NEDERLANDS MAATSCHAPPELIJKE VORMING PROJECT ALGEMENE VAKKEN DERDE GRAAD BSO DERDE LEERJAAR

Transcriptie

1 NEDERLANDS MAATSCHAPPELIJKE VORMING PROJECT ALGEMENE VAKKEN DERDE GRAAD BSO DERDE LEERJAAR september 2006 LICAP BRUSSEL

2

3 NEDERLANDS MAATSCHAPPELIJKE VORMING PROJECT ALGEMENE VAKKEN DERDE GRAAD BSO DERDE LEERJAAR LEERPLAN SECUNDAIR ONDERWIJS LICAP BRUSSEL september 2006 (vervangt D/1995/0279/003 E en F en D/2005/0279/001 met ingang van september 2006) ISBN-nummer: Vlaams Verbond van het Katholiek Secundair Onderwijs Guimardstraat 1, 1040 Brussel

4

5 Inhoud Inleiding Beginsituatie Toelatingsvoorwaarden derde leerjaar van de derde graad bso De eigenheid van de bso-leerling en van de klasgroep Consequenties voor de klaspraktijk Plaats binnen het continuüm Algemene doelstellingen Algemene pedagogisch-didactische wenken Kader van het pedagogisch handelen Leerlijnen Teamwork Een activerende, leerlinggerichte aanpak Activerende werkvormen Vakoverschrijdend werken De actualiteit Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogisch-didactische wenken12 5 Evaluatie Minimale materiële vereisten Bibliografie Eindtermen PAV derde graad: derde leerjaar Functionele tekstgeletterdheid Functionele kwantitatieve geletterdheid Functionele ICT-geletterdheid Problemen oplossen Werken in teamverband Bijlagen Bijlage 1 Jaarplan/Samenvattend schema Bijlage 2 Leerplanlijn PAV: Overzicht de graad - 3de leerjaar bso 3

6

7 Inleiding In de basisvorming van het derde leerjaar van de derde graad bso zijn er 4 lestijden Project algemene vakken (PAV) of 2 lestijden Nederlands en 2 lestijden Maatschappelijke vorming (MAVO) opgenomen. Dit leerplan is bestemd voor de leraar Nederlands en/of MAVO als voor de leraar PAV. Er is de voorkeur aan gegeven om het geïntegreerde karakter van de eindtermen PAV te behouden zodat er goede afstemming kan plaatsvinden tussen beide vakken wat doelen en inhouden betreft. Om die afstemming te optimaliseren verdient het aanbeveling de vier lestijden door één leraar te laten geven. Dit is een jaarleerplan. De leerplandoelstellingen en de leerinhouden moeten bereikt zijn op het einde van het jaar. Beide zijn voorwerp van controle door de inspectie. De leerplandoelstellingen en de leerinhouden staan naast elkaar vermeld (zie hoofdstuk 4). De pedagogischdidactische wenken om de leraar te ondersteunen staan er telkens onder. Voor MAVO en Nederlands werden geen aparte eindtermen ontwikkeld. De eindtermen PAV van het derde leerjaar van de derde graad zijn in de leerplandoelen opgenomen. De nummers van deze eindtermen staan telkens tussen haakjes vermeld. De eindtermenlijst zelf is in hoofdstuk 8 te vinden. 3de graad - 3de leerjaar bso 5

8 1 Beginsituatie 1.1 Toelatingsvoorwaarden derde leerjaar van de derde graad bso De leerlingen die het derde leerjaar van de derde graad van het bso aanvangen, zijn in het bezit van of een studiegetuigschrift van het tweede leerjaar van de derde graad, of een diploma secundair onderwijs. Toch kan ook deze klasgroep sterk heterogeen zijn omdat leerlingen instromen vanuit andere scholen of vanuit het tso of het kso, reeds één of meerdere jaren werkten, reeds één of meerdere jaren hoger onderwijs volgden. 1.2 De eigenheid van de bso-leerling en van de klasgroep Net zoals voor de jongere in het algemeen is het niet eenvoudig de eigenheid van de bso-leerling te omschrijven. Hierna volgen een aantal algemene kenmerken die gelden voor een grote groep; ze dienen met de nodige omzichtigheid geïnterpreteerd. De leerlingen zijn gericht op het doen. Ze leren weinig van lange theoretische uiteenzettingen, maar ontwikkelen begripsvorming vanuit het handelen in concrete situaties. Ze verwerken moeilijk grote leerstofgehelen. Memoriseren, verbanden leggen, besluiten trekken is niet eenvoudig. Transfer van het ene vak naar het andere, van theorie naar praktische toepassing is niet vanzelfsprekend. Ze zijn sterk belevingsgericht en vertonen vooral interesse voor het onmiddellijk bruikbare. Hun hele leefwereld, zowel binnen de onderwijstijd als daarbuiten, is meestal afgestemd op onmiddellijke consumptie van wat zij als nuttig, als prettig ervaren. Het zijn kinderen van de wereld waarin uitgaan, geld verdienen, vrienden, een centrale rol spelen. Meer dan in andere studierichtingen worden de leerlingen uit het bso geconfronteerd met de veeleisendheid en de complexiteit van onze maatschappij. Dit maakt hen soms erg kwetsbaar. Wanneer men hen echter vertrouwen geeft, dan zijn ze spontaan, zeggen ze hoe ze concreet denken over mensen en onderwerpen. Ze willen praten en vragen stellen over gevoelens, meningen, conflicten... Hierbij reageren ze vaak spontaan en impulsief en hanteren ze een concrete taal. De hedendaagse jongeren leven meer dan ooit in een beeldcultuur. De media maken voor de bso-leerlingen doorgaans de culturele context uit met voor hen een inhoudelijke boodschap. Zij zijn niet tekstgericht en denken eerder vanuit praktijkervaringen. Een langdurige behandeling van eenzelfde thema kan hen dan ook niet boeien. Ze kunnen zich niet lang op iets concentreren. Bovendien wordt de heterogeniteit van een klasgroep in het bso versterkt door de instroom vanuit verschillende studierichtingen, het verschil in leeftijd, de grote verscheidenheid in sociaal-culturele en economische achtergrond van de leerlingen, de studiekeuze,... Voor bso-leerlingen is het geloof in hun leraar als mens en hun vertrouwen in de leraar-opvoeder als ankerfiguur een absolute voorwaarde om gemotiveerd te werken aan hun eigen leer- en levensproces. Zij komen naar school met een grote hoeveelheid niet-cognitieve, morele en gevoelsmatige aspecten die zij aangesproken willen voelen vooraleer bij hen sprake kan zijn van interesse, motivatie en engagement. 6 3de graad - 3de leerjaar bso

