Zienswijze Ontwerp Structuurvisie Ondergrond december 2016

Transcriptie

1 Zienswijze Ontwerp Structuurvisie Ondergrond december 2016 Burgemeester en wethouders Dongeradeel,

2 Inhoudsopgave Inleiding... 1 A. Algemeen... 2 A1. Rolneming ruimtelijke kaders voor de ondergrond... 2 B. Visie op duurzaam, veilig en efficiënt gebruik van bodem en ondergrond... 3 B1. Veiligheid en voorkomen van schade... 3 B2. Voorzorgsbeginsel... 3 B3. Conclusies Onderzoeksraad Voor Veiligheid... 4 B4. Belang van nut en noodzaak, onafhankelijke kennis, toezicht en monitoring voor maatschappelijk draagvlak... 4 B5. Omgevingsmanagement... 5 C. Mijnbouwactiviteiten voor de energievoorziening... 5 C1. Terminologie... 5 C2. Toekomstperspectief... 5 C3 Gaswinning uit regionale velden... 6 C4. Aardbevingen en bodemdaling... 6 C5. Geothermie... 7 C6. CO 2 -opslag... 7 C7. Zoutwinning... 7 C8. Opslag van stoffen in gasvelden en/of zoutcavernes... 7 C9. Schaliegas... 8 C10. Eindberging van radioactief afval... 8 D. Realisatieparagraaf... 8 D1. Synergie van aardgas en geothermie... 8 E. Slot... 8

3 Inleiding Op 11 november 2016 is de Ontwerp Structuurvisie Ondergrond (in het vervolg Ontwerp Structuurvisie) goedgekeurd door het kabinet en vervolgens bekend gemaakt. Wij hebben het rapport met interesse gelezen en willen nog een aantal inhoudelijke punten naar voren brengen. Hieronder vindt u de zienswijze van ons college van burgemeester en wethouders, waarbij wij meerdere onderdelen ons inhoudelijk aansluiten bij afzonderlijke zienswijzen van de colleges van Gedeputeerde Staten van Groningen en Fryslân. 1

4 A. Algemeen A1. Rolneming ruimtelijke kaders voor de ondergrond In de ontwerpstructuurvisie is niet helder geduid of ruimtelijke kaders voor de ondergrondse ruimte een expliciete rijksverantwoordelijkheid betreffen en welke afwegingsruimte voor kaderstelling aan provincies en gemeenten wordt gelaten. Wij verwachten dat u in de definitieve versie nader zal ingaan op de rolverdeling tussen het rijk, provincie en gemeenten. De ontwerpstructuurvisie behandelt uiteenlopende denkbare activiteiten in de ondergrondse ruimte los van elkaar. Activiteiten in de ondergrondse ruimte zullen elkaar in de praktijk beïnvloeden. Zo kan bijvoorbeeld gaswinning ook bovenliggende zoutlagen in beweging brengen, waardoor de potentiële gebruiksmogelijkheden een dergelijke zoutlaag negatief beïnvloed kunnen worden. Individuele activiteiten in de ondergrondse ruimte kunnen op korte of lange(re) termijn in meer of mindere mate gevolgen hebben voor bovengrondse functies. In de ontwerpstructuurvisie wordt onvoldoende relatie gelegd tussen het al dan niet toestaan van ondergrondse gebruiksmogelijkheden als wel of niet acceptabel c.q. (te) risicovol voor bovengrondse functies. Ten allen tijde dient de veiligheid van inwoners en bedrijven van de winningsregio bovengronds voorop te staan. In de ontwerpstructuurvisie is dit aspect onvoldoende belicht. Het Fries manifest gas- en zoutwinning is een belangrijk achtergronddocument in relatie tot deze inhoudelijke reactie op de ontwerp structuurvisie voor de ondergrondse ruimte. Lusten & lasten De tijd van spreken in termen van wingewesten dient definitief achter ons te liggen, omdat dit geen recht doet aan rechten en belangen van inwoners en bedrijven in winningsregio s. In een structuurvisie voor de ondergrondse ruimte zal zeker voor wat betreft mijnbouwactiviteiten de sociaal-economische positie en ook de leefbaarheid van het gebied niet mogen lijden onder winningsactiviteiten. Het regionale belang zal bij het al dan niet mogelijk maken van winningsactiviteiten als aardgaswinning nadrukkelijk moeten meegewogen met rijkswinningsbelangen en los daarvan commerciële winningsbelangen. In de vertaalslag van de regionale belangen zal er in beleid aan de voorkant en consequent gestuurd moeten worden op een evenredig aandeel van de regio in de verdeling van lusten en lasten. Dit impliceert een kanteling c.q. modernisering van de relaties en rolneming tussen alle bij winningsvraagstukken betrokken partijen. 1. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat de tijd van wingewest achter ons ligt en een voldoende regionaal maatschappelijk draagvlak vereist is. Hierbij moet de regio welke te maken heeft met de lasten van het al dan niet mogelijk maken c.q. voorzetten van winningsactiviteiten vooraf een evenredig aandeel van de gas- en zoutwinning voor zich op kunnen eisen. 2

