DYSCALCULIE. Gelukkig is er de laatste jaren een belangrijke toename aan ontwikkelingsgericht
|
|
- Nelly Goossens
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Neurowetenschappelijke inzichten in de Ontwikkeling van rekenvaardigheden en dyscalculie Bert De Smedt Katholieke Universiteit Leuven, Departement Pedagogische Wetenschappen Centrum voor Gezins- en Orthopedagogiek Door de enorme vooruitgang in niet-invasieve technieken om de structuur en de functie van de hersenen in kaart te brengen, zoals magnetische resonantie beeldvorming (MRI), is er de laatste jaren een enorme toename aan kennis over de neurale basis van rekenen. Aanvankelijk spitste het onderzoek zich toe op volwassenen, maar meer recent krijgt men ook inzicht in hoe deze hersenprocessen zich manifesteren bij kinderen. Onderzoek bij normaal ontwikkelende kinderen toont aan dat een fronto-pariëtaal netwerk consistent actief is tijdens de representatie van hoeveelheden en tijdens elementair rekenen. Kinderen met dyscalculie vertonen zowel functionele als structurele afwijkingen in dit fronto-pariëtaal netwerk. Toekomstig onderzoek zal moeten uitwijzen of deze afwijkingen oorzaak dan wel gevolg zijn van de problemen met rekenen die kinderen met dyscalculie hebben. KEYWORDS Dyscalculie, (f)mri, representatie van hoeveelheden, rekenen, intrapariëtale sulcus INLEIDING Dankzij de enorme vooruitgang in niet-invasieve technieken om de structuur en de functie van de hersenen in kaart te brengen, zoals magnetische resonantie beeldvorming (MRI), is er de laatste jaren een enorme toename aan kennis over de neurale basis van rekenen (voor een overzicht zie Ansari, 2008; Zamarian et al., 2009; zie ook De Smedt et al., 2010). Het merendeel van dit onderzoek werd echter uitgevoerd bij normaal functionerende volwassenen en bij volwassen patiënten met een hersenletsel. Het extrapoleren van deze resultaten naar kinderen dient echter met de nodige omzichtigheid te gebeuren (Ansari, 2010). De resultaten van studies bij volwassenen geven immers, onterecht, de indruk dat de hersenstructuur en hersenactiviteit tijdens rekenen een statisch gegeven zijn. Onze hersenen zijn echter zeer plastisch. Zowel de structuur van de hersenen als de hersenactiviteit tijdens rekenen veranderen doorheen de ontwikkeling (mede bepaald door het gevolgde rekenen wiskundeonderwijs), tot ver in de volwassenheid (Zamarian et al., 2009). Daarom is het zeer belangrijk om de structuur en functie van de hersenen vanuit een ontwikkelingsperspectief te bekijken. Gelukkig is er de laatste jaren een belangrijke toename aan ontwikkelingsgericht cognitief neurowetenschappelijk onderzoek bij kinderen (Munakata et al., 2004), vooral bij kinderen met een atypische ontwikkeling, zoals kinderen met autisme (Verhoeven et al., 2010), ADHD (Durston, 2008), dyslexie (Schlaggar & McCandliss, 2007) of dyscalculie (Ansari et al., 2008). Deze bijdrage geeft een overzicht van de belangrijkste neurowetenschappelijke inzichten betreffende de ontwikkeling van rekenvaardigheden en dyscalculie. Daarbij ligt de focus vooral op de representatie van hoeveelheden en op elementair rekenen (tot 20). Het meeste neurowetenschappelijk onderzoek situeert zich immers, zowel voor volwassenen als voor kinderen, op deze twee domeinen. Bovendien vertonen kinderen met dyscalculie hardnekkige problemen in elk van deze twee aspecten van rekenen (Geary, 2004; Rousselle & Noël, 2007). Deze bijdrage is als volgt gestructureerd: eerst wordt het onderzoek naar de hersenactiviteit tijdens de representatie van hoeveelheden en tijdens elementair rekenen besproken. Als achtergrond wordt telkens beknopt de typische en atypische (cognitieve) ontwikkeling op deze domeinen van rekenen beschreven, gevolgd door een overzicht van het bestaande neurowetenschappelijk onderzoek bij volwassenen, bij normaal ontwikkelende kinderen en bij kinderen met dyscalculie. Vervolgens worden de studies besproken die de structuur van de hersenen bij kinderen met dyscalculie onderzoeken. Tot slot worden enkele kritische bedenkingen bij dit neurowetenschappelijk onderzoek naar rekenen en dyscalculie geformuleerd. REPRESENTATIE VAN HOEVEELHEDEN Jonge kinderen zijn al snel in staat om numerieke hoeveelheden te begrijpen en voor te stellen (Feigenson et al., 2004). Zo kunnen baby s grote hoeveelheden onderscheiden (Xu & Spelke, 2000) en zijn kleuters in staat om aan te geven welke van twee hoeveelheden numeriek 46