9 1.3 Consequenties voor de klaspraktijk Voor de leraar bso is het belangrijk dat hij de beginsituatie en de sociale cohesie van de klasgroep inschat: hun doen en laten, hun aanleg en interesses, de onderlinge relaties en gevoeligheden, de geschreven en ongeschreven wetten en regels, de verschillende levenservaringen en inzichten. Dit geeft hem de kans om kritisch te reflecteren over de eigen instelling tegenover de leerlingen. De leraar stelt haalbare en duidelijke doelen voorop en bespreekt die met de leerlingen. Daarbij hanteert hij een respectvolle en voor de leerlingen begrijpelijke taal en geeft hij de lesbetrokkenheid van iedere leerling alle kansen waardoor zijn leer- en weetgierigheid wordt gestimuleerd. Hij kiest een pedagogische en didactische benadering die zo dicht mogelijk aansluit bij de verwachtingen en mogelijkheden van de jongeren en nodigt hen uit om samen op zoek te gaan. Dit betekent ook dat de leraar vooral zal fungeren als coach. De leraar is niet alleen "hij die iets aanleert", maar veeleer iemand die aanzet tot reflectie en bijsturing. 1.4 Plaats binnen het continuüm Centraal in de basisvorming van jongeren in het bso staat de zorg om hen te begeleiden in hun individuele persoonlijkheidsontwikkeling en in hun sociale vorming. Zo kunnen ze zowel in de context van hun persoonlijk leven als in het kader van hun deelname aan het maatschappelijke leven, adequaat en zelfredzaam optreden en handelen. Dit veronderstelt het verwerven van vaardigheden en attitudes, steunend op functionele kennis en inzicht. Het is de bedoeling de leerlingen zowel fysiek als psychisch weerbaar en sociaal vaardig te maken om goed te kunnen functioneren binnen de verscheidenheid van de democratische multiculturele samenleving van vandaag. Op de uitdagingen van de maatschappij van morgen worden de leerling ook voorbereid. In deze snel veranderende maatschappij zijn een continu aanpassingsvermogen en een levenshouding gericht op levenslang leren een noodzaak. Vandaar ook dat levensecht leren het hoofdkenmerk vormt in de opleiding van jongeren. Alle leerinhouden moeten worden gezien als middelen om te werken aan de vorming van de leerlingen tot weerbare, sociaal-geëngageerde, actieve, arbeidsgerichte volwassenen die in het werkmilieu kunnen functioneren en aan de samenleving kunnen deelnemen vanuit een christelijk geïnspireerde levensvisie. 2 Algemene doelstellingen De leerlingen ontwikkelen vaardigheden en attitudes om als volwassenen adequaat en zinvol te functioneren in de maatschappij; "maatschappij" betekent dan de onmiddellijke leefomgeving, verankerd in een Vlaamse, Belgische, Europese en mondiale werkelijkheid. In het derde leerjaar van de derde graad ligt de nadruk op zelfstandig werken aan complexere opdrachten en op het functioneren in team. Vanuit de maatschappelijk-sociale realiteit willen we een krachtige leeromgeving creëren waarin de algemene, sociale en persoonlijkheidsvorming van de leerlingen centraal staat. 3de graad - 3de leerjaar bso 7

10 3 Algemene pedagogisch-didactische wenken 3.1 Kader van het pedagogisch handelen Het bijbels-christelijke mensbeeld is herkenbaar in het pedagogisch handelen van de leraar. De bijbel beschouwt de mens als een wezen in wording. Mens word je. Kenmerkend daarbij is ook het gevoel van het verbonden zijn. Elke mens ervaart zichzelf in relatie tot zichzelf, de wereld, de (en DE) andere. Deze visie op de mens houdt voor elke leraar pedagogische uitdagingen in: hij stimuleert elke jongere voortdurend in zijn persoonlijke groei; hij schept een klimaat van respect voor elke jongere, ook de trage, de zwakke, de andere met aandacht voor communicatie en participatie; hij moedigt exploratie aan; hij maakt tijd voor ethische reflectie en ervaringen of gesprekken over de diepere dimensie van de werkelijkheid. 3.2 Leerlijnen In het leerplan van het derde jaar van de derde graad is de voorkeur gegeven aan het samenbrengen van de doelstellingen voor MAVO en voor Nederlands. Met name voor Nederlands betekent dit dat de taalvaardigheidsdoelen m.b.t. luisteren, spreken, lezen, schrijven, kijken nu deel uitmaken van de geïntegreerde aanpak die al uitgesproken aan bod komt in de leerplannen MAVO van de tweede en derde graad. 3.3 Teamwork Indien de afzonderlijke vakken door twee leraren worden gegeven zijn intens overleg en onderlinge afstemming onontbeerlijk. 3.4 Een activerende, leerlinggerichte aanpak In het derde leerjaar van de derde graad biedt de leraar een open leersituatie aan waar de leerlingen aangezet worden om die thema's/onderwerpen uit te diepen die hun belangstelling opwekken en die hun brede algemene vorming ten goede komen. Het is evident dat materiële omkadering, pedagogische mogelijkheden en klasgrootte in hoge mate bepalend zijn voor het slagen van deze aanpak. Enkele aandachtspunten: Een thema/onderwerp is een middel om leerdoelen te realiseren en is geen doel op zich. Alle leerplandoelen moeten aan bod komen. Daarom is het wenselijk om regelmatig te controleren welke doelen reeds werden aangebracht en wat nog moet gebeuren. Om tegemoet te komen aan de heterogeniteit van de klasgroep kan de leraar verschillende accenten leggen wat betreft: de snelheid van verwerking, de aard en de complexiteit van de opdrachten. Differentiëring krijgt hier alle kansen. 8 3de graad - 3de leerjaar bso