5 B. Visie op duurzaam, veilig en efficiënt gebruik van bodem en ondergrond B1. Veiligheid en voorkomen van schade In de Mijnbouwwet staat dat schade moet worden voorkomen. In het wetsvoorstel tot wijziging van de mijnbouwwet wordt het begrip schade beperkt tot schade aan gebouwen of infrastructurele werken of de functionaliteit daarvan". Wij vinden echter dat zo'n breed mogelijk schadebegrip moet worden gehanteerd in de structuurvisie. Ook schades als bedrijfsschade, immateriële schade, milieuschade, schade aan landschap en natuurschoon en economische schade moeten worden meegewogen. Wij vinden aldus dat het begrip schade in de breedste zin des woords moet worden opgevat. Dit vormt de basis voor een veilig gebruik van de ondergrond. In hoofdstuk 3.4 Veilig gebruik van de ondergrond wordt hier echter niet naar gerefereerd. 1. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat het voorkomen van schade, in de breedste zin van het woord, het startpunt vormt voor de vergunning van mijnbouwactiviteiten. Wij vinden dat de termen veiligheid en risico s van activiteiten niet juist worden gebruikt. Risico s zijn altijd gerelateerd aan calamiteiten of onvoorziene gebeurtenissen De inwoners van een winningsregio moeten ten alle tijde veilig kunnen wonen en werken op basis van duidelijke wettelijke kaders. 2. De veiligheidsissues en de risico's apart beschreven moeten worden in de Structuurvisie Ondergrond. 3. De veiligheidsissues en de risico s apart in uw definitieve Structuurvisie Ondergrond moeten worden meegewogen. B2. Voorzorgsbeginsel In hoofdstuk 3.4 Veilig gebruik van de ondergrond staat dat het voorzorgsbeginsel toegepast moet worden bij nieuwe, nog onzekere risico s: Het voorzorgsbeginsel houdt in dat als er (sterke) aanwijzingen of vermoedens bestaan dat een voorgenomen activiteit of ingreep (ernstige) effecten heeft op het milieu, waarbij er nog sprake is van wetenschappelijke onzekerheid, er niet gewacht hoeft te worden met het nemen van milieubeschermende maatregelen totdat een onomstotelijk bewijs van schadelijke effecten is geleverd. Wij vinden dat het voorzorgbeginsel strikter moet worden opgevat en daarbij niet alleen moet gelden voor toekomstige activiteiten maar ook voor huidige activiteiten. Pas nadat een beoordeling van de gevolgen van een initiatief betreffende de ondergrond (dus niet alleen initiatieven rondom de gaswinning) heeft plaatsgevonden en de duidelijkheid over het uitblijven van aantasting van veiligheid en gezondheid van omwonenden ten gevolge van het project is verkregen, alsmede duidelijkheid over het uitblijven van andersoortige significante en onomkeerbare schade (bijvoorbeeld economische schade voor de regio en/of onomkeerbare schade aan cultuurhistorische gebouwen, natuur of milieu ) kan pas een besluit worden genomen. Dit in verband met de significante en onomkeerbare gevolgen voor onderen bovengrond. 4. Gezien bovenstaande tekst over het voorzorgsbeginsel, moet in de Structuurvisie Ondergrond opgenomen worden dat indien bij activiteiten in de diepe ondergrond de veiligheid niet (meer) geborgd is, deze activiteit zodanig aangepast of gereduceerd moet worden totdat de veiligheid wel geborgd is. Dit geldt zowel voor de huidige winning van aardgas en andere delfstoffen als voor nieuwe activiteiten. 3