2 het grootste is (Barth et al., 2008). Deze (niet-symbolische) representatie van hoeveelheden wordt gekenmerkt door het zogenaamde afstandseffect: hoe kleiner het verschil tussen te vergelijken hoeveelheden, hoe langer het duurt om te beslissen welk van twee hoeveelheden het grootste is. Doorheen de ontwikkeling leren kinderen hoeveelheden op een symbolische manier voor te stellen, eerst via telwoorden en later via getallen. Deze symbolische representaties van hoeveelheden worden gekenmerkt door eenzelfde afstandseffect (Sekuler & Mierciewicz, 1977; Holloway & Ansari, 2009). Voor een succesvolle rekenontwikkeling is het noodzakelijk dat deze symbolische representaties verbonden worden met de reeds ontwikkelde nietsymbolische representaties van hoeveelheid (Lipton & Spelke, 2005; Mundy & Gilmore, 2009). Op die manier krijgen formele numerieke symbolen, zoals getallen, betekenis (Griffin, 2002). Onderzoek toont aan dat individuele verschillen in rekenen samenhangen met individuele verschillen in symbolische (Durand et al., 2005; Holloway & Ansari, 2009) en nietsymbolische (Mundy & Gilmore, 2009) vergelijkingstaken, waarbij sterke rekenaars beter presteren dan zwakke rekenaars op deze vergelijkingstaken. Longitudinaal onderzoek toont bovendien aan dat de grootte van het afstandseffect zelfs individuele verschillen in latere rekenprestaties voorspelt (De Smedt et al., 2009; Halberda et al., 2008). Studies bij kinderen met dys calculie tonen aan dat deze kinderen moeite vertonen met de representatie van hoeveelheden (Landerl et al., 2004, 2009; Piazza et al., 2010; Rousselle & Noël, 2007). Figuur 1: intrapariëtale sulcus. Transversaal (a) en sagittaal (b) aanzicht van de intrapariëtale sulcus. Verschillende neurowetenschappelijke studies onderzochten deze representatie van hoeveelheden in de hersenen (Ansari, 2008, voor een overzicht). Onderzoek bij volwassenen met een hersenletsel en functionele magnetische resonantie (fmri) studies bij normaal functionerende volwassenen toonden aan dat de bilaterale intrapariëtale sulcus (zie Figuur 1) een cruciale rol speelt in de representatie van hoeveelheden. Activatie in deze regio tijdens het uitvoeren van vergelijkingstaken vertoont een afstandseffect: de activatie in deze regio neemt toe wanneer het verschil tussen de te vergelijken hoeveelheden kleiner wordt (Pinel et al., 2001). fmri onderzoek bij vierjarige kinderen toonde aan dat tijdens de verwerking van niet-symbolische hoeveelheden dezelfde hersengebieden, in casu de (rechter) intrapariëtale sulcus, actief waren als bij volwassenen (Cantlon et al., 2006). Andere ontwikkelingsgerichte fmri studies, waarbij de hersenactiviteit tijdens het uitvoeren van een vergelijkingstaak werd onderzocht, toonden duidelijke verschillen tussen volwassenen en kinderen (Ansari & Dhital, 2006; Ansari et al., 2005; Holloway & Ansari, 2008; Kucian et al., 2008; zie Houdé et al., 2010 voor een meta-analyse). Zo vertonen volwassenen tijdens het uitvoeren van deze taak meer activatie in de intrapariëtale sulci dan kinderen. Kinderen daarentegen vertonen meer activatie in de (pre-)frontale cortex dan volwassenen. Dit suggereert dat kinderen meer dan volwassenen beroep doen op werkgeheugen en aandachtsprocessen voor dergelijke taken. De neurale netwerken die instaan voor de representatie van hoeveelheden zijn dus niet statisch, maar evolueren doorheen de ontwikkeling. Deze evolutie wordt gekenmerkt door een toenemende functionele specialisatie in de pariëtale cortex, een evolutie die ook voor rekenen geobserveerd wordt (Rivera et al., 2005). Deze evolutie illustreert dat resultaten uit hersenonderzoek bij volwassenen niet zomaar gegeneraliseerd kunnen worden naar kinderen. Recent werd de hersenactiviteit tijdens het vergelijken van hoeveelheden (Price et al., 2007) en het vergelijken van getallen (Mussolin et al., 2010) onderzocht