11 Breng leerlingen zoveel mogelijk in contact met de realiteit. Bezoeken aan musea of tentoonstellingen, aan diensten en instellingen, het bijwonen van een theater- of filmvoorstelling, het uitnodigen van sprekers in de klas, kunnen hiertoe bijdragen. 3.5 Activerende werkvormen Leerlingen worden zoveel mogelijk gestimuleerd om zelfstandig of in groep aan de slag te gaan. Zij krijgen daartoe alle kansen, bijvoorbeeld via hoekenwerk, contractwerk, coöperatief leren, actieve werkvormen. Daardoor is de betrokkenheid van de leerlingen groot. Zij mogen een keuze maken uit een rijk aanbod van materiaal en ze verwerken de opdrachten op een aantrekkelijke manier. De intensiteit en de intrinsieke motivatie is zeker groter dan bij het gewone werk. Hoekenwerk Bij hoekenwerk gaan leerlingen individueel of in groep aan de slag aan de hand van opdrachtenkaarten, fiches, instructieve spelen, computerprogramma's, beeldmateriaal, Bij contractwerk wordt voor de leerlingen een activiteitenpakket voor een bepaalde periode vastgelegd. Via hoekenwerk/contractwerk ontstaat een efficiënte en reële binnenklasdifferentiatie vanuit de leerlingenactiviteit naar tempo: de leerlingen doorlopen de opdrachten op hun eigen ritme; naar inhoud en doelen: de leerlingen werken niet noodzakelijk allemaal aan hetzelfde; naar interesse en motivatie: de leerlingen kiezen zelf binnen het aanbod. vanuit de lerarenactiviteit naar niveau: er zijn gemakkelijke en moeilijke, concrete of meer abstracte opdrachten; naar onderwijsstrategieën: verschillend aanbod wat betreft leerstof, media, werkvormen, groeperingvormen,...; naar begeleidingsvorm: leerlingen begeleiden, leraar begeleidt, leerlingen werken volledig zelfstandig; naar groepsindeling: homogene of heterogene groepen; naar instructievorm: niet alle leerlingen behoeven even veel instructies of dezelfde vorm van instructies. Wie het nodig heeft, krijgt meer ondersteuning. Coöperatief leren Leerlingen met twee of in groepjes laten werken bestrijkt het sociale aspect. Ze steken heel wat van elkaar op, moeten overleggen, discussiëren, elkaar helpen. Omdat ze discussiëren verhoogt hun taalvaardigheid en hun betrokkenheid. In het huidige onderwijs wordt het potentieel aan intelligenties onvolledig benut. Er ligt een sterke nadruk op de verbaal-linguïstische en logisch-mathematische intelligentie. Ook de visueel-ruimtelijke intelligentie krijgt aandacht. Leerlingen leren echter het best en het meest als de leraren hun instructies en werkvormen afstemmen op de diversiteit van intelligenties. Coöperatief leren biedt hiertoe alle kansen. Leerlingen in groepen laten samenwerken is dus niet automatisch een synoniem voor coöperatief leren. Coöperatief leren moet voldoen aan volgende basiskenmerken: positieve wederzijdse afhankelijkheid De groepsleden moeten op één of andere manier onderling van elkaar afhankelijk zijn. Zij kunnen het gemeenschappelijke doel slechts bereiken als de ander dat doel ook bereikt. Dit leidt ertoe dat leerlingen met elkaar sa- 3de graad - 3de leerjaar bso 9

12 menwerken, elkaar ondersteunen en aanmoedigen, met elkaar in discussie treden, hun materialen delen en elkaars successen dragen. individuele verantwoordelijkheid Ieder leerling moet verantwoording afleggen over hetgeen werd geleerd. De resultaten van de groepsinspanning moeten worden meegedeeld aan de groep als geheel en aan elke individuele leerling. Het is belangrijk dat de leerlingen weten dat zij het werk niet op elkaar kunnen afschuiven, maar dat zij hun verantwoordelijkheid moeten opnemen. Positieve wederzijdse afhankelijkheid en individuele verantwoordelijkheid zijn de voornaamste kenmerken van coöperatief leren. interactie directe interactie Om een betekenisvolle interactie te krijgen, mogen de groepen niet te groot zijn. Twee tot vier leerlingen lijkt een goede keuze. gelijkheid in interactie Iedere leerling krijgt een eerlijk aandeel in de interactie. Dit kenmerk wordt ook wel gelijkheid in aandeel genoemd. In een klassiek groepswerk zijn het vaak dezelfde leerlingen die het werk leveren. Om dit voorkomen kan gewerkt worden met beurt- en taakverdeling (rollen). simultane interactie Alle leerlingen zijn zoveel mogelijk gelijktijdig actief. Men noemt dit ook wel de simultane activiteit. In een klassikale les zijn meestal slechts enkele leerlingen en/of de leraar actief bij de les betrokken. Werkt men in paren, dan is reeds de helft van de klas actief aan de slag. Op deze wijze wordt een efficiënter, effectiever en productiever gebruik van de lestijd verkregen. heterogene groepen Effectieve coöperatieve leergroepen bestaan uit goede, middelmatige en zwakke leerlingen die met elkaar samenwerken. Zwakke en middelmatige leerlingen hebben duidelijk baat bij de samenwerking met goede leerlingen. Zwakke leerlingen profiteren van de samenwerking in heterogene groepen omdat ze leren van de leerstrategieën van de anderen. Goede leerlingen presteren meer als ze samenwerken met zwakke en middelmatige leerlingen dan als ze alleen werken. Studies over het interactiegedrag in de coöperatieve leergroep tonen aan dat de leerlingen die in de coöperatieve leergroep uitleg geven het meest leren. sociale vaardigheden Een goede en productieve samenwerking vereist sociale vaardigheden: luisteren, conflicten oplossen, hulp vragen, hulp geven. Vaak dienen deze vaardigheden eerst aangeleerd te worden vóór met coöperatief leren wordt gestart. groepsevaluatie Na de coöperatieve activiteit gaan de leerlingen met elkaar na of hun cognitieve en sociale leerdoelen bereikt zijn. Dit kan gebeuren aan de hand van vragen: wat ging goed in de samenwerking? wat kan beter in de samenwerking? Het is belangrijk om voor deze evaluatie tijd uit te trekken. Het is ook belangrijk dat naast een groepsgeoriënteerde beloning ook de individuele leden van de groep worden beloond voor die leerprestaties waarover zij verantwoording moeten afleggen. Groepsdoelen en individuele doelen stimuleren de leerlingen om elkaar te helpen om een maximale inspanning te leveren. 10 3de graad - 3de leerjaar bso

