PARTIREP-VERKIEZINGSONDERZOEK 2014

Transcriptie

1

2 PARTIREP-VERKIEZINGSONDERZOEK 2014 In dit nummer van Samenleving en politiek presenteren we exclusief de eerste resultaten van het verkiezingsonderzoek dat werd uitgewerkt door het Interuniversitair consortium PartiRep (Participatie en Representatie). U leest interessante vaststellingen over de kiezersstromen, de kenmerken van volatiele kiezers, het succes van de N-VA, het politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië, het verschil tussen publieke opinie en stembusuitslag, de inhoudelijke afstand tussen zusterpartijen, de ideologische congruentie van regionale coalities na 25 mei, enzovoort, enzovoort. Uit de drie artikels blijkt dat de bestaande beeldvorming niet altijd strookt met de realiteit die door het PartiRep-verkiezingsonderzoek wordt blootgelegd. Enkele conclusies. Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns ontdekken inzake de volatiliteit van de kiezers: Hoewel we op basis van de verkiezingsresultaten van 25 mei een grote mate van stabiliteit waarnemen ten opzichte van 2010, leiden individuele data ons tot de vaststelling dat meer dan 4 kiezers op 10 van de ene verkiezing tot de andere van partij wisselden. Marc Hooghe en Emilie van Haute concluderen dan weer dat de Waalse kiezers ontevredener zijn dan de Vlaamse. Alleen is er in Wallonië geen geschikt kanaal om die onvrede tot uiting te brengen; aan Vlaamse kant zorgen N-VA, Vlaams Belang en PVDA+ wel voor een dergelijke uitlaatklep. Het laatste artikel, van Conrad Meulewaeter, Benoît Rihoux, Stefaan Walgrave en Christophe Lesschaeve, versterkt op zijn beurt de idee dat de traditionele zekerheden van de drie grote politieke families in ons land zijn weggevallen, met alle onvoorspelbaarheid die daaruit volgt. Een grondige analyse van de resultaten verschijnt in 2015 in boekvorm. PartiRep is een Interuniversitaire attractiepool, die wordt betoelaagd door het Federaal Wetenschapsbeleid ( PartiRep is een samenwerkingsverband van de VUB (K. Deschouwer), ULB (P. Delwit), KU Leuven (M. Hooghe), UA (S. Walgrave) en de UCL (B. Rihoux). SAMPOL_september 2014corr.indd 4 9/23/ :12:57 AM

3 PARTIREP-VERKIEZINGSONDERZOEK 2014 Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns In de aanloop naar de verkiezingen leek de toon gezet voor grote verschuivingen, waarbij de federale regeringspartijen aan beide kanten van de taalgrens kiezers zouden verliezen aan hun uitdagers ter linker- of ter rechterzijde. Een blik op de verkiezingsresultaten van 25 mei suggereert dat de verschuivingen al bij al beperkt waren. In vergelijking met de federale verkiezingen van 2010 bleven de meerderheidspartijen ongeveer op een status quo, en samen wonnen ze zelfs één zetel in het federale parlement. 1 Maar was het stemgedrag van de Belgische kiezers tussen 2010 en 2014 inderdaad wel zo stabiel? Of schuilen achter de beperkte evoluties in de verkiezingsresultaten wel grote verschuivingen van individuele kiezers? Omdat cijfers over winst en verlies in stemmenaandeel niet alles zeggen, onderzoeken we in deze bijdrage ook de mate waarin individuele kiezers tussen 2010 en 2014 van partij wisselden. We hebben daarbij meer specifiek aandacht voor de kiezersstromen tussen de verschillende partijen. Ten slotte gaan we dieper in op de kenmerken van volatiele kiezers: zijn kiezers die van de ene verkiezing tot de andere van partij wisselen sterk of net heel weinig geïnteresseerd in politiek? Hebben ze vertrouwen in politiek? Zijn ze ontevreden over het beleid? Om die vragen te beantwoorden, maken we gebruik van het PartiRep-verkiezingsonderzoek NETTOVOLATILITEIT Hoewel verkiezingsresultaten niet alles zeggen, bieden ze wel een eerste indicatie voor de mate waarin kiezers tussen verkiezingen van partij wisselen. Om die verschuivingen in cijfers om te zetten, stelde Mogens Pedersen 3 een index voor die in de literatuur wordt omschreven als een index voor nettovolatiliteit. Daarvoor wordt eenvoudigweg voor elke partij die deelneemt aan de verkiezingen het absolute verschil berekend sampol 2014/7 5 SAMPOL_september 2014corr.indd 5 9/23/ :12:57 AM

4 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving van haar stemaandeel ten opzichte van de vorige verkiezing. Deze verschillen worden vervolgens opgeteld en gedeeld door twee, omdat een kiezer die van partij wisselt anders tweemaal wordt geteld, eenmaal bij het verlaten van partij x en eenmaal bij het kiezen voor partij y. Op basis van die indicator kunnen we dan ook inschatten hoe volatiel de verkiezingen van 25 mei 2014 waren. In Tabel 1 (p.13) geven we per partij weer welk stemmenaandeel ze haalde in 2014, en of de partij daarmee won of verloor ten opzichte van Om de vergelijking met de individuele data te maken, splitsen we ook het stemmenaandeel op per regio. 4 Voor de vergelijking tellen we het stemmenaandeel van FDF en MR in 2014 samen, aangezien beide partijen in 2010 nog samen opkwamen. De vergelijking geeft aan dat de verschuivingen beperkt bleven. Uit Tabel 1 blijkt dat de N-VA de grootste winnaar was aan Vlaamse zijde (+4,4 procentpunten). In Wallonië zijn dat MR en FDF. Samen gingen ze er 6 procentpunten op vooruit ten opzichte van PS (-5,6 procentpunten) en vooral Vlaams Belang (-6,8) daarentegen zijn nettoverliezers. In de laatste kolom van Tabel 1 geven we de absolute waarde weer van alle verschuivingen. Al deze absolute waarden optellen en vervolgens delen door twee levert voor de Belgische federale verkiezingen van 2014 een nettovolatiliteitsindex van 11,2 op in Vlaanderen en een iets hogere index van 14,1 in Wallonië. Om die waarden te kaderen geven we in Figuur 1 (p.15) en Figuur 2 (p.16) de evolutie van de index voor federale verkiezingen sinds 1961 weer. De evolutie van nettovolatiliteit in België is er één van pieken en dalen. Figuur 1 toont binnen de Vlaamse context opvallende uitschieters in 1965, 1981, 1991 en Sinds 1995 evenwel, blijft de index constant op een wat hoger niveau. Verkiezingen met een nettoindicator van ongeveer vijf lijken dan ook verleden tijd. Voor 2014 noteren we wel een opvallende daling ten opzichte van de federale verkiezingen van Toch blijft een volatiliteitsindex van 11,2 relatief hoog. De verkiezingen van 2014 situeren zich hierdoor op precies hetzelfde niveau van bijvoorbeeld de verkiezingen van 1999, die een einde maakten aan de regeringen-dehaene. Ook aan Waalse zijde zien we grote uitschieters in 1965, 1981 en 2010 (zie Figuur 2). Voor de verkiezingen van 25 mei 2014 is de Pedersen index ongeveer even hoog als de index voor 2010, wat de verkiezingen de op twee na meest volatiele federale verkiezing in Wallonië sinds 1961 maakt. Het Waalse kiezerskorps was in 2014 dus uitzonderlijk volatiel. Op basis van de verkiezingsresultaten, en via een index voor nettovolatiliteit, kunnen we de verkiezingen van 25 mei 2014 niet beschouwen als een politieke aardverschuiving. Vooral aan Vlaamse zijde zijn de nettoverschuivingen tussen 2010 en 2014 niet uitzonderlijk groot. INDIVIDUELE SWITCHERS Een index voor nettovolatiliteit heeft als groot voordeel dat op een vrij eenvoudige manier vergelijkingen kunnen worden gemaakt doorheen de tijd of tussen landen of regio s. Even belangrijk zijn echter de nadelen die de index met zich meebrengt. 5 Een belangrijk minpunt is ongetwijfeld dat een index voor nettovolatiliteit niet alle individuele verschuivingen reflecteert. De index kan worden beschouwd als een weergave van het minimale aantal kiezers dat van partij verandert, maar naar alle waarschijnlijkheid ligt het reële aantal switchers een stuk hoger. Als er 1000 kiezers van partij A naar B gaan, maar tegelijk gaan er evenveel kiezers van B naar sampol 2014/7 6 SAMPOL_september 2014corr.indd 6 9/23/ :12:57 AM