bij kinderen met dyscalculie. In beide studies werd bij controlekinderen vastgesteld dat de hersenactiviteit in de (rechter) intrapariëtale sulcus een afstandseffect vertoonde: dit gebied was meer actief wanneer het verschil tussen de te vergelijken hoeveelheden of getallen klein was, net zoals bij volwassenen (zie hoger). Bij kinderen met dyscalculie werd echter geen effect van afstand vastgesteld op activiteit in de intrapariëtale sulcus: zowel bij kleine als bij grote afstanden tussen de te vergelijken getallen of hoeveelheden werd eenzelfde mate van activiteit vastgesteld. Deze resultaten zijn in overeenstemming met onderzoek van Soltesz et al. (2007), die gebruik maakten van event-related potentials (ERP) om hersenactiviteit tijdens het vergelijken van getallen te onderzoeken. Zij toonden aan dat bij normaal ontwikkelende adolescenten een effect van afstand werd geobserveerd over de rechter pariëtale electroden tussen 400 en 440ms post-stimulus, terwijl bij adolescenten met dyscalculie een dergelijk effect niet werd geobserveerd. Samengevat, kinderen met dyscalculie vertonen een 47
3 verhoogde activatie van de intrapariëtale sulcus tijdens het vergelijken van hoeveelheden en getallen, wat wijst op een afwijkende representatie van hoeveelheden bij deze groep van kinderen. ELEMENTAIR REKENEN Rekenen vormt een belangrijk deel van het curriculum in de basisschool en het vlot en efficiënt kunnen uitrekenen van rekenopgaven vormt een cruciale schakel in de ontwikkeling van meer complexere reken- en wiskundevaardigheden (Kilpatrick et al., 2001). Aanvankelijk lossen kinderen eenvoudige rekensommen, zoals 2 + 3, op met behulp van telstrategieën. Zo kunnen ze de oefening oplossen door alles te tellen (bijvoorbeeld 1, 2 en dan 3, 4, 5), via doortellen (bijvoorbeeld 2, 3, 4, 5) of door te tellen vanaf het grootste getal (3, 4, 5). Door het opdoen van frequente telervaringen wordt de connectie tussen een oefening en het bijhorende antwoord steeds sterker. Dit leidt er toe dat kinderen geleidelijk aan in staat zijn om het antwoord op die eenvoudige rekenopgaven onmiddellijk als rekenfeit uit het lange-termijngeheugen te halen (= geheugenstrategie). Verder leren kinderen om bij moeilijkere oefeningen, zoals 8 + 6, de oefening verder op te splitsen in deeloefeningen (= decompositiestrategie). Een voorbeeld hiervan is het aanvullen/leegmaken tot 10, waarbij kinderen één van de getallen splitsen zodat de oefening kan uitgerekend worden via deelrekenfeiten (bijvoorbeeld = = 10, = 14). Doorheen de ontwikkeling neemt, in het getaldomein tot 20, het gebruik van geheugenstrategieën toe, terwijl het gebruik van procedurele strategieën (in casu telstrategieën, decompositiestrategieën) afneemt (Siegler, 1996). Toch blijven beide strategieën, ook bij volwassenen, naast elkaar bestaan. Zo worden zogenaamde kleine oefeningen, i.e. oefeningen zonder brug over de 10, hoofdzakelijk opgelost via een geheugenstrategie, terwijl de zogenaamde grote oefeningen vooral opgelost worden via een procedurele strategie (Barrouillet et al., 2008; Imbo & Vandierendonck, 2008). Dit is het welbekende probleem-grootte effect (Zbrodoff & Logan, 2005) dat zich uit in het feit dat kleine oefeningen sneller en accurater opgelost worden dan grote oefeningen. Kinderen met dyscalculie vertonen persistente problemen in deze ontwikkeling van strategieën (Geary, 2004). Zo onderscheidt Geary (2004) twee subtypes van dyscalculie die te maken hebben met specifieke problemen in het strategiegebruik tijdens rekenen: kinderen met het (semantische) geheugen subtype hebben in hoofdzaak problemen met het ophalen van rekenfeiten uit het lange-termijngeheugen terwijl kinderen met het procedurele subtype vooral problemen hebben met het uitvoeren en begrijpen van procedurele strategieën. Onderzoek naar de neurale basis van rekenen bij volwassenen kent een zeer lange geschiedenis. In 1919 rapporteerde Henschen (1919) al dat er een sterk verband was tussen een letsel in de linker pariëtale cortex en rekenproblemen. In 1940 beschreef Gerstmann (1940) een syndroom ten gevolge van een letsel in de linker gyrus angularis (Figuur 2) met als