13 3.6 Vakoverschrijdend werken De leerplandoelstellingen voor Nederlands en MAVO bieden voldoende basis en ruimte om met andere vakken gezamenlijke activiteiten uit te bouwen: een projectdag of een projectweek, een bedrijfsbezoek, stages, studiereizen, buitenschoolse activiteiten, 3.7 De actualiteit Uitgangspunt Gebeurtenissen in het dagelijkse leven beroeren, beïnvloeden, wijzigen voortdurend ons maatschappelijk leven op familiaal, sociaal, cultureel, economisch, ethisch-religieus of politiek vlak. Leerlingen worden uitgenodigd om de actualiteit te volgen en informatie te verzamelen, te selecteren, te ordenen, te verwerken. Actualiteit is aanzet tot reflectie, uitwisseling van ideeën, discussie, genuanceerd denken en het ontwikkelen van een persoonlijke visie. Daardoor is de actualiteit wezenlijk verbonden met de leerplandoelen en wordt er ruimte gemaakt om ze aan bod te laten komen: als vertrekpunt, inspiratiebron voor een thema/onderwerp; om thema's te onderbouwen, te illustreren, te verdiepen; om leerlingen kritisch te vormen (maatschappelijk-sociaal, ethisch-religieus...) en genuanceerd te leren denken en verwoorden; om parate kennis te verwerven (tijd, ruimte, maatschappelijk-sociaal...); om de begrippen 'tijd' en 'ruimte' te verdiepen. Omdat actualiteit nu eenmaal niet te voorspellen valt, doorkruist zij de jaarplanning van de leraar Notities en visualisering voor leerlingen De behandeling van de actualiteit hoeft niet per se notities voor de leerlingen op te leveren. Toch kan een min of meer vast verwerkingsschema, met nog voldoende variatiemogelijkheden, de leerlingen helpen om gestructureerd de actualiteit te benaderen. Het verhoogt hun zelfactiviteit. Een prikbord, een infozuil voor de leerlingen,... zorgen voor extra visualisering. Vindingrijkheid is hier troef. 3de graad - 3de leerjaar bso 11

14 4 Leerplandoelstellingen, leerinhouden en pedagogischdidactische wenken LEERPLANDOELSTELLINGEN 1 Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie vinden en selecteren. (1, 7, 8, 13, 14, 15, 16) 2 Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie kritisch beoordelen. (5, 11, 17) 3 Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie vergelijken en integreren. (2, 8, 13, 14, 15, 16) 4 Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie praktisch aanwenden. (4, 8, 10, 13, 16) 5 Beknopt en duidelijk rapporteren. (5, 9) 6 Bij het verwerven en verwerken van informatie rekening houden met ethische en deontologische principes. LEERINHOUDEN opzoekstrategieën selectiestrategieën tekstsoorten kwantitatieve gegevens uit tabellen, grafieken, diagrammen, kaarten ICT-bronnen efficiënt computergebruik beoordelingsstrategieën essentie uit schriftelijk materiaal, mondeling materiaal, beeldmateriaal, ICT-bronnen kwantitatieve gegevens vergelijkingsstrategieën essentie uit schriftelijk materiaal, mondeling materiaal, beeldmateriaal, ICT-bronnen kwantitatieve gegevens efficiënt gebruik van computerprogramma's essentie uit schriftelijk materiaal, mondeling materiaal, beeldmateriaal, ICT-bronnen kwantitatieve gegevens verwerking in concrete en praktische situaties ICT-toepassingen mondeling schriftelijk grafisch (6, 12, 18) DIDACTISCHE WENKEN In het eerste en het tweede leerjaar van de der graad oefenden de leerlingen in het vinden, selecteren en aanwenden van relevante informatie. In het derde leerjaar van de derde graad worden beoordelingsstrategieën, vergelijkingsstrategieën en efficiënt computergebruik belangrijker. De informatie uit diverse bronnen verkregen moet nu ook kritisch beoordeeld worden om ze daarna te integreren en praktisch aan te wenden. Volgende deelvaardigheden vragen dus extra aandacht: efficiënt computergebruik internet, websites, zoekmachines, computerprogramma s, , BIN-normen, 12 3de graad - 3de leerjaar bso

15 diverse bronnen raadplegen kranten, tijdschriften, encyclopedieën, internet, CD-rom, beeldmateriaal, interview, tabellen, grafieken, statistieken, folders van overheidscampagnes, beoordelingsstrategieën Is de gevonden informatie relevant, correct, recent, objectief? Wie of wat is de informatiebron? Is deze bron betrouwbaar? Wie is de doelgroep? vergelijkingsstrategieën Is de informatie duidelijk/onduidelijk, oppervlakkig/grondig, objectief/subjectief? Wat zijn de overeenkomsten en de verschillen? informatie integreren in een werkstuk, een powerpoint, een spreekoefening, een verslag, een brief, een , een reclamespot, een prijslijst, deontologische principes kunnen betrekking hebben op het auteursrecht, het recht op privacy, de beveiliging van ICT-bronnen, ethische principes kunnen betrekking hebben op respect voor zichzelf en voor anderen, solidariteit, rechtvaardigheid, LEERPLANDOELSTELLINGEN 7 Een eigen standpunt innemen, nuanceren en beargumenteren. LEERINHOUDEN (6, 12, 18) DIDACTISCHE WENK Een standpunt kunnen/durven innemen is een belangrijke en noodzakelijke vaardigheid om deel te nemen aan het maatschappelijk debat. Radio- en televisieprogramma's, lezersbrieven, interviews, kunnen belangrijke aanknopingspunten zijn om de argumentatie van en de nuances in standpunten te analyseren. De leraar zorgt ervoor dat de leerlingen gestimuleerd worden om een standpunt in te nemen binnen een groep, ook al staat hun mening lijnrecht tegenover die van anderen. Rollenspelen, kringgesprekken en groepsdiscussies zijn hiervoor geschikte werkvormen. Het is daarbij ook belangrijk dat vooral aan de verbaal zwakkeren een veilige omgeving wordt geboden om deze vaardigheid in te oefenen. LEERPLANDOELSTELLINGEN 8 Zelfstandig een probleem onderkennen en omschrijven. (19) LEERINHOUDEN beïnvloedende factoren detectie rangschikking volgens belangrijkheid onderlinge relaties mogelijke gevolgen 3de graad - 3de leerjaar bso 13