6 B3. Conclusies Onderzoeksraad Voor Veiligheid In de Ontwerp Structuurvisie staat: Naar aanleiding van de problematiek rond de aardbevingen in Groningen heeft de Onderzoeksraad voor Veiligheid in februari 2015 een rapport uitgebracht, met vijf aanbevelingen voor de minister van Economische Zaken en de mijnbouwondernemingen. In het kader van deze visie op duurzaam, veilig en efficiënt gebruik van bodem en ondergrond is de belangrijkste aanbeveling: Wees in de communicatie en de dialoog met burgers transparant over onzekerheid, expliciteer en motiveer de plaats die onzekerheid krijgt in de besluitvorming over de exploratie en exploitatie van delfstoffen. Ons college begrijpt niet dat in de Ontwerp Structuurvisie gekozen is om alleen deze aanbeveling op te nemen, in het kader van een duurzaam, veilig en efficiënt gebruik van bodem en ondergrond. In het rapport van de Onderzoeksraad Voor Veiligheid staat expliciet als eerste advies: Advies a) Versterken veiligheidsbelang De Onderzoeksraad is van oordeel dat de besluitvorming over activiteiten in de diepe ondergrond zodanig moet worden ingericht dat de veiligheid van bewoners een expliciete plaats in de belangenafweging krijgt.. 5. Het bovenstaande advies expliciet opgenomen moet worden in de Structuurvisie Ondergrond aangezien dit het eerste en belangrijkste advies van de Onderzoeksraad voor Veiligheid is (ook relevant voor punten 13-23). Dit betekent dat de structuur van het gasgebouw fundamenteel moet worden aangepast en daarmee ook voor deze winningsregio in noordoost Fryslân mede in relatie tot het Waddengebied. B4. Belang van nut en noodzaak, onafhankelijke kennis, toezicht en monitoring voor maatschappelijk draagvlak Draagvlak voor activiteiten in de ondergrond bevindt zich mede door de ontwikkelingen in de buurprovincie Groningen op een dieptepunt. Winningsactiviteiten en voorgenomen nieuwe winningsactiviteiten staan hierdoor in een heel andere omgevingscontext dan ca. 10 tot 15 jaar geleden. Nieuwe initiatieven moeizaam van de grond, terwijl de ondergrond, naast de negatieve effecten van bijvoorbeeld de gevolgen van gaswinning, ook kansen biedt die ons welvaart en welzijn kunnen brengen. Er is daarom behoefte aan een brede maatschappelijke discussie over nut en noodzaak van gebruik van de ondergrond. Dit vormt de basis voor het draagvlak van activiteiten in de ondergrond. In hoofdstuk 3.6 Betrokkenheid en draagvlak van de Ontwerp Structuurvisie staat: Betrokkenheid en draagvlak vragen om een open planproces en transparante besluitvorming door de overheid, waarbij keuzes worden onderbouwd. Breed draagvlak voor keuzes is alleen mogelijk als deze keuzes onderbouwd worden door onafhankelijke kennis, dus van personen die geen belang hebben bij het toepassen van de activiteit én door de betrokkenen als onafhankelijk wordt beschouwd. Om onafhankelijke kennis te vergroten is behoefte aan meer informatie over de diepe ondergrond. Op dit moment wordt recente informatie over de ondergrond lang niet altijd in wetenschappelijke wereldwijde kennisinstituten gedeeld door de mijnbouwbedrijven. De rijksoverheid heeft een belangrijke rol om kaders te stellen aan de vereiste internationale wetenschappelijke kennisuitwisseling van risico s van activiteiten in de ondergrond. Andere randvoorwaarden voor draagvlak zijn gedegen toezicht en monitoring op potentiële effecten. In de buurprovincie Groningen wordt hiermee nu veel ervaring opgedaan, wat ook voor voor deze winningsregio in noordoost Fryslân van belang is. In hoofdstuk 3.4 Veilig gebruik van de ondergrond van de Ontwerp Structuurvisie zouden toezicht en monitoring dan ook expliciet beschreven moeten worden. 4