kenmerken vingeragnosie, links-rechts desoriëntatie, agrafie en rekenproblemen. Het belang van deze gebieden in de linker pariëtale cortex voor rekenen werd verder bevestigd via fmri-studies bij volwassenen. Deze studies tonen aan dat tijdens het oplossen van elementaire rekenopgaven een fronto-pariëtaal netwerk, dat de prefrontale cortex en inferieure pariëtale cortex (i.c. intrapariëtale sulcus en gyrus angularis) omvat, consistent actief is (Dehaene et al., 2003; Zamarian et al., 2009; zie Figuur 2). De mate van activatie in dit frontopariëtaal netwerk wordt bepaald door probleem-grootte (Stanescu-Cosson et al., 2000), strategie (Grabner et al., 2009), rekenkundige bewerking (Lee, 2000) en wiskundige vaardigheid (Grabner et al., 2007). Tijdens het oplossen van grote oefeningen (Stanescu-Cosson et al., 2000), tijdens het gebruik van procedurele strategieën (Grabner et al., 2009) en tijdens het oplossen van aftrekoefeningen (Lee, 2000) zijn vooral de prefrontale cortex en de intrapariëtale sulcus actief. Activiteit in de prefrontale cortex suggereert dat procedurele strategieën meer een beroep doen op Figuur 2: fronto-pariëtaal netwerk actief tijdens rekenen (in de linkerhemisfeer). (a) prefrontale cortex, (b) intrapariëtale sulcus, (c) gyrus angularis. 48
4 werkgeheugen en aandachtsprocessen (bijvoorbeeld bij het bijhouden van tussentijdse resultaten). Activiteit in de intrapariëtale sulci wijst op de invloed van hoeveelheidrepresentaties, die vermoedelijk een rol spelen bij het uitvoeren van procedurele strategieën en het oplossen van grote oefeningen (e.g., Dehaene et al., 2003). Het oplossen van kleine oefeningen (Stanescu- Cosson et al., 2000), het uitvoeren van geheugenstrategieën (Grabner et al., 2009), en het oplossen van vermenigvuldigingen (Lee, 2000) is vooral geassocieerd met activiteit in de linker temporo-pariëtale cortex, i.c. gyrus angularis en gyrus supramarginalis. Deze gebieden zijn ook actief tijdens lezen, m.n. vooral tijdens taken die in hoge mate een beroep doen op fonologische representaties, zoals het lezen van nonsenswoorden of rijmtaken (Pugh et al., 2001). Activiteit in dit gebied tijdens rekentaken wijst op de invloed van sterk geautomatiseerde rekenfeiten die vermoedelijk op een verbale of fonologische manier in het lange-termijngeheugen zijn opgeslagen (Dehaene et al., 2003). Activiteit in de gyrus angularis hangt verder ook samen met wiskundige competentie: sterke rekenaars tonen meer activiteit in dit gebied dan zwakke rekenaars (Grabner et al., 2007). Delazer et al. (2003) onderzochten hoe activiteit in dit fronto-pariëtale netwerk wijzigt na een intensieve training. Op die manier trachtten ze zicht te krijgen op wat er gebeurt tijdens het leren rekenen. Ze stelden vast dat na een periode van rekentraining, activiteit in de prefrontale cortex afnam terwijl activiteit in de inferieur pariëtale cortex toenam. Binnen de pariëtale cortex vond er een verschuiving plaats van activiteit in de intrapariëtale sulcus naar activiteit in de gyrus angularis (zie Zamarian et al., 2009 voor een overzicht). Deze verschuivingen reflecteren vermoedelijk een afname in het gebruik van procedurele strategieën en een toename in het gebruik van geautomatiseerde geheugenstrategieën. Tot op heden is er weinig geweten over de hersenactiviteit tijdens het oplossen van elementaire rekenopgaven bij kinderen. Enkele studies onderzochten de hersenactiviteit tijdens het oplossen van kleine opteloefeningen (< 10) en toonden aan dat tijdens het oplossen van deze oefeningen een gelijkaardig frontopariëtaal netwerk actief is (Davis et al., 2009; Kucian et al., 2008; Meintjes et al., 2010). Rivera et al. (2005) onderzochten bij kinderen van 8 tot 19 jaar hoe de hersenactiviteit tijdens rekenen (in casu kleine optellingen en aftrekkingen) verandert als functie van de chronologische leeftijd. Zij toonden aan dat doorheen de ontwikkeling de activiteit in de prefrontale cortex daalde met de leeftijd, wat suggereert dat voor jongere kinderen het oplossen van rekenoefeningen meer werkgeheugen en aandacht vraagt. Daarnaast nam de activiteit in de (linker) inferieur pariëtale cortex toe