16 9 Zelfstandig een probleem analyseren. (20) 10 Een gepaste oplossingsstrategie hanteren. (21, 22) 11 De gevolgde oplossingsstrategie evalueren, bijsturen en optimaliseren. oplossingsstrategieën keuze planning uitvoering het proces het resultaat (23, 24) 12 Bij het oplossen van een probleem rekening houden met maatschappelijke en ethische normen. (25) onder andere: comfort veiligheid hygiëne privacy solidariteit DIDACTISCHE WENKEN Een probleem dient in deze context ruim geïnterpreteerd: een zelfstandig werk/groepswerk uitvoeren, een klasuitstap voorbereiden, een project uitwerken, een conflictsituatie aanpakken, Bredere maatschappelijke problemen worden bij voorkeur gesitueerd in tijd en ruimte en in verband gebracht met de actualiteit. Om een probleem, waarbij de leerlingen individueel of in groep betrokken zijn, op te lossen, kan het OVURschema een handig hulpmiddel zijn. Oriënteren Wat is het probleem? Welke factoren spelen een rol? Waarom is het een probleem? Voor wie is het een probleem? Wat is de kern van het probleem? Wat zijn de mogelijke gevolgen? Voor wie? Voorbereiden Informatie opzoeken, ballast elimineren, informatie rangschikken, onderlinge relaties onderzoeken, hulp zoeken, taken verdelen, een oplossingsstrategie kiezen. Mogelijke oplossingsstrategieën: de juiste instanties contacteren en raadplegen, experten contacteren en raadplegen, een gesprek aangaan, overleggen, raad vragen, mogelijke oplossingen vergelijken. Uitvoeren: De gekozen oplossingsstrategie toepassen. Reflecteren: Is het probleem opgelost? Was de gekozen strategie gepast? Wat liep er mis? Wat liep goed? Duiken er nieuwe problemen op? Hoe pakken we dit aan in de toekomst? 14 3de graad - 3de leerjaar bso

17 LEERPLANDOELSTELLINGEN 13 Met een team overleggen en onderhandelen om een doel te bereiken. (26) 14 Als teamlid de eigen taken volgens afspraak opnemen. LEERINHOUDEN aanpak taakverdeling verantwoordelijkheid de procesevaluatie de productevaluatie (27, 28, 29) 15 Over eigen bijdrage, teamwerking en groepsresultaat verslag uitbrengen. (30) 16 Over eigen bijdrage, teamwerking, groepsresultaat en interactievaardigheden reflecteren. communicatie verslaggeving interactievaardigheden de reflectie (31) 17 Bij het werken in team empathie, loyauteit en wederzijds respect tonen. (32) DIDACTISCHE WENKEN Groepsopdrachten uitvoeren blijft moeilijk. Nochtans is het een belangrijke vaardigheid om als volwassene in de maatschappij te functioneren: op de werkplek, in de vriendenkring, in het verenigingsleven, in samenlevingsvormen, Leerlingen leren hun verantwoordelijkheid als teamlid opnemen, hun taak consequent uitvoeren en volhouden. Het proces dat leerlingen hierbij doormaken, is belangrijker dan het eindproduct. De leraar krijgt een belangrijke taak De leraar vormt goede teams. De werkgroepen worden dan een vangnet waarin elk teamlid moet kunnen functioneren en waarbij de leden elkaar ondersteunen. Bovendien zorgt de leraar voor goede werkomstandigheden en maakt hij duidelijke organisatorische afspraken: afbakening van het onderwerp, timing, verwachtingen, evaluatie, De leerlingen krijgen hierbij voldoende bewegingsvrijheid. De leraar zorgt voor stimulerende, prikkelende en boeiende opdrachten. De leraar fungeert als gids, als coach. Hij stuurt bij waar nodig, geeft voortdurend feedback, zet het denkproces bij de leerlingen op gang. De leraar geeft geen pasklaar antwoord op vragen, maar tips om nieuwe stappen te zetten zodat de leerlingen zelf het antwoord vinden. Zij krijgen zo een grotere verantwoordelijkheid voor hun eigen leerproces. Er is ruimte nodig in het leslokaal om leerlingen zodanig te groeperen dat ze ongehinderd kunnen werken. 3de graad - 3de leerjaar bso 15

18 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 18 Cultuur leren waarderen. vormen van cultuur DIDACTISCHE WENKEN Met cultuur wordt bedoeld: film, lectuur, museabezoek, muziek, tentoonstellingen, bezienswaardigheden, natuur, gebouwen, industrieel erfgoed, fietsroutes Het aanbod en de verkenning zijn belangrijk. Het is logisch dat buitenschoolse activiteiten hier primeren. LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHOUDEN 19 Het belang van levenslang leren inzien. reflectie over leermotieven, wijzen van leren, het leerproces in de andere vakken reflectie over beroepsmogelijkheden, beroepsvervolmaking, omscholing... DIDACTISCHE WENKEN In onze samenleving is levenslang leren echt nodig. Het gaat niet om het schoolse leren. Het betreft een attitude die aanzet om de nieuwe dingen die zich aandienen eigen te maken waardoor de maatschappelijke en economische positie wordt verstevigd. Levenslang leren kan dus betrekking hebben op maatschappelijke ontwikkelingen, omscholing, vervolmaking i.v.m. beroepsmogelijkheden,... Leerplannen van het VVKSO zijn het werk van leerplancommissies, waarin begeleiders, leraren en eventueel externe deskundigen samenwerken. Op het voorliggende leerplan kunt u als leraar ook reageren en uw opmerkingen, zowel positief als negatief, aan de leerplancommissie meedelen via (leerplannen@vsko.be) of per brief (Dienst Leerplannen VVKSO, Guimardstraat 1, 1040 Brussel). Vergeet niet te vermelden over welk leerplan u schrijft: vak, studierichting, graad, licapnummer. Langs dezelfde weg kunt u zich ook aanmelden om lid te worden van een leerplancommissie. In beide gevallen zal de Dienst Leerplannen zo snel mogelijk op uw schrijven reageren. 5 Evaluatie Evaluatie in ruime betekenis heeft betrekking op de informatie over het verloop van het leerproces (procesevaluatie), het beoordelen van het werk van de leerlingen en de beslissingen die hieraan verbonden worden (productevaluatie), evaluatie van en door de leerlingen (zelfevaluatie), het eigen didactisch handelen van de leraar. 16 3de graad - 3de leerjaar bso