7 6. In de Structuurvisie Ondergrond uitgewerkt moet worden hoe een brede maatschappelijke discussie over nut en noodzaak van gebruik in de ondergrond gevoerd gaat worden. Deze discussie vormt de basis voor het maatschappelijk draagvlak voor nieuwe activiteiten. 7. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat het van belang is dat keuzes worden onderbouwd door onafhankelijke kennis die door de betrokkenen als onafhankelijk wordt beschouwd. 8. Mijnbouwbedrijven alle relevante informatie over de diepe ondergrond direct moeten delen om de onafhankelijke kennis van de ondergrond te verbeteren. 9. In de Structuurvisie Ondergrond het belang van gedegen toezicht en monitoring op mijnbouwactiviteiten wordt opgenomen. B5. Omgevingsmanagement De gemeente kan zich vinden in de samenwerking zoals geschetst in hoofdstuk 4.3 Samenwerken bij de energievoorziening omgevingsmanagement van de Ontwerp Structuurvisie. Wij stellen echter voor een ander woord te gebruiken dan omgevingsmanagement, omdat dit de suggestie wekt dat de centrale overheid de andere belanghebbende managet en er dus geen sprake is van een gelijkwaardige samenwerking. Gedacht kan worden aan inzet van gebiedscoördinatoren als invulling van het omgevingsmanagement, zoals ook toegepast wordt bij het dossier Windenergie. In de Ontwerp Structuurvisie staat geschreven: Omgevingsmanagement is een gezamenlijke verantwoordelijkheid. Overheden, maatschappelijke organisaties en omwonenden hebben allen een verantwoordelijkheid bij omgevingsmanagement. In de praktijk herkennen wij dit (nog) niet. De lokale impact van de gaswinning is tot nu toe nog een onvoldoende uitgewerkt onderwerp in actuele winningsbesluiten. Zolang die situatie ongewijzigd blijft is er feitelijk geen sprake van samenwerking, waardoor omgaan met de omgeving ook niet als gezamenlijke verantwoordelijkheid gezien kan worden. 10. In de Structuurvisie Ondergrond moet worden opgenomen dat het bevoegd gezag de lokale adviezen meeneemt in haar besluit en een onderbouwing moet geven indien eventueel afgeweken wordt van het advies. C. Mijnbouwactiviteiten voor de energievoorziening C1. Terminologie In de Ontwerp Structuurvisie worden mijnbouwactiviteiten gekoppeld aan de term energievoorziening. Echter niet alle mijnbouwactiviteiten zijn bedoeld voor de energievoorziening, bijvoorbeeld zoutwinning. 11. Voor een beter beeld, alleen de term mijnbouwactiviteiten gebruikt moet worden, zoals deze term in de Mijnbouwwet omschreven staat. C2. Toekomstperspectief In de Ontwerp Structuurvisie ligt nog te veel nadruk op het doorgaan met het winnen van fossiele delfstoffen. Zo is financieel gewin één van de redenen voor gaswinning uit kleine velden en wordt er zelfs gesproken over zorgen dat het voor mijnbouwmaatschappijen steeds minder interessant wordt om gas te winnen in Nederland door de lage olieprijzen en de discussies rondom gaswinning op land (pagina 55). De gemeente Dongeradeel wil in deze regio samen met partijen sterk inzetten op energietransitie door middel van duurzame energie. We zijn van mening dat de Structuurvisie Ondergrond kan dienen als 5