5 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving A, dan zien we dat immers niet in deze index. partij ze bij de federale verkiezingen van 2010 stemden. Die informatie zetten we vervolgens af tegenover de antwoorden van respondenten op de vraag (in het postelectorale interview) op welke partij ze op 25 mei 2014 stemden. Op die manier krijgen we inzicht in de manier waarop het stemgedrag van respondenten aan het PartiRep-verkiezingsonderzoek evolueerde tussen 2010 en Op basis van de individuele data kunnen we vaststellen dat zo n 41% van de Belgische kiezers tussen de federale verkiezingen van 2010 en die van 2014 van partij wisselde. Tabel 2 Hoewel we op basis van de verkiezingsresultaten van 25 mei 2014 een grote mate van stabiliteit waarnemen ten opzichte van 2010, leiden individuele data ons tot de vaststelling dat meer dan 4 kiezers op 10 van de ene verkiezing tot de andere van partij wisselden. Om precies na te gaan hoeveel kiezers er van verkiezing tot verkiezing van partij wisselen, zijn dan ook individuele data nodig. Ideaal wordt daarvoor gebruik gemaakt van paneldata, waarbij dezelfde kiezers bij opeenvolgende verkiezingen deelnemen aan een verkiezingssurvey. Omdat een paneldesign vrij duur is, maken de meeste onderzoekers evenwel gebruik van cross-sectionele studies. De mate waarin kiezers van partij wisselen wordt dan in kaart gebracht door kiezers te vragen of ze zich herinneren voor welke partij ze bij de vorige verkiezingen stemden. Omdat een aantal kiezers zich niet meer herinneren op welke partij ze stemden, of omdat kiezers liever de indruk wekken consequent op dezelfde partij te stemmen, wordt algemeen aangenomen dat ook die aanpak de omvang van individuele volatiliteit in het electoraat onderschat. 6 Met die belangrijke nuance in het achterhoofd, gaan we ook voor de verkiezingen van 25 mei 2014 na in welke mate kiezers zelf aangeven dat ze van partij zijn veranderd in vergelijking met de federale verkiezingen van Binnen het PartiRep-verkiezingsonderzoek werd voor de verkiezingen aan alle respondenten gevraagd op welke partij ze in juni 2010 stemden voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers. Minder dan 5% van alle respondenten gaf aan zich niet te herinneren op welke partij ze toen stemden en nog eens 2,5% weigerde te antwoorden op deze vraag. Alle andere respondenten gaven aan voor welke (p.13) maakt bovendien duidelijk dat, hoewel traditioneel anders wordt gestemd aan beide zijden van de taalgrens, die mate van volatiliteit ongeveer even groot was voor Franstaligen als voor Nederlandstalige kiezers. Is de 41% switchers een hoog cijfer? In vergelijkbaar onderzoek in de jaren 1980 gaf minder dan 15% van de kiezers aan van partij te zijn veranderd. In de jaren 1990 was dat al iets meer dan één kiezer op drie. 7 Bij het PartiRep-verkiezingsonderzoek in 2009, ten slotte, gaf 41% van de kiezers aan voor een andere partij te hebben gestemd dan ze in 2005 deden. 8 Het aantal switchers in 2014 is dus stabiel ten opzichte van wat in 2009 werd waargenomen, maar historisch gezien blijft dit een heel hoog absoluut niveau. Opvallend is vooral dat we op basis van deze individuele data wel een duidelijke toename in volatiliteit waarnemen, terwijl de nettocijfers deze trend verbergen. sampol 2014/7 7 SAMPOL_september 2014corr.indd 7 9/23/ :12:57 AM

6 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving KIEZERSSTROMEN Hoewel we op basis van de verkiezingsresultaten van 25 mei 2014 een grote mate van stabiliteit waarnemen ten opzichte van 2010, leiden individuele data ons tot de vaststelling dat meer dan 4 kiezers op 10 van de ene verkiezing tot de andere van partij wisselden. De implicatie van die tegengestelde bevindingen is dan ook dat de verschuivingen in geen geval eenrichtingsverkeer waren, maar dat stemmenwinst voor partijen voor een groot stuk worden geneutraliseerd door een verlies van kiezers aan andere partijen. In een volgende stap gaan we kiezers uit 2010 naar de N-VA trekken. Verder valt bij deze transitiematrix nog op te merken dat bijna één op twee respondenten die aangeeft in 2010 nog blanco/ongeldig of niet te hebben gestemd, in 2014 voor de N-VA stemde. De partij wist dus niet alleen kiezers van andere partijen te overtuigen, maar ook behoorlijk wat niet-kiezers uit Als we verder focussen op de N-VA dan maakt de transitiematrix duidelijk dat de partij vooral kiezers aan de rechterzijde overtuigde. Slechts een fractie van de Groen- en sp.a-kiezers uit 2010 stemde in 2014 voor de N-VA. Het lijkt er dan ook op dat de N-VA ten opzichte van 2010 vooral voor een groepering van kiezers aan Slechts een fractie van de Groen- en sp.a-kiezers uit 2010 stemde in 2014 voor de N-VA. dan ook dieper in op de verschuivingen van kiezers tussen de verschillende partijen, om zo alle bewegingen tussen partijen te vatten. We bekijken eerst de verschuivingen tussen 2010 en 2014 voor de Nederlandstalige partijen. In Tabel 3 (p.14) geven we in de vorm van een matrix de verschuivingen van het electoraat van de verschillende partijen sinds 2010 weer. De cijfers op de hoofddiagonaal geven de percentages stabiele kiezers binnen elk partijelectoraat aan. Op die hoofddiagonaal zijn er twee uitschieters; de kiezers die in 2010 voor de N-VA stemden zijn in grote mate trouw aan die partij, 73% van hen stemden ook op 25 mei 2014 voor de N-VA. Het kiezerspubliek van het Vlaams Belang daarentegen was een heel stuk minder trouw. Slechts 31% van wie in 2010 Vlaams Belang koos, deed dat ook in 2014 en een nog groter aandeel (44%) van de Vlaams Belang-kiezers liep in 2014 over naar de N-VA. Bij geen enkele andere partij ging de uitstroom aan kiezers zo duidelijk in de richting van één bepaalde partij. Enkel de Open VLD komt in de buurt, want de partij zag 30% van haar de rechterzijde van het ideologische spectrum zorgde. Dat blijkt ook uit Figuur 3 (p.16), waar we de herkomst van de N-VA-kiezers grafisch voorstellen. Meer dan 60% van de N-VA-kiezers rapporteerde ook in 2010 al voor de N-VA te hebben gestemd. Het merendeel van de nieuwe N-VA-kiezers stemde in 2010 voor de (centrum) rechtse partijen Vlaams Belang, Open VLD of CD&V. De voorbije verkiezingen groeide de N-VA deels omdat de partij er in slaagde kiezers van zowel links als rechts te overtuigen. 9 De verdere groei in 2014, daarentegen, is in de eerste plaats te danken aan het feit dat de partij kiezers aan de rechterzijde wist aan te trekken. De individuele data maken duidelijk dat die rechterzijde wel in brede zin worden geïnterpreteerd. In tegenstelling tot waar in analyses meteen na de verkiezingen op werd gefocust, trok de N-VA niet enkel kiezers aan van extreemrechts. Nóg meer centrum-kiezers stapten in 2014 over naar de partij van Bart De Wever. In Tabel 4 (p.14) bekijken we op eenzelfde manier de verschuivingen tussen 2010 en 2014 in sampol 2014/7 8 SAMPOL_september 2014corr.indd 8 9/23/ :12:57 AM