19 Bij evaluatie is het groei- en leerproces van iedere leerling het belangrijkst. Zelfevaluatie gebeurt steeds op basis van eigen of vooropgestelde doelen, criteria en beoordelingsnormen. Belangrijk hierbij is de vraag: wat heb ik geleerd met het oog op gelijkaardige opdrachten? Dit leerplan beoogt vaardigheden. Dat heeft consequenties voor het evaluatiesysteem dat zal nagaan in hoeverre leerlingen de ingeoefende vaardigheden, competenties en attitudes verworven hebben. Vaardigheidsevaluatie kan o.a. volgens verwerkingsniveaus, stappenplannen, op basis van een OVUR-schema, via een individueel leertraject, aan de hand van een portfolio, Het is geenszins de bedoeling dat alle vaardigheden die bij een leseenheid aan bod komen telkens bij elke leerling geëvalueerd worden. De leerkracht maakt een weloverwogen selectie van doelen die op dat moment en bij die bepaalde leerling relevant zijn voor het leerproces. Voor het meten van attitudes kunnen schalen gebruikt worden zoals de SAM-schaal of de LIKERT-schaal. Er zijn dus verschillende evaluatievormen mogelijk of zelfs noodzakelijk zijn. De gegevens of resultaten hoeven of kunnen ook niet altijd in cijfers worden uitgedrukt. Belangrijk is wel dat de gekozen evaluatievorm aangepast is, geïntegreerd in de instructie en dat de leerlingen erbij betrokken zijn. De concrete wijze van rapporteren is schoolgebonden. 6 Minimale materiële vereisten Nederlands en Maatschappelijke vorming worden gegeven in een goed uitgerust lokaal. Dit lokaal heeft: verplaatsbare stoelen en tafels, opbergkasten, Daarin bevindt zich materiaal waarover leerlingen voortdurend moeten kunnen beschikken: hun eigen werkmateriaal, atlassen, woordenboeken, naslagwerken, een cassetterecorder/cd-speler; een prikbord, kaarten van België, Europa en de wereld, een tijdbalk, een tv met video/dvd-speler, een overheadprojector, voldoende multimediacomputers met internetaansluiting en printer. 3de graad - 3de leerjaar bso 17

20 7 Bibliografie CEGO (Centrum voor Ervaringsgericht onderwijs), Hoekenwerk en contractwerk in het secundair onderwijs, Vesaliusstraat 2, 3000 Leuven. DE MAEYER S., RYMENANS R., e.a., Effectiviteit van tso- en bso-scholen, Acco, Leuven, VAN DAMME, D., e.a., Hoe geletterd, gecijferd is Vlaanderen? Functionele taal- en rekenvaardigheid van Vlamingen in internationaal perspectief, Garant, Leuven, VAN PETEGEM, P., Begeleid zelfstandig leren, Wolters Plantyn, Mechelen, ISBN VAN PETEGEM, P., VANHOOF, J., Een alternatieve kijk op evaluatie. - Mechelen : Wolters Plantyn, p. ISBN VAN PETEGEM, P., VANHOOF, J., Evaluatie op de testbank: een handboek voor het ontwikkelen van alternatieve evaluatievormen. - Mechelen : Wolters Plantyn, 2002, 334 p. ISBN VANHEE, S., e.a., Hoekenwerk in het basisonderwijs, studiedag 25 april VKW vzw, Sam, schaal voor attitudemeting, Tervurenlaan 463, 1160 Brussel. VLOR (Vlaamse Onderwijsraad), De eigenheid van het beroepssecundair onderwijs, 12 juni 1998, VLOR, afdeling tso-bso. VLOR (Vlaamse Onderwijsraad), Eindtermen Project Algemene Vakken, VLOR, afdeling tso-bso, VVKSO, Maatschappelijke vorming 1B/BVL, leerplan, Licap-Brussel D/1997/0279/035. VVKSO, Maatschappelijke vorming 2 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2004/0279/059. VVKSO, Maatschappelijke vorming 3 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2004/0279/062. VVKSO, Nederlands 1B/BVL, leerplan, Licap-Brussel D/1997/0279/038. VVKSO, Nederlands 2 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2004/0279/076. VVKSO, Nederlands 3 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2006/0279/027. VVKSO, Project Algemene Vakken 2 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2001/0279/005. VVKSO, Project Algemene Vakken 3 de graad, leerplan, Licap-Brussel D/2003/0279/001. VVKSO, Visietekst project algemene vakken, Mededeling, 9 november 2005, M VVKSO VVKSO, Wiskunde 1B en BVL, leerplan, Licap-Brussel D/1997/0279/040. Websites de graad - 3de leerjaar bso

21 8 Eindtermen PAV derde graad: derde leerjaar 8.1 Functionele tekstgeletterdheid De leerlingen kunnen 1 uit diverse tekstsoorten relevante informatie selecteren. 2 voor een specifieke opdracht uit verschillende soorten teksten informatie vergelijken en integreren. 3 beknopt en duidelijk schriftelijk rapporteren. 4 maatschappelijk relevante tekstinformatie praktisch aanwenden. 5 maatschappelijk relevante tekstinformatie kritisch beoordelen. 6* over maatschappelijke relevante tekstinformatie een eigen standpunt innemen, rekening houdend met ethische principes. 8.2 Functionele kwantitatieve geletterdheid 7 uit tabellen, grafieken, diagrammen of kaarten, relevante informatie selecteren. 8 voor een specifieke opdracht kwantitatieve gegevens selecteren en bewerken. 9 voor twee variabelen, informatie in een aangepaste grafische vorm weergeven. 10 maatschappelijk relevante kwantitatieve informatie praktisch aanwenden. 11 maatschappelijk relevante kwantitatieve informatie kritisch beoordelen. 12* over maatschappelijke relevante kwantitatieve informatie een eigen standpunt innemen, rekening houdend met ethische principes. 8.3 Functionele ICT-geletterdheid De leerlingen kunnen 13 bij algemeen gebruik van de computer structurerend en efficiënt werken. 14 voor een specifieke opdracht twee of meer programma s selecteren en gebruiken en de resultaten ervan integreren tot één product. 15 informatie selecteren uit twee verschillende of gelijke ict-bronnen en deze informatie integreren. 16 maatschappelijk relevante ict-toepassingen gebruiken. 17 maatschappelijk relevante informatie, met behulp van ict ingewonnen, kritisch beoordelen. 3de graad - 3de leerjaar bso 19