8 leidraad voor overheden en bedrijfsleven in Nederland voor een duidelijke, sterke lijn richting duurzame energie. Aardgaswinning louter om financieel gewin is hierbij moeilijk als rijksbelang te definiëren. 12. In de Structuurvisie Ondergrond toegewerkt moet worden naar een energietransitie door middel van duurzame energie en dat de focus van de structuurvisie dient te liggen op de kansen in de ondergrond voor duurzame energie. C3 Gaswinning uit regionale velden We realiseren ons dat vooralsnog gas als energiebron nodig zal zijn en dat gaswinning uit regionale velden daarin een belangrijk positie in kan nemen. Eerder is van rijkswege en vanuit winningsbedrijven ingezet op een aandeel van 30 procent uit regionale velden. Het woord kleine velden is dan ook een relatief begrip, omdat het aandeel van de gaswinning uit de regionale velden nog altijd fors is. Het nut en de noodzaak van dergelijke winningen zal echter in de loop van de tijd telkens afgezet moeten worden tegen de voortgang van de transitie naar duurzame energievormen Daarin past naar onze mening slecht de geformuleerde algemene ambitie in de ontwerp Structuurvisie dat - wanneer het veilig kan - gas uit kleine velden altijd en zo maximaal mogelijk gewonnen zou moeten kunnen worden, ook vanwege financiële en economische aspecten, en dat maatregelen worden voorzien om te voorkomen dat mijnbouwbedrijven zullen verdwijnen en gas uit deze velden niet meer wordt gewonnen. De daarvoor benodigde inspanningen en investeringen moeten ons inziens afgezet worden tegen de meerwaarde van een andere inzet van die middelen voor een bijdrage aan de energietransitie. De structuurvisie ondergrond gaat op geen enkele manier in op de regionale maatschappelijke discussie en het werken aan het vereiste regionaal maatschappelijk draagvlak voor zowel bestaande als nieuwe gaswinning in de regio. In de beleidsontwikkeling dient het verder aanscherpen van veiligheidsbeleid voor de regionale velden niet achter te blijven bij de gaswinning uit het Groninger gasveld. 13. In de Structuurvisie opgenomen moet worden dat er voorafgaand aan nieuwe winningsbesluiten voor zowel bestaande als nieuwe gaswinningen in de regio maximaal onder regie van de overheid wordt ingezet op het vooraf verkrijgen van het vereiste maatschappelijk draagvlak in de regio. 14. Bij de noodzaak het veiligheidsbeleid rond gaswinning de komende jaren verder aan te scherpen mogen de regionale velden niet achterblijven bij de gaswinning uit het Groninger gasveld. C4. Aardbevingen en bodemdaling In hoofdstuk 5 Grondwater voor de drinkwatervoorziening van de Ontwerp Structuurvisie wordt nadrukkelijk gesproken over effecten van mijnbouwactiviteiten op grondwaterwinning en over effecten van grondwaterwinning op de omgeving. In hoofdstuk 6 Mijnbouwactiviteiten voor de energievoorziening van de Ontwerp Structuurvisie wordt echter niet gesproken over effecten van mijnbouwactiviteiten op de omgeving, waarvan aardbevingen en bodemdaling de belangrijkste negatieve effecten zijn. Ook in hoofdstuk 7 afweging belangen drinkwatervoorziening en energievoorziening van de Ontwerp Structuurvisie komen aardbevingen en bodemdaling niet expliciet naar voren. Dit is een bijzonder belangrijke hiaat in de Ontwerp Structuurvisie en wij willen daarom dat deze effecten worden toegevoegd aan hoofdstuk 6, op vergelijkbare wijze als dat voor drinkwaterwinning is gedaan. Daarin moet ook aandacht zijn voor de stapeling van negatieve effecten wegens meervoudig gebruik van de ondergrond. Bodemdaling wordt wel achteraf in hoofdstuk 9 Verantwoording van de Ontwerp Structuurvisie kort besproken, maar dit doet ons inziens onvoldoende recht aan de relevantie van dit onderwerp bij mijnbouwactiviteiten. Tevens zijn bodemdaling en door mijnbouwactiviteiten geïnduceerde aardbevingen niet opgenomen in het begrippenkader. 6

