseren. (6, 16) - groepswerk: deelname, overleg, organisatie, uitvoering, reflectie over het werk, bijsturing DIDACTISCHE WENKEN Zelfstandig werken neemt in de moderne didactiek een centrale plaats in. Reeds in het basisonderwijs wordt hieraan veel aandacht besteed. Vanuit 1B/BVL groeit de doelstelling naar zelfstandig werken onder begeleiding in de 2 de graad om te komen tot het zelfstandig kunnen uitvoeren in de 3 de graad. Deze didactiek vraagt tijd. Groepsopdrachten uitvoeren blijft voor de leerlingen moeilijk. Voor de leraar is het omgaan met deze doelstelling evenmin gemakkelijk. Wellicht is bij de aanvang van de 3 de graad nog begeleiding nodig bij: het duidelijk omschrijven van het einddoel; het opstellen van een planning naar inhoud en tijd; het regelen van de werkorganisatie; de zelfevaluatie en de reflectie. Leerlingen moeten zich houden aan gespreksconventies zoals zij deze hebben leren kennen van in de 1 ste graad; zij moeten het gepast ageren (doelstelling 2 de en 3 de graad PAV) hier heel concreet toepassen. Er is ruimte nodig binnen het leslokaal om leerlingen zodanig te groeperen dat ze ongehinderd kunnen werken. 3 de graad BSO 11

14 6 Reflecteren om de maatschappelijke weerbaarheid te verhogen. (2,14,18,29,30,31,32) o.a.: - bewust en verantwoord consumentengedrag - verantwoorde seksualiteit - verkenning van verschillende relatievormen - eigen gezondheid en veiligheid, en die van anderen - verkeersverantwoordelijkheid - kritische benadering van de media DIDACTISCHE WENKEN Reflectie is inherent aan PAV. Ze komt voortdurend aan bod en vergt veel tijd. In de 2 de graad heeft reflectie twee invalshoeken nl. de reflectie over het probleemoplossend denken en de reflectie om de kritische zin te ontwikkelen. In de 3 de graad is het deze laatste invalshoek die helemaal centraal staat: over de aangegeven leerinhouden reflecteren om de maatschappelijke weerbaarheid te verhogen. De leraar onthoudt de leerlingen zijn standpunt of visie niet, maar hij zal zich hoeden voor een m oraliserende of dwingende houding. In een klasgroep moeten verschillende standpunten mogelijk zijn. Reflectie kan gebeuren via een leergesprek, via een groepsgesprek (ook per twee), door schriftelijk een idee neer te schrijven, door in een stellingen- of argumentenlijst aan te kruisen, door vragen te formuleren, door te werken met een waardeschaal Reflectie kan in het lesgebeuren gepland zijn. Heel vaak echter is ze niet te voorzien omdat leerlingen spontaan vragen stellen naar meer inzicht, naar uitdieping, naar ethische standpunten omtrent levensvragen. De leraar trapt niet in de valkuil van oeverloze discussies! Daarom kan hij best gebruikmaken van een vast stramien, een stappenplan. Bijvoorbeeld: de eigen ervaring/handeling verwoorden, terugblikken op die ervaring/handeling met positieve en negatieve bedenkingen, alternatieven kiezen, de nieuwe ervaring/handeling verwoorden, enz. 7 Gepast ageren. (6, 30,32) - sociale en maatschappelijke leefregels, normen, gedrag - conflicthantering, omgaan met emoties - hulpvraag DIDACTISCHE WENKEN Leerlingen komen voortdurend in aanraking met leefregels, afspraken, normen. Omdat zij de bestaande regels niet altijd naleven, ontstaan (kleine) conflicten de graad BSO