22 18* over maatschappelijk relevante informatie ingewonnen met behulp van ict, een eigen standpunt innemen rekening houdend met enerzijds ethische principes en anderzijds deontologische principes met betrekking tot auteursrecht, privacy, beveiliging. 8.4 Problemen oplossen De leerlingen kunnen 19 zelfstandig de essentie van een probleem vatten en omschrijven. 20 bij een probleem beïnvloedende factoren achterhalen, ze vervolgens volgens belangrijkheid rangschikken en de relaties ertussen aangeven. 21 voor een probleemstelling de meest geschikte oplossingsstrategie kiezen. 22 een planning opmaken en ze uitvoeren. 23 bij elke stap de gevolgde strategie evalueren en eventueel bijsturen. 24 het resultaat van het proces evalueren en de gevolgde strategie optimaliseren. 25 bij het oplossen van problemen rekening houden met comfort, veiligheid en hygiëne. 8.5 Werken in teamverband De leerlingen kunnen 26 met het oog op een te bereiken doel over de aanpak, de taakverdeling en de verantwoordelijkheden van een groepsopdracht overleggen en onderhandelen. 27 zich bij een groepsopdracht constructief aansluiten bij een in team genomen beslissing. 28 de eigen taken van een groepsopdracht volgens afspraken uitvoeren. 29 de eigen bijdrage, zowel qua proces als qua product, tussentijds evalueren en eventueel bijsturen. 30 over de eigen bijdrage aan een groepsopdracht beknopt verslag uitbrengen en erover communiceren. 31 het groepsresultaat en de teamwerking bespreken met het oog op conclusies over de eigen interactievaardigheden. 32* empathie, loyauteit en wederzijds respect tonen. * Met het oog op de controle door de inspectie werden de attitudes met een * aangeduid. 20 3de graad - 3de leerjaar bso

23 3de graad - 3de leerjaar bso 21

24 9 Bijlagen 9.1 Bijlage 1 Jaarplan/Samenvattend schema Vanuit de eigenheid van PAV en omwille van de steeds grotere inbreng van de leerlingen wordt het jaarplan een flexibel werkinstrument. Een strak tijdschema opbouwen is quasi onmogelijk en de te behandelen thema's zijn vaak nog niet gekend bij de aanvang van het schooljaar. Toch blijft het jaarplan samenvattend schema een zinvol document: voor persoonlijk gebruik: als vakleraar plannen en leerinhouden overzien; bij vakoverleg, horizontaal en/of verticaal: met collega s plannen en leerinhouden overzien; voor interims: de geziene leerinhouden overzien en er bij aanknopen; als een mogelijk bewijs van planning bij inspectie; Het voorbeeld als bijlage is dan ook slechts één van de mogelijkheden. Iedere vakgroep kiest zelf per graad het voor haar meest werkzame model. Aanwijzingen voor het invullen: 1 Elke leraar vult, in overleg met collega s, het document in. 2 Leraren die het vak voor het eerst geven, leraren die van leerjaar of graad veranderen werken beter met periodeplannen en/of vullen het document na een gegeven thema/onderwerp in. 3 Vermeld bij elk thema/onderwerp de nummers van de leerplandoelen die aan bod komen. Verder is er ruimte voor leerinhouden en persoonlijke aanvullende notities. 4 De periode omvat de duur (bv. september week 1, 2, 3) die de leraar aan een thema besteedt. Vermeld eenmaal gespreid indien het een thema/onderwerp betreft waarvan elementen gespreid over het schooljaar aan bod komen, bijvoorbeeld actualiteit, jaarwerk 9.2 Bijlage 2 Leerplanlijn PAV: Overzicht Deze bijlage geeft een overzicht van de leerinhouden zoals ze, vertrekkend vanuit wiskunde, Nederlands en maatschappelijke vorming in 1B en BVL, overgaan naar PAV 2de graad om uit te monden in PAV 3de graad. Dit biedt in de 3de graad (en ook in de 2de graad) het voordeel te zien, zij het heel schematisch, welke onderliggende leerinhouden reeds werden behandeld. Indien grondiger informatie wenselijk is, kan de leraar als betrokken leerplannen zelf raadplegen. 22 3de graad - 3de leerjaar bso

25 Bijlage 1 Project Algemene Vakken 3de graad School: Schooljaar: Leerplannummer: Studierichting: Jaarplan/Samenvattend schema Periode Thema/onderwerp Nummers van de leerplandoelen Leerinhouden Aanvullende notities 3de graad - 3de leerjaar bso 23

26 Bijlage 2 PAV 3de leerjaar van de 3de graad PAV 3de graad doel omschrijving doel omschrijving Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie vinden en selecteren. Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie kritisch beoordelen. Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie vergelijken en integreren. Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie praktisch aanwenden. Beknopt en duidelijk rapporteren. 1 Zelfstandig info vinden. 2 Zelfstandig info selecteren. 3 Zelfstandig info aanwenden Zelfstandig een probleem onderkennen en omschrijven. Zelfstandig een probleem analyseren. Een gepaste oplossingsstrategie hanteren. De gevolgde oplossingsstrategie evalueren, bijsturen en optimaliseren. Met een team overleggen en onderhandelen om een doel te bereiken. Als teamlid de eigen taken volgens afspraak opnemen. Over eigen bijdrage, teamwerking en groepsresultaat verslag uitbrengen. Over eigen bijdrage, teamwerking, groepsresultaat en interactievaardigheden reflecteren. Bij het werken in team empathie, loyauteit en wederzijds respect tonen. 4 Individueel zelfstandig werk 5 Groepswerk 24 3de graad - 3de leerjaar bso