9 15. Aardbevingen en bodemdaling in hoofdstuk 6 Mijnbouwactiviteiten voor de energievoorziening van de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moeten worden als negatieve effecten van mijnbouwactiviteiten op de omgeving. Daarbij moet ook aandacht zijn voor de stapeling van negatieve effecten als gevolg van verschillende activiteiten in de ondergrond. Ook wordt er geen aandacht besteedt aan de cumulatie van aardbevingen door de jaren heen. 16. De termen bodemdaling en door mijnbouwactiviteiten geïnduceerde aardbevingen opgenomen moeten worden in het begrippenkader van de Structuurvisie Ondergrond. C5. Geothermie In het kader van de energietransitie geven wij geothermie voorrang boven gaswinning. In de Ontwerp Structuurvisie wordt geen voorrang gegeven aan bepaalde activiteiten. Wij zouden hierin graag duidelijker keuzes verwoord zien. Daarnaast pleiten wij voor synergie tussen aardgaswinning en geothermie. 17. Duidelijkere keuzes gemaakt moeten worden in de voorkeursvolgorde voor activiteiten in de ondergrond, waarin stapsgewijs voorkeursopties aangegeven worden aan de hand van een aantal criteria: éérst veiligheid, dan duurzaamheid, dan ondergrondse effecten en dan inpasbaarheid. C6. CO 2-opslag Wij zijn tegen de opslag of berging van CO 2 in lege gasvelden zolang de veiligheid niet gegarandeerd kan worden en draagvlak voor deze activiteit ontbreekt. 18. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat in uw onderzoek over CO 2 opslag (zie pagina 65 van de Ontwerp Structuurvisie) het thema veiligheid het centrale uitgangspunt is. C7. Zoutwinning Wij zijn tegen zoutwinning in deze regio zolang de veiligheid niet gegarandeerd kan worden en draagvlak voor deze activiteit ontbreekt. Bovendien geeft zoutwinning in combinatie met gaswinning tot onvoorspelbare veiligheids- en gebruikseffecten voor bovengrondse functies, waardoor die combinatie van winningen feitelijk als onverantwoord kan worden betiteld. 19. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat bij zoutwinning het thema veiligheid het centrale uitgangspunt is. 20. Combinaties van gas- en zoutwinning in de regio worden niet toegestaan nu de veiligheid van deze gecombineerde activiteiten niet gegarandeerd kan worden. C8. Opslag van stoffen in gasvelden en/of zoutcavernes De Ontwerp Structuurvisie geeft aan dat er geen plannen zijn om in Nederland nieuwe buffering van gassen in gasvelden en/of zoutcavernes te ontwikkelen. Het mogelijk maken van nieuwe functies in zoutcavernes in combinatie met gaswinning in deze gaswinningsregio leidt tot onvoorspelbare veiligheidsen gebruikseffecten voor bovengrondse functies, waardoor die combinatie van winningen feitelijk als onverantwoord kan worden betiteld. 21. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat aan de zoutcavernes in de aardgaswinningsregio noordoost Fryslân geen nieuwe functies worden toegekend, omdat de veiligheid van functiecombinaties naast bestaande gaswinning in de ondergrond niet gegarandeerd is. 7

10 C9. Schaliegas Zolang er geen draagvlak is en onvoldoende kennis over de veiligheid, zijn wij tegen het verlenen van vergunningen voor de winning van schaliegas, zoals vermeld in de zienswijze van Gedeputeerde Staten van de Provincie Fryslân. 22. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat zolang er onvoldoende kennis bestaat over de veiligheid van schaliegaswinning, hiervoor geen vergunningen verleend worden. C10. Eindberging van radioactief afval Wij zijn tegen en verlenen geen medewerking aan opslag of berging van radioactief afval in onze diepe ondergrond. 23. In de Structuurvisie Ondergrond opgenomen moet worden dat er geen opslag en berging van radioactief afval in de diepe ondergrond van onze gemeente mag plaatsvinden. Ook moet hierbij worden opgenomen dat combinaties van gaswinning en opslag van radioactief afval in zoutcavernes door de beweging van de zoutlagen onverantwoord zijn. D. Realisatieparagraaf D1. Synergie van aardgas en geothermie Wij zijn voorstander om de ontwikkeling van geothermie te combineren met de winning van aardgas in onze gemeente, mits de veiligheid is gewaarborgd. Als bijvoorbeeld aardgas op een plek niet goed winbaar blijkt te zijn, kunnen direct de mogelijkheden worden onderzocht voor geothermie, zeker als bij een eventuele proefboring al wordt voorgesorteerd op het gebruik van de put voor geothermie. In onze visie zal daarbij gestimuleerd moeten worden dat door samenwerking tussen de initiatiefnemers van geothermie en gaswinningsbedrijven er meer gebieden beschikbaar komen voor geothermie. 24. Actie 8 uit de realisatieparagraaf van de Ontwerp Structuurvisie versterkt moet worden met verdergaande synergie tussen aardgaswinning en geothermie en hier onderzoeken naar te starten. Binnen een pilotkader zien wij kansen hier in deze noordoost Friese regio in samenwerking met onze regionale partners in de nabije toekomst concreet invulling aan te geven, mits dit op een adequate manier door het rijk gefaciliteerd kan worden als onderdeel van de regionale energietransitie. E. Slot Hierboven hebben wij onze zienswijze beschreven. Wij willen met onze zienswijze een constructieve bijdrage leveren aan de definitieve Structuurvisie Ondergrond en verwachten dat u de zaken die wij naar voren brengen opneemt in uw definitieve structuurvisie en eventuele afwijkingen van onze zienswijze motiveert. 8