7 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Wallonië. Ook voor deze partijen zien we twee uitschieters op de hoofddiagonaal. Ecolo is de partij met het minst loyale electoraat, slechts iets meer dan de helft (53%) van wie in 2010 Ecolo stemde gaf aan ook op 25 mei voor Ecolo te hebben gestemd. De Ecolo-kiezers verschoven vooral richting de PS (15%) en het cdh (10%), terwijl er nauwelijks groene kiezers de overstap maakten naar partijen aan de rechterzijde. Daarnaast valt ook de evolutie van PTB-GO! op. Door het beperkte aantal respondenten dat aangeeft in 2010 PTB-GO! te hebben gestemd, moeten we de hoge mate van loyaliteit met een korrel zout interpreteren. Opmerkelijk is echter dat de partij er in slaagde om bijna 10% van wie in 2010 nog de PS verkoos te overtuigen om voor PTB-GO! te stemmen. KENMERKEN VAN VOLATIELE KIEZERS Binnen de wetenschappelijke literatuur is er veel aandacht voor de vraag hoe we volatiele kiezers best kunnen omschrijven. Die focus op partijswitchers is deels gedreven door een bekommernis om het functioneren van de democratie. Het zijn immers de kiezers die van verkiezing tot verkiezing van partij wisselen die bepalen welke partijen winnen en verliezen. Daardoor zijn het ook de volatiele kiezers die bepalen of regeringspartijen verder kunnen besturen of een nieuwe meerderheid moet worden gezocht. 10 De variabelen die met volatiliteit in verband worden gebracht, zijn grosso modo in twee groepen in te delen. Ten eerste is er veel aandacht voor factoren als politieke interesse en politieke kennis, waarbij de centrale vraag is of het wisselen van partij een goed beredeneerde keuze is of niet. 11 Ten tweede hebben onderzoekers oog voor de vraag of het veranderen van partij een uiting is van een algemeen gevoel van ontevredenheid, over het beleid, over de vorige partij of over politiek in het algemeen. 12 De data van het PartiRep- verkiezingsonderzoek laten ons toe om ook voor het wisselen van partij tussen 2010 en 2014 na te gaan hoe we de volatiele kiezers voor elk van deze factoren kunnen karakteriseren. Politieke kennis en interesse In een eerste stap bekijken we of volatiele kiezers meer of minder geïnteresseerd zijn in politiek dan wat geldt voor wie twee verkiezingen op rij voor dezelfde partij koos. Om het niveau van politieke interesse van respondenten aan de PartiRepverkiezingssurvey te meten, werd hen gevraagd om, op een schaal van 0 tot 10, aan te duiden in welke mate ze belangstelling hebben voor politiek in het algemeen. Daarbij stond 0 voor helemaal geen belangstelling en de waarde 10 voor heel veel belangstelling voor politiek. Gemiddeld gaven respondenten zichzelf een waarde van 4,8. Uit Tabel 5 (p.15) blijkt dat kiezers die tussen 2010 en 2014 van partij wisselden gemiddeld significant minder geïnteresseerd zijn in politiek (4,8), dan de kiezers die trouw bleven aan de partij waarvoor ze ook in 2010 al stemden (5,5). Daarenboven weten volatiele kiezers ook significant minder over politiek. Terwijl stabiele kiezers gemiddeld 2,5 op 5 scoorden op de kennisvragen in de PartiRep-verkiezingssurvey 13, scoorden kiezers die tussen 2010 en 2014 van partij wisselde, maar 2,2 (zie Tabel 5). Een bijzonder grote groep kiezers stemde op 25 mei 2014 voor een andere partij voor de Kamer van Volksvertegenwoordigers dan ze in 2010 deden. Een eenvoudige analyse van het niveau van belangstelling voor politiek en politieke kennis suggereert dat we die grote mate van volatiliteit zeker niet kunnen interpreteren als een gevolg van het feit dat geïnteresseerde en goed geïnformeerde kiezers een weloverwogen keuze maken om van partij te wisselen. sampol 2014/7 9 SAMPOL_september 2014corr.indd 9 9/23/ :12:58 AM

8 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Politiek vertrouwen en politieke tevredenheid De kans lijkt klein dat wie tussen 2010 en 2014 van partij wisselde zich daarbij vooral liet leiden door informatie over partijen of kandidaten. Hoe kunnen we de grote verschuivingen dan wel verklaren? Een aantal onderzoekers geven aan dat partijswitchen een uiting kan zijn van ontevredenheid of zelfs van een afkeer van politiek in het algemeen. We bekijken die optie van naderbij met behulp van informatie over het niveau van tevredenheid over het beleid van de federale regering 14, politiek vertrouwen 15 en tevredenheid met het functioneren van de democratie 16 van respondenten aan het PartiRep-verkiezingsonderzoek. Uit de resultaten in Tabel 6 (p.16) kunnen we afleiden dat volatiele kiezers inderdaad ontevreden zijn. De kiezers die in 2014 voor een andere partij stemden dan bij de federale verkiezingen van 2010, blijken significant minder tevreden en dat zowel over het beleid van de federale regering als over het Ondanks de nadruk op de potentiële impact van de zwevende kiezer in de laatste weken voor de verkiezingen, blijken de nettoverschuivingen tussen 2010 en 2014 eerder beperkt. Vooral aan Vlaamse zijde kunnen de verkiezingen van 25 mei 2014 geenszins als uitzonderlijk instabiel worden bestempeld. De index voor nettovolatiliteit in Wallonië is in historisch oogpunt wel vrij hoog, maar ook voor deze regio waren de verschuivingen minder groot dan bij de federale verkiezingen van Onder die relatieve stabiliteit schuilen evenwel grote verschuivingen tussen partijen. Meer dan vier kiezers op tien geeft aan in 2014 voor een andere partij te hebben gestemd dan bij de verkiezingen van juni Uit eerder onderzoek blijkt bovendien dat dit cijfer - op basis van het herinnerde stemgedrag - waarschijnlijk een onderschatting is van de reële mate waarin kiezers van partij wisselden. Dat verkiezingsuitslagen alleen niet alles zeggen blijkt ook uit een meer gedetailleerde analyse van de verschuivingen. Hoewel de Open VLD er netto op vooruitging, observeren we dat een op de drie kiezers die in 2010 nog voor Open VLD stemde, in 2014 voor de N-VA koos. Die analyse maakt meteen ook duidelijk dat de N-VA Hoewel de Open VLD er netto op vooruitging, observeren we dat een op de drie kiezers die in 2010 nog voor Open VLD stemde, in 2014 voor de N-VA koos. functioneren van de democratie in het algemeen. Daarenboven hebben volatiele kiezers gemiddeld een lager niveau van politiek vertrouwen dan de kiezers die trouw bleven aan hun partij uit BESLUIT niet enkel kiezers van het Vlaams Belang wist te overtuigen. De nieuwe N-VA-kiezers in 2014 komen van zowat alle centrum- en rechtse partijen. Op die manier slaagde de N-VA erin kiezers aan de rechterzijde te groeperen, terwijl er op links geen enkele partij voor een concentratie kon zorgen. In Wallonië lijken de verschuivingen op het eerste zicht minder eenrichtingsverkeer te zijn. Toch is het opvallend dat PTB-GO! maar liefst 10% van het toch vrij omvangrijke PS-electoraat wist aan te trekken. Dat verlies aan kiezers voor de PS werd wel deels gecompenseerd door de instroom van kiezers die in 2010 nog Ecolo stemden. sampol 2014/7 10 SAMPOL_september 2014corr.indd 10 9/23/ :12:58 AM