met stijgende leeftijd, wat wijst op een toenemende functionele specialisatie van de (linker) pariëtale cortex met stijgende leeftijd, een ontwikkeling die ook in het domein van de representatie van hoeveelheden wordt geobserveerd (zie hoger). Deze resultaten zijn ook in overeenstemming met de onderzoeksbevindingen op basis van trainingsstudies bij volwassenen (Zamarian et al., 2009). Recent voerden we een meer uitgebreid onderzoek uit naar de hersenactiviteit tijdens rekenen bij 18 kinderen tussen 10 en 12 jaar (De Smedt et al., submitted). We onderzochten de effecten van probleem-grootte en van bewerking op hersenactiviteit tijdens rekenen. De resultaten toonden aan dat kinderen tijdens het oplossen van grote oefeningen (8 + 6) en tijdens het oplossen van aftrekkingen eenzelfde fronto-pariëtaal netwerk activeerden dat o.m. de prefrontale cortex en bilaterale intrapariëtale sulcus omvatte. Dit netwerk is analoog aan wat bij volwassenen tijdens het oplossen van vergelijkbare oefeningen geobserveerd wordt. Anders dan bij volwassenen, waar oefeningen die via een geheugenstrategie worden opgelost vooral de gyrus angularis activeerden, bleek dat kinderen vooral activiteit vertonen in de linker hippocampus tijdens het oplossen van dergelijke oefeningen. De hippocampus speelt een belangrijke rol in het ophalen van feiten uit het lange-termijngeheugen (Squire et al., 2004), vooral in de aanvankelijke stadia van leren en in het leren van meer recente feiten (Smith & Squire, 2009). Een mogelijke hypothese is dat de hippocampus een rol speelt in het aanvankelijke leren van rekenfeiten, terwijl de gyrus angularis pas een rol krijgt wanneer deze rekenfeiten in hoge mate geautomatiseerd zijn. Dit toont opnieuw het belang van een ontwikkelingsperspectief aan en illustreert dat de resultaten uit hersenonderzoek bij volwassenen niet zomaar gegeneraliseerd kunnen worden naar kinderen. Er zijn ook zeer weinig studies uitgevoerd die hersenactiviteit tijdens rekenen meten bij kinderen met dyscalculie. Davis et al. (2009) rapporteerden dat kinderen met dyscalculie meer prefrontale activatie vertoonden tijdens rekenen dan controlekinderen. Kucian et al. (2006) observeerden echter dat tijdens exact rekenen en schattend rekenen kinderen met dyscalculie minder activatie vertoonden dan controlekinderen in het fronto-pariëtale netwerk dat tijdens rekenen actief is. In een recente studie onderzochten we hersenactiviteit tijdens optellen en aftrekken tot 20 bij kinderen met een zwakke automatisering van de rekenfeiten en bij normaal ontwikkelende kinderen (De Smedt et al., submitted). Uit de resultaten bleek dat normaal ontwikkelende kinderen meer activatie vertoonden in de rechter intrapariëtale sulcus tijdens het oplossen van grote oefeningen dan tijdens het oplossen van kleine oefeningen, net zoals bij volwassenen (Stanescu-Cosson et al., 2000). Kinderen met een zwakke automatisering van de rekenfeiten vertoonden zowel tijdens grote als tijdens kleine oefeningen 49
5 een hoge activiteit in de rechter intrapariëtale sulcus. Dit suggereert dat deze kinderen voor het oplossen van kleine oefeningen bleven gebruik maken van procedurele strategieën, terwijl kinderen met normale automatisering van de rekenfeiten deze oefeningen vermoedelijk al via een geheugenstrategie oplosten. Verder onderzoek is nodig om na te gaan of een gelijkaardig patroon kan geobserveerd worden bij kinderen met dyscalculie. STRUCTURELE HERSENAFWIJKINGEN BIJ KINDEREN MET DYSCALCULIE Verschillende studies toonden met behulp van structurele MRI (voxelbased morphometry) aan dat kinderen met dyscalculie structurele afwijkingen vertonen in het frontopariëtale netwerk dat belangrijk is voor de mentale representatie van hoeveelheden en rekenen. Zo observeerden Isaacs et al. (2001) dat kinderen met rekenproblemen en een laag geboortegewicht structurele afwijkingen vertoonden in de (linker) intrapariëtale sulcus. Deze onderzoekers bestudeerden echter enkel kinderen met een laag geboortegewicht en het is niet duidelijk of deze resultaten zomaar te generaliseren zijn naar andere kinderen met dyscalculie. Ook bij kinderen met genetische syndromen