15 Het is belangrijk in het sociale verkeer de invloed te zien van verbale en non-verbale signalen, en van de invloed van de context (de omgeving) die bepaalt wat gepast is. Zeker de stages, buitenschoolse activiteiten en groepswerk zijn belangrijke momenten om aan deze doelstelling te werken. Bij conflicthantering staat de eigen leefwereld centraal: de klas, de school, het gezin, de vriendenkring, de straat of de buurt. De leraar heeft aandacht voor zowel preventie als voor oplossingsstrategieën. Probleemoplossend handelen kan o.a. als volgt verlopen: het probleem definiëren, haalbare oplossingen zoeken, de gevonden oplossingen afwegen (voor en tegen), een oplossing kiezen en uitvoeren, reflecteren. Op gepaste wijze hulp inroepen is belangrijk bij zakelijke problemen, bij ethische, morele en sociaalmaatschappelijke vragen. 8 EN Inzien dat er verbanden bestaan tussen verleden, heden en toekomst. (17,18) - verbanden, zo mogelijk vertrekkend vanuit de actualiteit DIDACTISCHE WENKEN Het is voor jongeren (vaak ook voor volwassenen) niet eenvoudig om historisch, geografisch, ethisch, cultureel... inzicht te verwerven. In de 2 de graad PAV wordt vooral uitgegaan van het illustreren om het tijdbewustzijn te activeren. In de 3 de graad liggen de verwachtingen hoger in die zin dat gestreefd wordt naar het inzien van verbanden. - Het is belangrijk te vertrekken van de actualiteit en de persoonlijke betrokkenheid van de leerlingen. De actualiteit situeert zich zowel in de eigen regio, in het land, in Europa als in de wereld. Mogelijke stappen: het kernprobleem definiëren, materiaal aanbieden, of beter nog, referenties aangeven waarbinnen materiaal kan worden gevonden om verbanden mee te leggen, verbanden leggen; betrek, voor zover zinvol en mogelijk, het historische, het geografische, het ethische, het culturele... mogelijke verdere ontwikkelingen inschatten. EN 9 Leren omgaan met culturele verschillen. (17,18) - verschillen verwoorden - verschillen respecteren DIDACTISCHE WENKEN De maatschappelijke realiteit bij het begin van de 21 ste eeuw dwingt alle burgers tot het leren omgaan met culturele verschillen. 3 de graad BSO 13

16 Culturele verschillen moet men ruim begrijpen. Deze verschillen raken het etnische, het religieuze, de taal, de politieke overtuiging, het studieniveau, de geaardheid, gewoonten en gebruiken... Ze verwoorden maakt deze verschillen duidelijk, verheldert ze: dit is absoluut de eerste stap. Daarna kan respect gevraagd worden; respect wil dan weer niet zeggen goedkeuring of navolging. 10 Het eigen wereldburgerschap inzien. (19) - rol van internationale instellingen - belangrijke wereldproblemen - concrete voorbeelden van wereldbetrok kenheid DIDACTISCHE WENKEN Om het eigen functioneren in de mondiale maatschappij beter te kunnen kaderen, inpassen, begrijpen, relativeren,... is het nodig de rol van de internationale instellingen en de grote wereldproblemen te leren kennen en er een zeker inzicht in te verwerven. Hierbij vertrekt men bij voorkeur vanuit de actualiteit. 11 Geld leren beheren. (26,27,29) - verantwoord consumentengedrag - bankieren - gezinsbudget DIDACTISCHE WENKEN Voor het einde van de 3 de graad moeten de leerlingen de basiskennis en basisvaardigheden bezitten om als jonge volwassenen hun geld verantwoord te beheren, om zich financieel weerbaar te weten. Bankieren: uitvoeren van betalingen, kennis van spaarvormen, omgaan met krediet... Gezinsbudget: inzicht in inkomsten en uitgaven, keuzes maken bij uitgaven, bijhouden van een eenvoudige gezinsboekhouding. 12 De grote lijnen van de democratische besluitvorming kennen. (18) - besluitvorming in de democratische besturen - confrontatie met enkele andere bestuursvormen DIDACTISCHE WENKEN In de 2 de graad werd reeds rond het principe van de democratische bestuursvorming gewerkt vanuit de onmiddellijke omgeving van de leerlingen, zoals sportverenigingen, het leerlingenparlement... In de 3 de graad moeten de leerlingen op de hoogte zijn van de grote lijnen van de democratische besluitvorming in de instellingen die hun leven rechtstreeks beïnvloeden. Daartoe behoren ook het Vlaamse Gewest, het Federale België en Europa de graad BSO