9 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Hoewel het overgrote deel van de kiezers die van partij wisselt dat doet naar ideologisch verwante partijen, lijkt switchen niet te zijn gedreven door een grote mate van interesse voor of kennis van politiek. De grote groep kiezers die tussen 2010 en 2014 van partij wisselde, kan wel worden gekenmerkt als ontevreden. De winnaars van de verkiezingen van 25 mei 2014 staan dan ook voor de moeilijke opdracht hun nieuwe kiezers tevreden te houden. Vier maanden na de verkiezingen staat een centrumrechtse coalitie in de steigers om op het federale niveau te besturen. Die ommekeer op regeringsniveau is niet het resultaat van een verschuiving van kiezers van links naar rechts. Op het individuele niveau zien we wel een groepering van kiezers aan de rechterzijde, vooral aan Vlaamse zijde. Bij de linkse partijen daarentegen is een versnippering waar te nemen. Als een gevolg van beide tendensen ontstond de perceptie dat (centrum)rechts de verkiezingen won, maar weinig kiezers maakten de sprong van partijen aan de linkerzijde naar partijen op rechts. Ruth Dassonneville KU Leuven, Centre for Citizenship and Democracy Pierre Baudewyns Université catholique de Louvain Noten 1/ belgium.be/nl/cha/results/results_start.html. 2/ Het verkiezingsonderzoek werd in de twee maanden voor de verkiezingen uitgevoerd bij een representatieve steekproef van 2019 respondenten, die toevallig getrokken werden uit het Rijksregister (Belgische kiezers). Omwille van de heel specifieke taalkundige en politieke situatie werd het Brussels Hoofdstedelijk Gewest niet opgenomen in de steekproef. In totaal werden 1001 interviews afgenomen (mondeling gesprek van iets meer dan één uur) in Vlaanderen, en 1018 in het Waals Gewest. Uit de analyse blijkt dat de steekproef representatief is voor de kiesgerechtigde bevolking in beide gewesten. De responsgraad bedroeg 45 procent, wat iets lager is dan bij het vorige PartiRep-verkiezingsonderzoek. Ook in andere landen zien we echter een dalende trend wat betreft de bereidheid om deel te nemen aan dit soort verkiezingsonderzoek. 3/ Pedersen, M. (1979). The Dynamics of European Party Systems: Changing Patterns of Electoral Volatility. European Journal of Political Research 7(1): / Voor Vlaanderen nemen we alle stemmen in de provincies Antwerpen, Limburg, Oost- Vlaanderen, Vlaams-Brabant en West-Vlaanderen in beschouwing. Voor de Waalse regio nemen we alle stemmen in Henegouwen, Luik, Luxemburg, Namen en Waals-Brabant in beschouwing. 5/ Voor een overzicht van de voor- en nadelen van de Pedersen index zie Pedersen, M., Katz, R. & Rattinger, H. (1997). Nominations and Reflections. The Dynamics of European Party Systems. European Journal of Political Research 31(1): / Van der Eijk, C. & Niemöller, B. (1983). Electoral Change in the Netherlands. Empirical Results and Methods of Measurement. Amsterdam: CT Press; Waldahl, R. & Aardal, B. (2000) The Accuracy of Recalled Previous Voting: Evidence from the Norwegian Election Study. Scandinavian Political Studies 23(4): / De Winter, L., Swyngedouw, M. & Dumont, P. (2006). Party sampol 2014/7 11 SAMPOL_september 2014corr.indd 11 9/23/ :12:58 AM

10 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving System(s) and Electoral Behaviour in Belgium: From Stability to Balkanisation. West European Politics 29(5): / Walgrave, S., Lefevere, J. & Hooghe, M. (2010). Volatiel of wispelturig? Hoeveel en welke kiezers veranderden van stemvoorkeur tijdens de campagne? In: K. Deschouwer, P. Delwit, M. Hooghe & S. Walgrave (reds). De stemmen van het volk. Een analyse van het kiesgedrag in Vlaanderen en Wallonië op 10 juni 2009 (pp ). Brussel: VUBPress. 9/ Dassonneville, R. & Hooghe, M. (2013). Waar komen de lokale N-VA-kiezers vandaan? Samenleving en politiek 20(1): / Granberg, D. & Holmberg, S. (1990). The Berelson Paradox Reconsidered. Intention-Behavior Changers in U.S. and Swedish Election Campaigns. Public Opinion Quarterly 54(4): ; Mainwaring, S. & Zoco, E. (2007). Political Sequences and the Stabilization of Interparty Competition: Electoral Volatility in Old and New Democracies. Party Politics 13(2): / Dassonneville, R. & Dejaeghere, Y. (2014). Bridging the Ideological Space. A Cross-National Analysis of the Distance of Party Switching. European Journal of Political Research te verschijnen; Lachat, R. (2007). A Heterogeneous Electorate. Political Sophistication, Predisposition Strengt hand the Voting Decision Process. Baden-Baden: Nomos. 12/ Söderlund, P. (2008). Retrospective Voting and Electoral Volatility: A Nordic Persective. Scandinavian Political Studies 31(2): ; Zelle, C. (1995). Social Dealignment versus Political Frustration: Contrasting Explanations of the Floating Vote in Germany. European Journal of Political Research 27(3): / Respondenten werden bevraagd naar de samenstelling van het federale parlement, de voorzitter van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, de samenstelling van de regionale regering, het aantal lidstaten van de Europese Unie en de samenstelling van de federale regering. 14/ Aan respondenten werd gevraagd in welke mate ze tevreden waren over het gevoerde beleid van de federale regering. Antwoordcategorieën waren Heel ontevreden, Eerder ontevreden, Noch tevreden, noch ontevreden, Eerder tevreden en Heel tevreden. 15/ We bekijken de score van respondenten op een schaal (0-10, waarbij 0 staat voor Helemaal geen vertrouwen en 10 voor Volledig vertrouwen ) van 11 verschillende items. De items zijn het gerecht, de politie, de media, de politieke partijen, de Vlaamse/Waalse regering, het Vlaams/Waals parlement, de federale regering, het federale parlement, sociale bewegingen, politici en de Europese Unie. Omdat het vertrouwen in elk van deze instellingen goed samenhangt (Eigenwaarde: 6,05; Cronbach s α van 0,91) werden de items samengevoegd door middel van een somschaal van politiek vertrouwen. 16/ De vraagstelling was: Bent u over het algemeen genomen zeer tevreden, tamelijk tevreden, niet erg tevreden of helemaal niet tevreden over de manier waarop de democratie in België functioneert? (omgekeerde codering). sampol 2014/7 12 SAMPOL_september 2014corr.indd 12 9/23/ :12:58 AM