waarbij dyscalculie systematisch voorkomt, zoals het Turner Syndroom (Molko et al., 2003) en het 22q11 Deletie Syndroom of Velo-Cardio-Faciaal Syndroom (De Smedt et al., 2009, voor een overzicht) werden afwijkingen in de intrapariëtale sulcus en de inferieure pariëtale cortex beschreven. Meer recent toonden Rotzer et al. (2007) en Rykhlevskaia et al. (2010) aan dat kinderen met dyscalculie significant minder grijze stof hadden in de rechter intrapariëtale sulcus. Daarnaast observeerden Rotzer et al. (2008) afwijkingen in de prefrontale cortex, m.n. in de midden frontale gyrus en de linker inferieure frontale gyrus, terwijl Rykhlevskaia et al. (2010) ook afwijkingen in de hippocampus vaststelden. Via recente geavanceerde structurele beeldvormingstechnieken, in casu diffusion tensor imaging (DTI), werd het recent ook mogelijk om de kwaliteit van de witte stofbanen, die de verschillende (sub-) corticale hersengebieden met elkaar verbinden, in kaart te brengen (Mori, 2007). Zo lijkt er een samenhang te zijn tussen de kwaliteit van de witte stofbanen die de frontale en pariëtale cortex met elkaar verbinden en individuele verschillen in rekenvaardigheid bij kinderen: sterke rekenaars beschikken over betere fronto-pariëtale connecties dan zwakke rekenaars (Tsang et al., 2009; van Eimeren et al., 2008). Bovendien lijkt de kwaliteit van deze witte stof banen verminderd te zijn bij kinderen met dyscalculie (Rykhlevskaia et al., 2010). ENKELE KRITISCHE KANTTEKENINGEN Een belangrijke beperking van het neurowetenschappelijke onderzoek naar kinderen met dyscalculie is dat er tot nu toe geen enkele longitudinale studie is verschenen die de hersenactiviteit en/of hersenstructuur bij deze kinderen op verschillende tijdstippen meet. Het is dus momenteel niet duidelijk of de gevonden structurele en functionele afwijkingen het gevolg zijn van een verstoorde ontwikkeling van die hersengebieden die tijdens rekenen actief zijn, dan wel of deze afwijkingen net het gevolg zijn van een atypische rekenontwikkeling (Ansari, 2010). Longitudinaal beeldvormingsonderzoek is nodig om uit te maken of de structurele en functionele afwijkingen die samenhangen met dyscalculie oorzaak dan wel gevolg zijn van een atypische rekenontwikkeling. De gerapporteerde afwijkingen in de hersenstructuur en functie hebben betrekking op kinderen met dyscalculie als groep. Dit betekent niet dat deze afwijkingen ook op het niveau van het individuele kind te detecteren zijn. Anders gezegd, het is niet zo dat voor ieder kind met dyscalculie klinisch-radiologisch fronto-pariëtale afwijkingen kunnen vastgesteld worden. Het is dus ook (nog) niet zo dat voor ieder kind met dyscalculie een hersenscan aangewezen is, of dat een hersenscan kan uitmaken of een kind al dan niet dyscalculie heeft. Neurowetenschappelijke methoden kunnen ons echter wel bijkomende wetenschappelijke inzichten verschaffen over de kenmerken van dyscalculie. Zo kunnen ze bijvoorbeeld bijkomende informatie geven over het gebruik van bepaalde compensatiestrategieën of het effect van bepaalde interventies, die niet op gedragsniveau te detecteren zijn (zie De Smedt et al., 2010, voor een discussie). CONCLUSIE Dankzij de ontwikkeling van nietinvasieve technieken om hersenactiviteit te registreren is er de laatste jaren een enorme toename aan kennis over de neurale basis van rekenen en dyscalculie. Aanvankelijk spitste dit onderzoek zich toe op volwassenen, maar meer recent heeft men ook inzicht in hoe deze processen zich manifesteren bij kinderen. Zo is er is convergerende evidentie voor de activatie van een fronto-pariëtaal netwerk tijdens rekenen. Kinderen met dyscalculie lijken zowel functionele als structurele afwijkingen in dit netwerk te vertonen. Verder onderzoek is nodig om uit te maken of deze afwijkingen oorzaak dan wel gevolg zijn van de rekenproblemen die kinderen met dyscalculie ervaren. Referenties Ansari, D. (2008). Effects of development and enculturation on number representation in the brain. Nature Reviews Neuroscience, 9, Ansari, D. (2010). Neurocognitive approaches to developmental disorders of numerical and mathematical cognition: The perils of neglecting the role of development. Learning and Individual Differences, 20,