17 Bij besluitvorming heeft men oog voor: het bestaan van onderliggende cellen (commissies en fracties) in diverse raden, verschillende standpunten in debatten, het toetsen van beslissingen aan de eigen opvatting, oppositie en meerderheid, het aanvaarden van beslissingen versus democratisch oppositie voeren. Deze materie wordt door de meerderheid van de leerlingen als saai en moeilijk ervaren. Daarom is het wenselijk deze inhouden te spreiden over de twee leerjaren van de 3 de graad, de theoretisch-technische kant van de zaak te vermijden of alleszins te beperken, en aan te knopen bij concrete gegevens, bv. leerlingenparticipatie, verkiezingen en andere actuele feiten (politiek, militair, economisch, toeristisch...). 13 De dienstverlening van de belangrijkste maatschappelijke voorzieningen verkennen. (18,21,25) - principe van de sociale voorzieningen - aanbod van de belangrijkste maatschappelijke voorzieningen - aspecten van sociale wetgeving en arbeidsrecht 14 Leren gebruik maken van enkele belangrijke maatschappelijke voorzieningen. (18,21,22,23,24,25) - formulieren en procedures in verband met het gebruik van enkele belangrijke maatschappelijke voorzieningen DIDACTISCHE WENKEN In functie van de maatschappelijke weerbaarheid van jongeren zijn deze doelen erg belangrijk. Ze zijn ook zeer omvangrijk en hebben twee grote luiken, nl. het verkennen van de voorzieningen en ze leren gebruiken. Het verkennen: het verkennen moet zeker volgens de eigen regio worden ingekleurd; kunnen aan bod komen: - werkgelegenheidsorganisaties: VDAB, interimkantoren... - instellingen voor verdere vorming en opleiding: volwassenenonderwijs, beroepsopleiding van de VDAB, tweedekansonderwijs; - rechten en plichten van werkgever, werknemer: verlofregeling, ontslagregeling, ziektemelding, uitbetaling loon; - functies van vakbonden: CAO, sociale verkiezingen, dienstverlening; - werkloosheid: structurele oorzaken, persoonsgebonden oorzaken, stelsel van vergoedingen; - bescherming van de burgers: politie-inplanting, misdaad en straf, rechtspraak, rechtshulp (wetswinkel, mutualiteit, ombudsdiensten); - ziekteverzekering: de aansluiting, de dienstverlening; - afvalverwerking: de praktijk in de eigen streek; - gezondheidszorg: hulpdiensten, instellingen voor lichamelijke en geestelijke hulpverlening; - huren en wonen: mogelijkheden, rechten, plichten, contracten, verzekering; - maatschappelijke ondersteuning: Vlaamse infolijn, gemeentediensten, intercommunales, OCMW; 3 de graad BSO 15

18 Het leren gebruiken Het is onmogelijk om binnen de beschikbare tijd de leerlingen de uitgebreide reeks aan voorzieningen te leren gebruiken. Men zal keuzes moeten maken, exemplarisch werken, gedifferentieerde opdrachten geven. 15 De mogelijkheden van culturele vrijetijdsbesteding verkennen. (18) - vormen van "culturele vrijetijdsbeste ding" DIDACTISCHE WENKEN Met culterele vrijetijdsbesteding wordt bedoeld: film, lectuur, museabezoek, muziek, bezienswaardigheden, natuur, gebouwen, industrieel erfgoed, fietsroutes Het aanbod en de verkenning zijn belangrijk; de appreciatie van de leerlingen is niet altijd onmiddellijk meetbaar. Kennismaken met kan voor bepaalde facetten in de klas gebeuren, maar het is logisch dat buitenschoolse activiteiten hier primeren, zowel in de eigen streek als daarbuiten. Individueel zelfstandig werk van leerlingen, of groepswerk, of coöperatief leren bieden hier goede mogelijkheden. 16 Wiskundige denkmethoden zelfstandig toepassen in praktische situaties. (8) - ordeningsmodellen - schematische voorstellingen - algoritmen - heuristieken DIDACTISCHE WENKEN Wiskundige denkmethoden dekken alle vormen van logisch redeneren die bij een probleemstelling (kunnen) leiden tot een oplossing. Het accent ligt dus volledig op het denkproces. Daarbij kan gebruik gemaakt worden van: ordeningsmodellen: van groot naar klein, van belangrijk naar minder belangrijk, van veraf naar dichtbij...; schematische voorstellingen: een schets, een eenvoudige tekening... om gegevens visueel voor te stellen; algoritmen: een vaste weg die naar de oplossing leidt indien de weg correct wordt gevolgd; heuristieken: het uitbouwen van een systematische werkwijze die door logisch te denken tot de oplossing leidt. Telkens staat een oplossingsstrategie voorop, bv.: wat moet als eindresultaat gevonden worden? wat is nodig om tot dat eindresultaat te komen? Heb je het nodige, of hoe kan je daaraan geraken? welke zijn de grote stappen en (daarna) de tussenstappen? Het wiskundig denken, het logisch denken, wordt niet enkel gebruikt om wiskundige of rekenkundige problemen op te lossen. Bij haast alle zelfstandig werk (individueel of in groep) komt dit aan bod de graad BSO