11 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Tabel 1. Nettoverschuivingen tussen federale verkiezingen 2010 en Vlaanderen Bron: Resultaat 2010 Resultaat 2014 Δ (procent punten) Δ (procent punten) CD&V 17,6% 18,6% +1,0 1,0 Groen 7,1% 8,6% +1,5 1,5 Lijst Dedecker 3,8% 0,7% -3,1 3,1 N-VA 28,0 32,4 +4,4 4,4 Open VLD 13,7 15,5 +1,8 1,8 PvdA+ 1,4% 2,8% +1,4 1,4 sp.a 15,3% 14,0% -1,3 1,3 Vlaams Belang 12,6% 5,8% -6,8 6,8 Andere partijen 0,5% 1,6% +1,1 1,1 Totaal 100% 100% 22,4 Nettovolatiliteit 11,2 Wallonië cdh 14,6% 14,0% -0,6 0,6 Ecolo 12,3% 8,2% -4,1 4,1 FDF 2,4% MR 22,2% 25,8% +6,0 6,0 Parti Populaire 3,1% 4,5% +1,4 1,4 PS 37,6% 32,0% -5,6 5,6 PTB-GO! 5,5% PTB+ 1,9% +3,6 3,6 Andere partijen 8,3% 7,6% -0,7 0,7 Totaal 100% 100% 22,0 Nettovolatiliteit 11,0 Tabel 2. Stabiliteit en van partij wisselen Nederlandstalig Franstalig Totaal Stabiel 58,3% 60,5% 59,3% Wisselde van partij 41,7% 39,5% 40,7% Totaal 100% 100% 100% Bron: PartiRep-verkiezingssurvey Ongewogen data. Enkel kiezers die in 2010 stemgerechtigd waren (+18 jaar). sampol 2014/7 13 SAMPOL_september 2014corr.indd 13 9/23/ :12:58 AM

12 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Tabel 3. Transitiematrix - kiezersstromen in Vlaanderen CD&V Groen N-VA sp.a Vlaams Belang Open VLD Andere Blanco- Ongeldig- Niet N 2010 CD&V 58,9% 2,2% 17,5% 5,1% 0,0% 11,7% 1,5% 2,2% 137 Groen 8,3% 62,5% 4,2% 6,3% 0,0% 6,3% 12,5% 0,0% 48 N-VA 9,2% 1,9% 72,8% 4,4% 1,5% 7,8% 1,9% 0,5% 206 sp.a 7,3% 10,4% 6,3% 59,4% 2,1% 4,2% 9,4% 1,0% 96 Vlaams Belang 2,8% 0,0% 44,4% 2,8% 30,6% 11,1% 0,0% 8,3% 36 Open VLD 3,3% 5,5% 29,7% 4,4% 1,1% 52,8% 3,3% 0,0% 91 Andere 28,6% 0,0% 14,3% 0,0% 0,0% 14,3% 28,6% 14,3% 7 Blanco- Ongeldig- Niet 6,1% 6,1% 45,5% 6,1% 3,0% 15,2% 6,1% 12,1% 33 Totaal 18,3% 8,3% 36,9% 12,7% 2,8% 14,8% 4,7% 1,5% 654 Bron: PartiRep-verkiezingssurvey Ongewogen data. Enkel kiezers die in 2010 stemgerechtigd waren (+18 jaar). Tabel 4. Transitiematrix kiezersstromen in Wallonië cdh Ecolo FDF MR PS PTB- GO! Andere Blanco- Ongeldig- Niet N 2010 cdh 68,3% 3,7% 2,4% 13,4% 8,5% 0,0% 2,4% 1,2% 82 Ecolo 10,3% 52,6% 3,8% 5,1% 15,4% 6,4% 5,1% 1,3% 78 MR 14,4% 1,5% 2,3% 65,2% 5,3% 3,8% 7,6% 0,0% 132 PS 6,6% 2,5% 1,0% 5,1% 69,2% 9,6% 5,1% 1,0% 198 PTB-GO! 0,0% 0,0% 0,0% 22,2% 0,0% 77,8% 0,0% 0,0% 9 Andere 0,0% 0,0% 3,0% 21,2% 3,0% 9,1% 60,6% 3,0% 33 Blanco- Ongeldig- Niet 13,2% 5,3% 2,6% 21,1% 31,6% 2,6% 10,5% 13,2% 38 Totaal 17,7% 9,3% 2,1% 22,5% 30,9% 7,0% 8,8% 1,8% 570 Bron: PartiRep-verkiezingssurvey Ongewogen data. Enkel kiezers die in 2010 stemgerechtigd waren (+18 jaar). Merk op dat het aantal FN-kiezers te klein was voor een individuele analyse, FN-kiezers zijn opgenomen in de Andere -categorie. sampol 2014/7 14 SAMPOL_september 2014corr.indd 14 9/23/ :12:58 AM

13 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Tabel 5. Belangstelling voor politiek en politieke kennis bij stabiele en volatiele kiezers. Tabel 6. Tevredenheid en politiek vertrouwen. Belangstelling voor politiek (0-10) Politieke kennis (0-5) Gemiddelde stabiele kiezers 5,50 2,48 Gemiddelde volatiele kiezers 4,84 2,23 t-waarde 4,19*** 2,85** N Bron: PartiRep-verkiezingssurvey Ongewogen data. Enkel kiezers die in 2010 stemgerechtigd waren (+18 jaar). Significantieniveau: ** p<0,01; *** p < 0,001. Tevredenheid over het beleid van de federale regering (1-5) Tevredenheid over het functioneren van de democratie (1-4) Politiek vertrouwen (0-10) Gemiddelde stabiele kiezers 3,15 2,76 5,25 Gemiddelde volatiele kiezers 3,00 2,65 4,89 t-waarde 3,01** 3,18** 4,47*** N Bron: PartiRep-verkiezingssurvey Ongewogen data. Enkel kiezers die in 2010 stemgerechtigd waren (+18 jaar). Significantieniveau: ** p < 0,01; *** p < 0,001. Figuur 1. Nettovolatiliteit (Pedersen index) in Belgische federale verkiezingen ( ) in Vlaanderen. Bron: Deschouwer (2009) en aangevuld voor meest recente verkiezingen op basis van: sampol 2014/7 15 SAMPOL_september 2014corr.indd 15 9/23/ :12:58 AM

14 Ruth Dassonneville en Pierre Baudewyns Volatiliteit: veel beweging, geen aardverschuiving Figuur 2. Nettovolatiliteit (Pedersen index) in Belgische federale verkiezingen ( ) in Wallonië Bron: Deschouwer (2009) en aangevuld voor meest recente verkiezingen op basis van : Figuur 3. Herinnerde stemgedrag in 2010 van de N-VA-kiezers in Bron: PartiRep-verkiezingssurvey Ongewogen data. Enkel kiezers die in 2010 stemgerechtigd waren (+18 jaar). N = 241. sampol 2014/7 16 SAMPOL_september 2014corr.indd 16 9/23/ :12:58 AM