27 PAV 2de graad 1B/BVL doel omschrijving vak doel omschrijving Onder begeleiding info vinden, selecteren, gebruiken: strategieën Relevante info halen uit tabel, grafiek, dia Mondeling info inwinnen Info halen uit geschreven teksten mavo wi Ned ,26, 31,32 Hoofdstuk Informatie Hoofdstuk Informatieverwerking Informatie halen uit 49 Info halen uit beelden Onder begeleiding info vinden, selecteren, gebruiken: strategieën Kritisch omgaan met mondelinge info Kritisch omgaan met gelezen info mavo wet Ned ,17, 27,31 Hoofdstuk Informatie Ordeningsprincipes Informatie selecteren, ordenen 50 Kritisch omgaan met beelden Onder begeleiding info vinden, selecteren, gebruiken: strategieën Info halen uit gesproken teksten Gespreksconventies toepassen Mavo Ned 43 Lui Spre Hoofdstuk Informatie Hoofdstuk Luisteren Hoofdstuk Spreken 41 Mondelinge info meedelen 43 Spreekdurf ontwikkelen 47 Functioneel schrijven 48 Taalschat uitbreiden 4 Individueel zelfstandig werk onder begeleiding Mavo wi Geleide zelfactiviteiten Aanzetten tot zelfstandig verwerken van de leerstof Ned 1.4 Aanzetten tot zelfstandig verwerken van de leerstof 5 Groepswerk onder begeleiding Ned 6,7,8 18,19 20 Communicatiebevorderende technieken 3de graad - 3de leerjaar bso 25

28 Bijlage 2 PAV 3de leerjaar van de 3de graad PAV 3de graad doel Omschrijving doel omschrijving 6 Bij het verwerken en verwerven van informatie rekening houden met ethische en deontologische principes. 11 Bij het oplossen van een probleem rekening houden met maatschappelijke en ethische normen. 6 Reflecteren om maatschappelijke weerbaarheid te verhogen: Bewust en verantwoord consumentengedrag Verantwoorde seksualiteit Verkennen verschillende relatievormen Eigen gezondheid en veiligheid, en die van anderen Verkeersverantwoordelijkheid Kritische benadering van de media 7 Gepast ageren 8 Inzien verbanden verleden, heden, toekomst Bij het oplossen van een probleem rekening houden met maatschappelijke en ethische normen. Bij het werken in team empathie, loyauteit en wederzijds respect tonen. 9 Multiculturele omgang 10 Eigen wereldburgerschap inzien 26 3de graad - 3de leerjaar bso

29 PAV 2de graad 1B/BVL doel omschrijving vak doel omschrijving 6 Reflecteren om maatschappelijke weerbaarheid te verhogen Verantwoord omgaan met seksualiteit Elementen van (on)gezond leven Basisregels als weggebruiker kennen Invloed media verkennen wet wet mavo mavo Ned 4, ,6 4,3 16,28 Hoofdstuk Voortplanting bij de mens Hygiëne spierstelsel Gezonde voeding Hoofdstuk Mobiliteit Hoofdstuk Informatie Info beoordelen 7 Gepast ageren 8 Illustreren verbanden verleden, heden, toekomst mavo 4,2 4,3 4,8 Hoofdstuk Gemeente in heden en verleden Hoofdstuk Informatie Hoofdstuk Tijd 9 Leven van mensen vergelijken mavo 4,2(2) Multiculturele samenleving onderscheiden 4,2(3) Respectvol leren omgaan met 4,4(2) Verschillende nationaliteiten vaststellen 4,5(3) Verband kleding en maatschappelijke groep 4,7(2) Respectvol omgaan met verschillen 15 Democratische bestuursvorming 4,4(13) Rechten/plichten kennen in school 4,7(4) Mensrechten 10 Wereldproblemen omschrijven mavo Ned 4.3(6) 4.3(7) 4.3(8) 7.8(16) 14,15 42,43 44 Info actuele gebeurtenissen Actua situeren in tijd en ruimte Eigen mening over actualiteit Historische situering Mondelinge info geven Schrijftechnieken 3de graad - 3de leerjaar bso 27

30 Bijlage 2 PAV 3de leerjaar van de 3de graad PAV 3de graad doel omschrijving doel omschrijving 11 Geld beheren (volwassen niveau) 12 Democratische besluitvorming 13 Maatschappelijke voorzieningen verkennen (niveau volwassenen) 10 Een gepaste oplossingsstrategie hanteren. 14 Maatschappelijke voorzieningen leren gebruiken. 18 Cultuur leren waarderen. 15 Culturele vrijetijdsbesteding Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie vinden en selecteren. Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie kritisch beoordelen. Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie vergelijken en integreren. Zelfstandig en in concrete situaties maatschappelijk relevante informatie praktisch aanwenden. Over eigen bijdrage, teamwerking en groepsresultaat verslag uitbrengen. Een eigen standpunt innemen, nuanceren en beargumenteren. Beknopt en duidelijk rapporteren. Over eigen bijdrage, teamwerking en groepsresultaat verslag uitbrengen. 16 Wiskundige denkmethoden zelfstandig toepassen 17 Kwantitatieve gegevens verwerken 18 Kwantitatieve gegevens controleren 19 Eigen mening uiten 20 Functioneel schrijven 21 Solliciteren 19 Het belang van levenslang leren inzien. 22 Levenslang leren 28 3de graad - 3de leerjaar bso

31 PAV 2de graad 1B/BVL doel omschrijving vak doel omschrijving Geld beheren (jongerenniveau) Met geld rekenen wi Hoofdstuk Geld 15 Democratische bestuursvorming algemeen mavo Hoofdstuk Gemeente heden/verleden Hoofdstuk Samenleven 16 Maatschappelijke voorzieningen situeren (niveau jongeren) Ned Hoofdstuk Luisteren, Spreken, Lezen, Schrijven Creatieve expressie in eigen omgeving Vrijetijdsbesteding verkennen mavo 4.9 Hoofdstuk Vrije tijd 22 Wiskundige denkmethoden verwerven wi 2 Algemene doelstellingen: denkmethoden verwerven 22 t/m 34 Werken met cijfermateriaal (hoofdrekenen, schriftelijk rekenen, rekenmachine, gemiddelde, %, grootheden, wi Heel het leerplan 23 Bewerkingen, resultaten controleren wi 4.2 Hoofdrekenen: schatten en controleren 42 Eigen mening uiten in een gesprek Ned Spre Hoofdstuk Spreken 43 Spreekdurf ontwikkelen 24 Tekst luidop lezen 47 Functioneel schrijven Ned Schr Wsch Hoofdstuk Schrijven Hoofdstuk Woordenschat 3de graad - 3de leerjaar bso 29