19 17 In praktische situaties kwantitatieve gegevens verwerken. (7,9) - regel van drieën - percent - schaalgebruik - metingen - tabellen, grafieken en diagrammen 18 In praktische situaties kwantitatieve gegevens controleren. (10) - controle kwantitatieve gegevens DIDACTISCHE WENKEN De doelstelling 17 vermeldt telkens heel duidelijk in praktische situaties ; deze komen geregeld voor bij de uitwerking van thema s in de 3 de graad. Doelstelling 18 vraagt aandacht voor het controleren van kwantitatieve gegevens omdat in het dagelijkse leven dit te veel vergeten wordt waardoor allerlei problemen kunnen ontstaan. Het is ook wenselijk een mogelijk resultaat vooraf te schatten: het vermindert de kans op foute uitkomsten. EN 19 De eigen mening duidelijk uiten. (4,6,16) - argumentatie - onderhandeling DIDACTISCHE WENKEN De eigen mening duidelijk kunnen uiten is van wezenlijk belang voor de maatschappelijke weerbaarheid. In de praktijk zullen de jongeren dit vooral mondeling moeten kunnen. Schriftelijke toepassingen komen eerder zelden voor. Om de eigen mening kracht te geven is zinvol argumenteren nodig. Dit moet worden ingeoefend tot het een spontane reflex wordt dat een zinvolle eigen mening gestoeld moet zijn op argumenten. Anderen kunnen dan weer hun eigen mening hebben waardoor in bepaalde situaties, naar besluitvorming toe, moet onderhandeld worden. 20 Functioneel schrijven. (5,20,23) - inhoudelijk: geformaliseerde korte teksten informele en creatieve korte teksten - vormelijk: spelling zinsbouw vormgeving 3 de graad BSO 17

20 DIDACTISCHE WENKEN Functioneel schrijven heeft een zeer divers toepassingsveld gaande van notities nemen in de klas tot realistische toepassingen in het dagelijkse leven. Geformaliseerde teksten horen thuis in de meer officiële communicatie tussen mensen: ze moeten aan bepaalde normen voldoen. Formulieren allerlei nemen hier een belangrijke plaats in, bijvoorbeeld een bestelbon, een zoekertje, een aanvraagformulier Daarnaast kunnen aan bod komen: korte mededelingen formuleren, informatie aanvragen Informele en creatieve teksten horen thuis in de meer persoonlijke communicatie: ze moeten niet (of minder) voldoen aan normen, bijvoorbeeld een kattebelletje, een informeel bericht, poëzie In geformaliseerde teksten moeten de spelling en de zinsbouw altijd zo correct mogelijk zijn. Het zal dus vooral belangrijk zijn de leerlingen basisregels te herinneren (geen spellinglessen!), ze naslagwerken te laten gebruiken, ze te motiveren om zo correct mogelijk te schrijven. Breng de leerlingen enerzijds de attitude bij om eigen teksten te herlezen en zo nodig te herwerken of correcties aan te brengen. Anderzijds is het een zinvolle attitude om bepaalde teksten door een deskundige op correctheid te laten nakijken. Een aantal schrijfoefeningen kunnen met pc een eindredactie krijgen met vele voordelen voor leesbaarheid, grafische kenmerken, corrigeren spelling... Leerleerlingen gebruikmaken van grafische kenmerken om hun teksten duidelijker te maken: alinea s, titels, kopjes, illustraties, signaalwoorden 21 Kunnen solliciteren. (20) - sollicitatiegesprek - sollicitatieformulieren - sollicitatiebrief - curriculum vitae DIDACTISCH WENKEN In de meeste gevallen solliciteren jongeren mondeling. Dit zal dus vooral aan bod moeten komen. Het komt geregeld voor dat bij sollicitatiegesprekken werkzoekenden toch een formulier moeten invullen en een cv moeten afgeven. 22 Het belang van levenslang leren inzien. (28) - reflectie over leermotieven, wijzen van leren, het leerproces in de andere vakken - reflectie over beroepsmogelijkheden, beroepsvervolmaking, omscholing de graad BSO