15 PARTIREP-VERKIEZINGSONDERZOEK 2014 Politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië Marc Hooghe en Emilie van Haute In de media wordt de stembusuitslag van 25 mei vaak voorgesteld als een logisch resultaat van het gebrek aan vertrouwen in de regering-di Rupo. Een vaak terugkerende stelling is dat deze regering niet echt gesteund werd door de Vlaamse publieke opinie, wat allicht de uitslag mee kan verklaren. De vraag is echter of dit beeld correct is. In deze bijdrage gaan we na hoe het nu zat met het politiek vertrouwen van de kiezers en of er hierin verschillen optreden tussen de Vlaamse en de Waalse respondenten. Vervolgens bekijken we of tevredenheid en vertrouwen een factor waren voor de keuze voor een specifieke partij bij de verkiezingen. Terwijl de Vlaamse kiezer haar/zijn ongenoegen kon ventileren via een stem voor de N-VA, was dit aan Franstalige kant veel minder het geval. VERTROUWEN Politiek vertrouwen is een uiterst belangrijke bouwsteen voor elk democratisch systeem. Als burgers vertrouwen hebben in de politiek, dan is dat een duidelijk bewijs van de legitimiteit van de politieke besluitvorming. Het toont dat burgers overwegend een positieve attitude hebben tegenover de politiek, en er ook het vertrouwen in hebben dat de instellingen over het algemeen wel voor het algemeen welzijn zullen zorgen. De onlangs overleden politicoloog David Easton stelt bovendien dat politiek vertrouwen op zijn beurt een belangrijke steunfactor vormt voor de stabiliteit van het politiek systeem zelf. Als er vertrouwen is, kan het systeem beter functioneren, en dan weet het zich geruggesteund door de waardering van de bevolking (Easton, 1965; Zmerli & Hooghe, 2011). Vertrouwen is een veel fundamenteler attitude dan louter tevredenheid. Uiteraard is het ook belangrijk dat burgers in het algemeen tevreden zijn over het gevoerde beleid, maar die evaluatie sampol 2014/7 17 SAMPOL_september 2014corr.indd 17 9/23/ :12:58 AM

16 Marc Hooghe en Emilie van Haute Politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië zal van veel meer factoren afhankelijk zijn, en dus ook veel sneller veranderen doorheen de tijd. Als een regering onpopulaire maatregelen neemt of moet nemen, dan zullen weinig burgers daarover tevreden zijn, omdat het immers indruist tegen hun belangen. Maar ook onder die omstandigheden kan er wel nog altijd vertrouwen zijn, omdat burgers het gevoel hebben dat de instellingen in het algemeen wel het beste voor hebben met de samenleving. moet worden beschouwd, en welke niet. Als blijkt dat politiek wantrouwen het belangrijkste kiesmotief is bij een specifieke partij, dan vormt dat echter op zich al een argument om het over een anti-systeempartij te hebben. De verkiezingen van mei 2014 komen uiteraard op een cruciaal ogenblik als het gaat over politiek vertrouwen en tevredenheid. In feite kampt ons land reeds sinds 2007 met een aanslepende politieke crisis, met lange periodes van politieke instabiliteit. In die omstandigheden zou men kunnen verwachten dat de burgers inderdaad veel vertrouwen in de politiek hebben verloren, en in het algemeen ook niet zo tevreden zullen zijn met het functioneren van de politieke instellingen. De PartiRep-verkiezingsstudie laat toe na te gaan of dit zo is, en zo ja, wat de gevolgen hiervan zijn voor de stembusuitslag. HOE TEVREDEN IS DE BURGER? Als we eerst kijken naar de niveaus van tevredenheid, dan valt het op dat er zeker geen sprake is van een veralgemeend klimaat van ontevredenheid. In het verkiezingsonderzoek werd tevredenheid gemeten op een schaal van 1 (zeer ontevreden), tot 5 (heel tevreden). Wat opvalt is dat de gemiddelde scores rond de 3 liggen, In tegenstelling tot wat vaak werd gedacht, zien we dat de Vlamingen precies even tevreden waren over de regering-di Rupo als de Waalse kiezers. Kiezers kunnen hun wantrouwen en hun ontevredenheid in principe op twee manieren uiten. Ten eerste kunnen ze besluiten gewoon niet te gaan stemmen. In de meeste landen zien we dat wantrouwen een van de belangrijkste oorzaken is voor het niet gaan stemmen. Omwille van de opkomstplicht is die piste in ons land afgesloten. Ook bij deze verkiezingen bleef de opkomst stabiel op ongeveer 90 procent liggen, ondanks het feit dat het duidelijk is dat overtredingen van de opkomstplicht niet langer vervolgd worden. Een tweede mogelijke uiting is dat ontevreden kiezers vooral voor de oppositiepartijen zullen stemmen, en dan vooral voor de anti-systeempartijen. Met antisysteempartijen bedoelt men dat het om politieke partijen gaat die de basisregels zelf van het politieke systeem verwerpen, en die dus veel verder afstaan van het gebruikelijke politieke spel. De logische verwachting is dan ook dat vooral anti-systeempartijen zullen profiteren van lage vertrouwensniveaus (Hooghe, Marien & Pauwels, 2010). Men kan de redenering echter ook omkeren: puur theoretisch is het niet altijd even duidelijk welke partij als anti-systeempartij met andere woorden: de gemiddelde kiezer is eigenlijk niet echt tevreden, maar ook niet ontevreden (Tabel 1, p.24). Het beeld dat soms geschetst wordt, alsof vooral de Vlaamse publieke opinie ontevreden zou zijn over de regering-di Rupo klopt duidelijk sampol 2014/7 18 SAMPOL_september 2014corr.indd 18 9/23/ :12:59 AM