6 Ansari, D., & Dhital, B. (2006). Agerelated changes in the activation of the intraparietal sulcus during nonsymbolic magnitude processing: An event-related functional magnetic resonance imaging study. Journal of Cognitive Neuroscience, 18, Ansari, D., Garcia, N., Lucas, E., Hamon, K., & Dhital, B. (2005). Neural correlates of symbolic number processing in children and adults. Neuroreport, 16, Ansari, D., Holloway, I. D., Price, G. R., & van Eimeren, L. (2008). Toward a developmental cognitive neuroscience approach to the study of typical and atypical development. In A. Dowker (Ed.), Mathematical difficulties: Psychology and intervention (pp ). Amsterdam: Academic Press. Barrouillet, P., Mignon, M., & Thevenot, C. (2008). Strategies in subtraction problem solving in children. Journal of Experimental Child Psychology, 99, Barth, H., Beckmann, L., & Spelke, E. S. (2008). Nonsymbolic, approximate arithmetic in children: Abstract addition prior to instruction. Developmental Psychology, 44, Cantlon, J. F., Brannon, E. M., Carter, E. J., & Pelphrey, K. A. (2006). Functional imaging of numerical processing in adults and 4-y-old children. Plos Biology, 4, Davis, N., Cannistraci, C. J., Rogers, B. P., Gatenby, J. C., Fuchs, L. S., Anderson, A. W., & Gore, J. C. (2009). Aberrant functional activation in school age children at-risk for mathematical disability: A functional imaging study of simple arithmetic skill. Neuropsychologia, 47, Davis, N., Cannistraci, C. J., Rogers, B. P., Gatenby, J. C., Fuchs, L. S., Anderson, A. W., & Gore, J. C. (2009). The neural correlates of calculation ability in children: an fmri study. Magnetic Resonance Imaging, 27, De Smedt, B., Ansari, D., Grabner, R. H., Hannula, M. M., Schneider, M., & Verschaffel, L. (2010). Cognitive neuroscience meets mathematics education. Educational Research Review, 5, De Smedt, B., Holloway, I. D., & Ansari, D. (submitted). Effects of problem size and arithmetic operation on brain activation during calculation in children with varying levels of arithmetical fluency. Manuscript submitted for publication. De Smedt, B., Swillen, A., Verschaffel, L., & Ghesquière, P. (2009). Mathematical learning disabilities in children with 22q11.2 deletion syndrome: a review. Developmental Disabilities Research Reviews, 15, De Smedt, B., Verschaffel, L., & Ghesquière, P. (2009). The predictive value of numerical magnitude comparison for individual differences in mathematics achievement. Journal of Experimental Child Psychology, 103, Dehaene, S., Piazza, M., Pinel, P., & Cohen, L. (2003). Three parietal circuits for number processing. Cognitive Neuropsychology, 20, Durand, M., Hulme, C., Larkin, R., & Snowling, M. (2005). The cognitive foundations of reading and arithmetic skills in 7-to 10-year-olds. Journal of Experimental Child Psychology, 91, Durston, S. (2008). Converging methods in studying attention-deficit/ hyperactivity disorder: What can we learn from neuroimaging and genetics? Development and Psychopathology, 20, Feigenson, L., Dehaene, S., & Spelke, E. (2004). Core systems of number. Trends in Cognitive Sciences, 8, Geary, D. C. (2004). Mathematics and learning disabilities. Journal of Learning Disabilities, 37, Gerstmann, J. (1940). Syndrome of finger agnosia, disorientation for right and left, agraphia, and acalculia. Archives of Neurology and Psychiatry, 44, Grabner, R. H., Ansari, D., Koschutnig, K., Reishofer, G., Ebner, F., & Neuper, C. (2009). To retrieve or to calculate? Left angular gyrus mediates the retrieval of arithmetic facts during problem solving. Neuropsychologia, 47, Grabner, R. H., Ansari, D., Reishofer, G., Stern, E., Ebner, F., & Neuper, C. (2007). Individual differences in mathematical competence predict parietal brain activation during mental calculation. Neuroimage, 38, Griffin, S. (2002). The development of math competence in the preschool and early school years: Cognitive foundations and instructional strategies. In J. M. Royer (Ed.), Mathematical cognition. (pp. 1-32). Greenwich, CT: Information Age