21 DIDACTISCHE WENKEN Leerlingen moeten overtuigd geraken dat in onze maatschappelijke en economische wereld levenslang leren echt nodig is. Het gaat niet om het schoolse leren. Het betreft een attitude die aanzet om de nieuwe dingen die zich aandienen eigen te maken waardoor de maatschappelijke en economische positie wordt verstevigd. Het kan dus betrekking hebben op omscholing, vervolmaking i.v.m. beroepsmogelijkheden, in verband met maatschappelijke ontwikkelingen... Leerplannen van het VVKSO zijn het werk van leerplancommissies, waarin begeleiders, leraren en eventueel externe deskundigen samenwerken. Op het voorliggende leerplan kan u als leraar ook reageren en uw opmerkingen, zowel positief als negatief, aan de leerplancommissie meedelen via (leerplannen@vvkso.vsko.be) of per brief (Dienst Leerplannen VVKSO, Guimardstraat 1, 1040 Brussel). Vergeet niet te vermelden over welk leerplan u schrijft: vak, studierichting, graad, licapnummer. Langs dezelfde weg kan u zich ook aanmelden om lid te worden van een leerplancommissie. In beide gevallen zal de Dienst Leerplannen zo snel mogelijk op uw schrijven reageren. 5 EVALUATIE Evaluatie in ruime betekenis heeft zowel betrekking op het beoordelen van het werk van de leerlingen en de beslissingen die hieraan verbonden worden, als op de informatie over het verloop van het leerproces, zowel voor de leerling als voor de leraar. Evaluatie gebeurt steeds vanuit vooropgestelde doelen. De essentie ervan is als (jong)volwassene adequaat en zinvol functioneren in de maatschappij. Dit betekent dat bij de eindevaluatie het groei- en leerproces van elke leerling op weg naar volwassenheid het belangrijkste is. Voor de dagelijkse klaspraktijk betekent dit voor PAV dat evaluatie van louter cognitieve elementen slechts in beperkte mate verantwoord is. Kennen en weten komen in de leerplandoelen nauwelijks voor. Des te meer ligt de nadruk op toepassen en op vaardigheden. Deze elementen overwegen dan ook bij het toetsen. De concrete wijze van evalueren en rapporteren is schoolgebonden. Verder is het belangrijk in team te reflecteren over onder andere volgende stellingen: grote gehelen studeren sluit niet aan bij het profiel van de BSO-leerling; gedeeltelijk mondeling evalueren sluit helemaal aan bij een aantal leerplandoelen; zelfevaluatie door de leerlingen wint aan belangrijkheid;. 3 de graad BSO 19