17 Marc Hooghe en Emilie van Haute Politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië niet. Zowel in Vlaanderen als in Wallonië haalt de federale regering een score van bijna 3,1 op 5, en er is géén significant verschil tussen beide regio s. Dat is opvallend: voor het eerst in bijna veertig jaar werd de Belgische regering geleid door een Franstalige politicus, maar in de praktijk leidt dat niet tot een hogere tevredenheidsscore in Wallonië. In tegenstelling tot wat vaak werd gedacht, zien we dat de Vlamingen precies even tevreden waren over de regering-di Rupo als de Waalse kiezers. We zien daarentegen wel een groot verschil als het gaat over de regionale regering. In Vlaanderen doet de regering-peeters het behoorlijk goed, met een score van 3,4. In Wallonië, daarentegen, is de score voor de regionale regering zelfs nog lager dan die voor de federale regering. We zien hier een duidelijk verschil, dat toch wel anders ligt dan wat vaak in de media wordt gesuggereerd. In feite is er tussen de gewesten geen onderscheid wat betreft hun houding ten opzichte van de federale regering. Het grote verschil is dat de Vlamingen eigenlijk wel best tevreden zijn over hun eigen regionale regering (en in vergelijking daarmee doet de federale regering het inderdaad slechter), terwijl dat helemaal niet het geval is aan Franstalige kant. Ook voor de algemene vraag over hoe tevreden men is over het functioneren van de democratie in ons land in het algemeen, zien we geen enkel verschil tussen Franstaligen en Nederlandstaligen. Een gelijkaardig patroon zien we als het gaat over de basisattitude van het politiek vertrouwen. Daar konden de respondenten hun vertrouwen weergeven op een schaal van 0 tot 10, en ook hier liggen de gemiddeldes in het midden van de schaal. Er is opnieuw geen verschil tussen Nederlandstaligen en Franstaligen wat betreft hun score in de federale instellingen zoals het parlement en de regering. Maar de Vlamingen hebben wel veel meer vertrouwen in het Vlaams parlement en in de Vlaamse regering, terwijl aan Franstalige kant het omgekeerde het geval is. Ook bij het vertrouwen in de politieke partijen in het algemeen zien we een gelijkaardig beeld, met veel hogere scores in Vlaanderen dan in Wallonië. We kunnen hieruit afleiden dat de vraag blijkbaar vooral geïnterpreteerd werd als een vraag naar het vertrouwen in de politieke partijen van de eigen taalrol. De Franstaligen hebben duidelijk weinig vertrouwen in de Franstalige partijen in ons land, terwijl dat bij de Vlamingen al bij al nog meevalt. Dat is het echte drama van Wallonië: de Waalse kiezers hebben zo weinig vertrouwen in hun eigen politici dat de Belgische federatie voor hen het enige alternatief is. Verder zien we ook nog dat de hoogste vertrouwensniveaus worden genoteerd voor de politie. Uitgerekend deze instelling kreeg veel kritiek tijdens de vertrouwenscrisis die ons land in kende bij de zaak-dutroux. Twee decennia later zien we echter dat de politie van alle instellingen nog het meest vertrouwen krijgt. De Europese Unie, daarentegen, krijgt eerder weinig vertrouwen, vooral dan in Wallonië. Het beeld over de verschillen tussen Vlaanderen en Wallonië is dus veel genuanceerder dan wat vaak wordt gedacht. In feite geven Vlamingen en Walen net hetzelfde oordeel over de federale politieke instellingen, en meestal is er zelfs geen enkel verschil. Maar het grote onderscheid is wel dat de Vlamingen duidelijk meer vertrouwen en waardering hebben voor hun eigen regionale instellingen, terwijl net het omgekeerde geldt voor de Waalse kiezers. Dat kan ook de andere dynamiek in de beide gedeelten van het land verklaren. De Vlamingen hebben allicht het idee dat ze erop vooruit gaan als er bevoegdheden van het federale naar het regionale niveau verschuiven, omdat er dan meer bevoegdheden terechtkomen bij een niveau waarin ze relatief veel vertrouwen hebben. Bij de Waalse kiezers is dat net het omgekeerde: sampol 2014/7 19 SAMPOL_september 2014corr.indd 19 9/23/ :12:59 AM

18 Marc Hooghe en Emilie van Haute Politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië zij gaan erop achteruit bij een regionalisering, omdat ze eigenlijk heel weinig vertrouwen hebben in de eigen regionale instellingen. Kort door de bocht geformuleerd: in Wallonië wordt men nog liever door de Belgische regering geregeerd dan door de eigen Waalse regering. Ook bij het PartiRep-verkiezingsonderzoek van 2009 werd reeds, op precies dezelfde manier, gepeild naar het politiek vertrouwen. Als we beide cijfers met elkaar vergelijken, dan kunnen we nagaan hoe het vertrouwen in ons land de afgelopen vijf jaar is geëvolueerd, na eerst een lang aanslepende politieke crisis, en vervolgens het beleid van de regering-di Rupo (Figuur 1, p.24). Het algemeen gemiddelde blijft merkwaardig stabiel. Men kan dus concluderen dat alle gebeurtenissen sinds 2009 geen daling hebben veroorzaakt van het Open VLD nog het meest tevreden zijn over het gevoerde beleid. Dat hoeft ook niet te verwonderen, omdat die partijen deel uitmaakten van de federale regering, en dus mee verantwoordelijk waren voor dat beleid. Veel lagere tevredenheidsscores noteren we bij N-VA, maar vooral bij het Vlaams Belang en de PVDA+. Aan Waalse kant zijn de verschillen veel minder uitgesproken. Daar vinden we de minst tevreden kiezers vooral bij MR en bij PTB-GO! (de Franstalige tegenhanger van PVDA+). Voor wat het politiek vertrouwen betreft, zien we een gelijkaardige verdeling. Daar zijn het vooral de kiezers van CD&V die hoog scoren. De laagste scores vinden we terug bij Vlaams Belang en bij PVDA+, maar nu is er duidelijk wel een kloof tussen beide partijen. Dat laat ons ook In tegenstelling tot wat vaak gesteld wordt, is het vooral het regionale niveau dat de afgelopen jaren aan vertrouwen heeft ingeboet, en niet het federale niveau. politiek vertrouwen van de Belgische bevolking. Voor wat betreft de federale regering en het federaal parlement zien we zelfs een lichte stijging. Er is wel een duidelijke daling van het vertrouwen in de regionale instellingen (zowel de regering als het parlement). Waar deze regionale instellingen in 2009 nog ruim een half punt hoger scoorden dan het federale niveau, is deze voorsprong vijf jaar later zowat gehalveerd. Terug in tegenstelling tot wat vaak gesteld wordt, is het dus vooral het regionale niveau dat de afgelopen jaren aan vertrouwen heeft ingeboet, en niet het federale niveau. PROFIEL VAN DE ELECTORATEN Als we vervolgens kijken naar de verschillen tussen de partijen en hun electoraten, dan zien we meteen dat de kiezers van sp.a, CD&V en toe om duidelijk het verschil tussen deze beide partijen te schetsen. Zowel bij extreem-links als bij extreem-rechts is er duidelijk heel wat ontevredenheid over het gevoerde beleid. Maar bij de extreem-rechtse kiezer slaat die ontevredenheid zover door, dat men ook elk vertrouwen in het politieke systeem als dusdanig verliest. Dat is een groot verschil met de extreem-linkse kiezer, die misschien even ontevreden is, maar ondanks alles toch nog altijd vertrouwen schenkt aan het democratisch politiek systeem. Aan Waalse kant zien we toch een wat scherper onderscheid, en bij de kiezers van PTB-GO! is er ook veel minder vertrouwen in de politieke instellingen. PTB-GO! heeft wat dat betreft een radicaler protestprofiel dan de PVDA+ aan Vlaamse kant. sampol 2014/7 20 SAMPOL_september 2014corr.indd 20 9/23/ :12:59 AM