22 6 MINIMALE MATERIELE VEREISTEN De uren PAV worden zoveel mogelijk gegeven in een goed uitgerust lokaal voor PAV. Dit lokaal heeft: verplaatsbare tafels en stoelen; opbergkasten; Daarin bevindt zich materiaal waarover leerlingen voortdurend moeten kunnen beschikken: hun eigen themabundel, atlassen, woordenboeken, eenvoudige en zinvolle naslagwerken, een cassetterecorder/cdspeler; een prikbord; eenvoudige kaarten van België, Europa en de wereld; deze hangen permanent in het lokaal; een tijdsbalk; een video en tv; een overheadprojector; een multimediacomputer met internetaansluiting. 7 BIBLIOGRAFIE Koning Boudewijnstichting, Positieve modellen in het beroepsonderwijs, 1996 VVKSO, Visie op het beroepssecundair onderwijs, Mededeling, 19 mei 1995, kl VVKSO, Project Algemene Vakken visietekst, Mededeling, maart 1999, kl VVKSO, Raamplan ASPV in het DBSO, Licap, Brussel VVKSO, Wiskunde 1B en BVL, leerplan, Licap-Brussel D/1997/0279/040 VVKSO, Maatschappelijke vorming 1B/BVL, leerplan, Licap-Brussel D/1997/0279/035 VVKSO, Nederlands 1B/BVL, leerplan, Licap-Brussel D/1997/0279/038 VVKSO, Project Algemene Vakken 2 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2001/0279/005 Vlaamse Onderwijsraad, De eigenheid van het beroepssecundair onderwijs, 12 juni 1998, Vlor, afdeling TSO- BSO Vlaamse Onderwijsraad, Eindtermen Project Algemene Vakken, Vlor, afdeling TSO-BSO, 1998 VAN DAMME, D., e.a., Hoe geletterd, gecijferd is Vlaanderen? Functionele taal- en rekenvaardigheid van Vlamingen in internationaal perspectief, Garant, Leuven, 1997) 20 3 de graad BSO

23 8 LIJST VAN DE EINDTERMEN PAV 3de GRAAD (1 ste en 2 de leerjaar) 1 Functionele taalvaardigheid De leerlingen kunnen 1 uit mondelinge en schriftelijke informatie de essentie halen. 2 over die informatie reflecteren en ze evalueren. 3 ingewonnen informatie mondeling gebruiken. 4 mondeling argumenteren. 5 eenvoudige informatie schriftelijk formuleren 6 zich mondeling duidelijk uiten. 2 Functionele rekenvaardigheid De leerlingen kunnen 7 evenredigheden functioneel toepassen met o.a.: - het principe van de regel van drieën, - percentrekenen, - schaalgebruik. 8 in praktische situaties de verworven wiskundige denkmethodes uit de tweede graad zelfstandig toepassen (o.a. ordenen, schematiseren, structureren). 9 in functionele situaties op adequate wijze spontaan en zelfstandig metingen uitvoeren. 10 * spontaan en zelfstandig metingen, rekeningen en bewerkingen controleren. 3 Functionele informatieverwerving en -verwerking De leerlingen kunnen 11 relevante informatie in concrete situaties vinden, selecteren en gebruiken. 12 informatie uit uiteenlopend tekstmateriaal begrijpen en gebruiken. 13 * spontaan gebruik maken van voor hen relevante informatie- en communicatietechnologie (ICT). 4 Organisatiebekwaamheid De leerlingen 14 zien in dat ze keuzes moeten maken om hun leven adequaat te organiseren. 15 kunnen opdrachten zelfstandig plannen, organiseren, uitvoeren, evalueren en indien nodig bijsturen. 16 kunnen bij groepsopdrachten - overleggen en actief deelnemen; - in teamverband instructies uitvoeren; - reflecteren en bijsturen. 3 de graad BSO 21

24 5 Tijd- en ruimtebewustzijn De leerlingen 17 zien in op grond van de actualiteit en eigen ervaringen: - dat er een verband bestaat tussen verleden, heden en toekomst; - dat er culturele verschillen zijn in het dagelijks leven van mensen. 18 kennen relevante facetten van hun eigen streek. 19 kunnen belangrijke wereldproblemen herkennen en bespreken. 6 Maatschappelijk en ethisch bewustzijn, weerbaarheid en verantwoordelijkheid De leerlingen 20 kunnen solliciteren. 21 kennen in hun eigen regio de dienstverlening van de belangrijkste maatschappelijke instellingen en kunnen er gebruik van maken. 22 zien het belang in van maatschappelijk relevante formulieren en procedures. 23 kunnen maatschappelijk relevante formulieren lezen, invullen en controleren. 24 kunnen maatschappelijk relevante procedures toepassen. 25 kennen de voor hen relevante aspecten van de sociale wetgeving en het arbeidsrecht. 26 kunnen geld beheren en bankieren. 27 kunnen een gezinsbudget opmaken en reflecteren over het beheer ervan. 28 zien het belang in van levenslang leren. 29 * zijn ingesteld op een bewust en verantwoord consumentengedrag. 30 * zijn verkeersverantwoordelijk. 31 * zijn gemotiveerd om te zorgen voor de eigen gezondheid en het eigen welzijn en dat van anderen. 32 * nemen spontaan een veilige houding aan in dagelijkse situaties. N.B.: met het oog op de controle door de inspectie werden de attitudes met een * aangeduid. NOOT: de vakoverschrijdende eindtermen 3 de graad Voor de vakoverschrijdende eindtermen heeft de school een inspanningsverplichting. Het vak PAV kan aan de inspanningen die de school hierbij uittekent deelnemen. De volgende vakoverschrijdende thema s komen in dit leerplan ruim aan bod: leren leren, sociale vaardigheden en burgerzin de graad BSO

25 23 3 de graad BSO School: Project Algemene Vakken 3 de graad Leerplannummer Periode Thema/onderwerp nummers van de leerplandoelen Jaarplan samenvattend schema leerinhouden Schooljaar: Leerjaar: Studierichting: aanvullende notities Bijlage 1/1

26 Bijlage 1/2. Dit jaarplan - samenvattend schema is slechts één van de mogelijkheden. Iedere vakgroep kiest zelf per graad het voor haar meest werkzame model. Het jaarplan samenvattend schema is een zinvol document: - voor persoonlijk gebruik: als vakleraar plannen en leerinhouden overzien; - bij vakoverleg, horizontaal en/of verticaal: met collega s plannen en leerinhouden overzien; - voor interims: de geziene leerinhouden overzien en er bij aanknopen; - als een mogelijk bewijs van planning bij inspectie; - Aanwijzingen voor het invullen 1 Elke leraar vult, in overleg met collega s, het document in. 2 Leraren die het vak voor het eerst geven, leraren die van leerjaar of graad veranderen werken beter met periodeplannen en/of vullen het document na een gegeven thema/onderwerp in. 3 Vermeld bij elk thema/onderwerp de nummers van de leerplandoelen die aan bod komen. Verder is er ruimte voor leerinhouden en persoonlijke aanvullende notities. 4 De periode omvat de duur (bv. september week 1, 2, 3) die de leraar aan een thema besteedt met inbegrip van de gespreide evaluatie als die in de school van toepassing is. Vermeld eenmaal gespreid indien het een thema/onderwerp betreft waarvan elementen gespreid over het schooljaar aan bod komen, bijvoorbeeld actualiteit, jaarwerk 24 3 de graad BSO

27 LEERPLANLIJN PAV : OVERZICHT Bijlage 2 Deze bijlage geeft een overzicht van de leerinhouden zoals ze, vertrekkend vanuit wiskunde, Nederlands en maatschappelijke vorming in 1B en BVL, overgaan naar PAV 2 de graad om uit te monden in PAV 3 de graad. Dit biedt in de 3 de graad (en ook in de 2 de graad) het voordeel te zien, zij het heel schematisch, welke onderliggende leerinhouden reeds werden behandeld. Indien grondiger informatie wenselijk is, kan de leraar de betrokken leerplannen zelf raadplegen. 3 de graad BSO 25

28 26 3 de graad BSO Leerplanlijnen PAV : overzicht PAV 3 de graad PAV 2 de graad 1B/BVL doel omschrijving doel omschrijving vak doel omschrijving 1 zelfstandig info vinden 1 onder begeleiding info vinden, selecteren, mavo 4.3 gebruiken: strategieën relevante info halen uit tabel,grafiek, dia wi 4.7 mondeling info inwinnen Ned 5,26, info halen uit geschreven teksten 31,32 info halen uit beelden zelfstandig info selecteren zelfstandig info aanwenden onder begeleiding info vinden, selecteren, gebruiken: strategieën kritisch omgaan met mondelinge info kritisch omgaan met gelezen info kritisch omgaan met beelden onder begeleiding info vinden, selecteren, gebruiken: strategieën info halen uit gesproken teksten gespreksconventies toepassen mondelinge info meedelen spreekdurf ontwikkelen functioneel schrijven taalschat uitbreiden 4 individueel zelfstandig werk 4 individueel zelfstandig werk onder begeleiding mavo wet Ned mavo Ned mavo wi Ned ,17, 27,31 43 Lui Spre Schr Wsch hfdst. Informatie hfdst. Informatieverwerking informatie halen uit... hfdst. Informatie ordeningsprincipes informatie selecteren, ordenen... hfdst. Informatie hfdst. Luisteren hfdst. Spreken hfdst. Schrijven hfdst. Woordenschat geleide zelfactiviteit aanzetten tot zelfstandig verwerken van de leerstof aanzetten tot zelfstandig verwerken van de leerstof