19 Marc Hooghe en Emilie van Haute Politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië POLITIEK VERTROUWEN EN PAR- TIJKEUZE De belangrijkste vraag in dit verkiezingsonderzoek is uiteraard welke electorale gevolgen dat vertrouwen en die tevredenheid hebben gehad op de partijkeuze. We doen dat aan de hand van een multinomiale logistische regressie. Dat komt er op neer dat we aan de hand van aantal factoren de kans kunnen voorspellen dat iemand voor een specifieke partij heeft gekozen. De techniek komt erop neer dat de kiezer telkens wordt vergeleken met een andere groep, die men de referentiecategorie noemt. Bij geslacht, bijvoorbeeld, zijn 'vrouwen' de referentiecategorie, en 'mannen' worden dus met 'vrouwen' vergeleken. Voor wat het stemgedrag zelf betreft, nemen we als referentiecategorie telkens de meest modale partij, en dat is CD&V in Vlaanderen en de PS in Wallonië. Voor wat tevredenheid en vertrouwen betreft, gaan we op dezelfde manier tewerk. Eerst delen we de respondenten op in drie gelijke groepen, met hoge, gemiddelde en lage niveaus van vertrouwen en tevredenheid. De groep met het hoogste niveau functioneert dan telkens als referentiecategorie. De gemakkelijkste manier om de resultaten te lezen, is de aandacht te houden bij de significantieniveaus. Als er geen sterretjes staan bij een coëfficiënt, dan wil dat zeggen dat het resultaat niet significant is, en aan toeval te wijten kan zijn. Als die sterretjes er wel staan, dan wil dat zeggen dat de verschillen wél betekenisvol zijn. Om het met een duidelijk voorbeeld te illustreren: wie een laag niveau van tevredenheid noteert, heeft 2,8 keer méér kans om op het Vlaams Belang te stemmen dan iemand met een hoog niveau van tevredenheid. De drie sterretjes bij dat resultaat tonen aan dat het hier om een duidelijk verschil gaat. Aan de hand van deze analyse kunnen we vaststellen dat elke politieke partij toch wel duidelijk een eigen profiel kiezers aantrekt. Eerst bespreken we de resultaten voor Vlaanderen (Tabel 3, p.25). Bij Groen zijn er geen al te grote verschillen, maar wel zien we dat die partij er nog altijd niet in slaagt een publiek van 55+-ers aan te spreken. Voor de sp.a is de analyse zo mogelijk nog beperkter, en daar vinden we eigenlijk geen specifieke kenmerken die leiden tot een stem voor die partij. De N-VA heeft daarentegen een heel uitgesproken profiel, en groepeert vooral diegenen die ontevreden zijn over het gevoerde beleid en ook weinig vertrouwen hebben in de politieke instellingen. De N-VA blijkt hier duidelijk de partij die onvrede weet te kanaliseren. Het Vlaams Belang scoort nog veel sterker dan de N-VA bij diegenen die ontevreden zijn, en bovendien is het Vlaams Belang een partij die vooral aanhangers heeft bij de laagopgeleiden, een groep die door de N-VA maar in beperkte mate wordt bereikt. Wat betreft het profiel van de kiezers heeft de N-VA een heel breed profiel, terwijl het Vlaams Belang vooral aan te treffen is bij de lager opgeleide kiezers. De PVDA+-kiezer, ten slotte, blijkt vooral opnieuw een heel ontevreden kiezers te zijn. Het politiek vertrouwen ligt het laagst bij de groep die voor een blanco of ongeldige stem gekozen heeft. Aan Franstalige kant kunnen we een soortgelijke analyse uitvoeren (Tabel 4, p.26) en daar nemen we de PS als referentiecategorie. Daar zien we dat vertrouwen en tevredenheid, veel minder dan in Vlaanderen, een significante invloed hebben op de partijkeuze. Onze analysemodellen leveren dan ook een krachtiger resultaat op voor Vlaanderen dan voor Wallonië. Kort samengevat zien we een beperkt effect voor de MR, en vooral een sterk effect voor PTB- GO!. Voor deze Waalse steekproef hadden we te weinig respondenten met een blanco/ongeldige stem om ook deze optie op een geldige manier in de analyse op te nemen. We zien hier terug een heel sterke tegenstelling tussen de beide landsgedeelten. De cijfers laten heel duidelijk sampol 2014/7 21 SAMPOL_september 2014corr.indd 21 9/23/ :12:59 AM

20 Marc Hooghe en Emilie van Haute Politiek vertrouwen in Vlaanderen en Wallonië zien dat de problemen inzake ontevredenheid en wantrouwen juist groter zijn in Wallonië dan in Vlaanderen. Die kloof blijkt trouwens niet alleen uit dit PartiRep-verkiezingsonderzoek, maar die zien we ook in eerdere onderzoeken. Het grote verschil is dat de Vlaamse kiezer een heel duidelijk aanbod krijgt om die ontevredenheid ook te uiten, en dat kan door een stem voor de N-VA, het Vlaamse Belang of PVDA+. Het aanbod van politieke partijen in het Vlaamse landsgedeelte laat met andere woorden toe om ook een electorale uitweg te bieden voor deze gevoelens van onbehagen. Aan Waalse kant, daarentegen, is er veel minder electorale ruimte voor dit soort proteststem. Enkel de PTB-GO! kan hier duidelijk gekenmerkt worden als een protestpartij, of zelfs een anti-systeempartij. Ecolo vervult deze rol duidelijk niet, terwijl er aan de extreem-rechtse kant van het politieke spectrum in Wallonië geen geloofwaardige politieke partij bestaat. Het gaat hier terug om een merkwaardige en vaak terugkerende misvatting. Vaak stelt men het voor alsof de Vlamingen ontevredener zijn dan de Walen, omdat de Vlaamse kiezer in het stemhokje heel goed duidelijk kan maken dat men klachten heeft over allerlei politieke fenomenen. In werkelijkheid is het net omgekeerd: het niveau van tevredenheid ligt lager in Wallonië dan in Vlaanderen. Alleen kan de Waalse kiezer geen enkele kant uit om die tevredenheid ook tot uiting te brengen. Het is ook in eerder onderzoek al herhaaldelijk vastgesteld: er is in Wallonië wel degelijk een heel groot potentieel aanwezig voor een mogelijke proteststem. Het enige verschil is dat, door een reeks historische ontwikkelingen, er nog nooit een stabiele politieke partij is tot stand gekomen die al die onvrede ook kan kanaliseren. BESLUIT Het Belgisch politiek systeem heeft de afgelopen jaren een aantal zware testen moeten doorstaan, met als meest opvallende kenmerk uiteraard de lange regeringsvorming van 541 dagen. Als we de resultaten van PartiRep 2014 vergelijken met die van het verkiezingsonderzoek vijf jaar eerder, dan zien we echter dat al deze ontwikkelingen niet geleid hebben tot een daling van het politiek vertrouwen. Het vertrouwen van de Belgen in de politiek is gedurende die vijf jaar ongeveer stabiel gebleven, en voor het federale niveau is er zelfs een lichte stijging. Wel is er een daling van het vertrouwen in de regionale instellingen. Waar in 2009 deze regionale instellingen nog duidelijk gezien werden als een alternatief voor het federale niveau, zien we in 2014 nu veel meer gelijkaardige scores voor alle instellingen. Het overheersende beeld is er dus een van stabiliteit. Ook als we deze gegevens op langere termijn bekijken (Marien, 2011), dan zien we duidelijk dat het vertrouwen in het Belgische federale niveau al jaren stabiel blijft in ons land. Er is wat dat betreft geen enkele dalende trend te bespeuren. Net zoals bij eerdere onderzoeken, stellen we ook hier weer vast dat er bij de Waalse publieke opinie veel meer ongenoegen leeft dan bij de Vlaamse publieke opinie. Voor een hele resem indicatoren zien we systematisch lagere scores aan Waalse kant dan aan Vlaamse kant. Zo valt het op dat met name aan Waalse kant men behoorlijk ontevreden is over het functioneren van de eigen regionale instellingen. We zouden dus tot de conclusie kunnen komen dat er vooral in Wallonië een gebrek is aan democratisch alternatief. Er is heel wat ongenoegen over de manier waarop de Franstalige politieke partijen functioneren en het gewest besturen, maar eigenlijk is er geen enkele manier waarop de Waalse kiezer dat ongenoegen ook tot uiting kan brengen. Het succes van PTB-GO! komt dan ook niet uit de lucht vallen: er is in Wallonië wel sampol 2014/7 22 SAMPOL_september 2014corr.indd 22 9/23/ :12:59 AM