29 27 3 de graad BSO 5 groepswerk 5 groepswerk onder begeleiding Ned 6,7,8, 18, reflecteren om maatsch. weer- baarheid te verhogen: - bewust en verantwoord consumentengedrag - verantwoorde seksualiteit - verkennen verschillende relatievormen - eigen gezondheid en veiligheid,en die van anderen - verkeersverantwoordelijkheid - kritische benadering van de media 7 gepast ageren 7 gepast ageren 8 inzien verbanden verleden, heden, toekomst 9 multiculturele omgang reflecteren om maatsch.weerbaarheid te verhogen verantwoord omgaan met seksualiteit elementen van (on)gezond leven basisregels als weggebruiker kennen invloed media verkennen 8 illusteren verbanden verleden, heden, toekomst 15 leven van mensen vergelijken democratische bestuursvorming wet wet mavo mavo Ned ,28 mavo mavo mavo 4.2(2) 4.2(3) 4.4(2) 4.5(3) 4.7(2) 4.4(13) 4.7(4) communicatiebevorderende technieken hfdst. Voortplanting bij de mens hygiëne spierstelsel gezonde voeding hfdst. Mobiliteit hfdst. Informatie info beoordelen hfdst. Gemeente in heden en verleden hfdst. Informatie hfdst. Tijd multiculturele samenleving onderscheiden respectvol leren omgaan met... verschillende nationaliteiten vaststellen verband kleding en maatschappelijke groep respectvol omgaan met verschillen rechten/plichten kennen in school mensenrechten

30 28 3 de graad BSO 10 eigen wereldburgerschap inzien 10 wereldproblemen omschrijven mavo Ned 4.3(6) 4.3(7) 4.3(8) 4.8(16) 14,15 42,43, 44 info actuele gebeurtenissen actua situeren in tijd en ruimte eigen mening over actualiteit historische situering mondelinge info geven schrijftechnieken 11 geld beheren (volwassen niveau) 11 geld beheren (jongerenniveau) wi hfdst. Geld 30 met geld rekenen 12 democratische besluitvorming 15 democratische bestuursvorming algem. mavo hfdst. Gemeente heden/verleden hfdst. Samenleven 13 maatsch. voorzieningen verkennen (niveau volwassenen) 14 maatschappelijke voorzieningen leren gebruiken 15 culturele vrijetijdsbesteding maatsch.voorzieningen situeren (niveau jongeren) creatieve expressie in eigen omgeving vrijetijdsbesteding verkennen Ned hfdst. Luisteren, Spreken, Lezen, Schrijven mavo 4.9 hfdst. Vrije tijd 16 wiskundige denkmethoden zelfstandig 22 wiskundige denkmethoden verwerven wi 2 alg.doelst.: denkmethoden verwerven toepassen 17 kwantitatieve gegevens verwerken 22 werken met cijfermateriaal (hoofdrek., schriftel. wi heel het leerplan t/m 34 rek, rekenmachine, gemiddelde, %, grootheden, kwantitatieve gegevens controleren 23 bewerkingen, resultaten controleren wi 4.2 hoofdrek: schatten en controleren 19 eigen mening uiten eigen mening uiten in een gesprek spreekdurf ontwikkelen Ned Spre functioneel schrijven 47 functioneel schrijven Ned Schr Wsch 21 solliciteren 22 levenslang leren hfdst. Spreken tekst luidop lezen hfdst. Schrijven hfdst. Woordenschat