Publishing. Halberda, J., Mazzocco, M. M. M., & Feigenson, L. (2008). Individual differences in non-verbal number acuity correlate with maths achievement. Nature, 455, Henschen, S. E. (1919). Über Sprach- Musik- und Rechenmechanismen und ihre Lokalisationen im Grosshirn. Zeitschrift für die desamte Neurologie und Psychiatrie, 52, Holloway, I. D., & Ansari, D. (2009). Developmental specialization in the right intraparietal sulcus for the abstract representation of numerical magnitude. Journal of Cognitive Neuroscience, 22, Holloway, I. D., & Ansari, D. (2009). Mapping numerical magnitudes onto symbols: The numerical distance effect and individual differences in children s mathematics achievement. Journal of Experimental Child Psychology, 103, Houde, O., Rossi, S., Lubin, A., & Joliot, M. (in press). Mapping numerical 51
7 processing, reading, and executive functions in the developing brain : an fmri meta-analysis of 52 studies including 842 children. Developmental Science. Imbo, I., & Vandierendonck, A. (2008). Effects of problem size, operation, and working-memory span on simple-arithmetic strategies: differences between children and adults? Psychological Research-Psychologische Forschung, 72, Isaacs, E. B., Edmonds, C. J., Lucas, A., & Gadian, D. G. (2001). Calculation difficulties in children of very low birth weight: A neural correlate. Brain, 124, Kilpatrick, J., Swafford, J., & Findell, B. (2001). Adding it up. Helping children learn mathematics. Washington, DC: National Academy Press. Kucian, K., Von Aster, M., Loenneker, T., Dietrich, T., & Martin, E. (2008). Development of neural networks for exact and approximate calculation: A fmri study. Developmental Neuropsychology, 33, Landerl, K., Bevan, A., & Butterworth, B. (2004). Developmental dyscalculia and basic numerical capacities: A study of 8-9-year-old students. Cognition, 93, Landerl, K., Fussenegger, B., Moll, K., & Willburger, E. (2009). Dyslexia and dyscalculia: two learning disorders with different cognitive profiles. Journal of Experimental Child Psychology, 103, Lee, K. M. (2000). Cortical areas differentially involved in multiplication and subtraction: A functional magnetic resonance imaging study and correlation with a case of selective acalculia. Annals of Neurology, 48, Lipton, J. S., & Spelke, E. S. (2005). Preschool children s mapping of number words to nonsymbolic numerosities. Child Development, 76, Meintjes, E. M., Jacobson, S. W., Molteno, C. D., Gatenby, J. C., Warton, C., Cannistraci, C. J., Gore, J. C., & Jacobson, J. L. (2010). An fmri study of magnitude comparison and exact addition in children. Magnetic Resonance Imaging, 28, Molko, N., Cachia, A., Riviere, D., Mangin, J.F., Bruandet, M., Le Bihan, D., Cohen, L., & Dehaene, S. (2003). Functional and structural alterations of the intraparietal sulcus in a developmental dyscalculia of genetic origin. Neuron, 40, Mori, S. (2007). Introduction to diffusion tensor imaging. Amsterdam: Elsevier. Munakata, Y., Casey, B. J., & Diamond, A. (2004). Developmental cognitive neuroscience: progress and potential. Trends in Cognitive Sciences, 8, Mundy, E., & Gilmore, C. K. (2009). Children s mapping between symbolic and nonsymbolic representations of number. Journal of Experimental Child Psychology, 103, Mussolin, C., De Volder, A., Grandin, C., Schlogel, X., Nassogne, M. C., & Noel, M. P. (2010). Neural correlates of symbolic number comparison in developmental dyscalculia. Journal of Cognitive Neuroscience, 22, Piazza, M., Facoetti, A., Trussardi, A. N., Berteletti, I., Conte, S., Lucangeli, D., Dehaene, S., & Zorzi, M. (2010). Developmental trajectory of number acuity reveals a severe impairment in developmental dyscalculia. Cognition, 116, Pinel, P., Dehaene, S., Riviere, D., & LeBihan, D. (2001). Modulation of parietal activation by semantic distance in a number comparison task. Neuroimage, 14, Price, G. R., Holloway, I., Rasanen, P., Vesterinen, M., & Ansari, D. (2007). Impaired parietal magnitude processing in developmental dyscalculia. Current Biology, 17, R1042-R1043. Pugh, K. R., Mencl, W. E., Jenner, A. R., Katz, L., Frost, S. J., Lee, J. R., Shaywitz, S. E., & Shaywitz, B. A. (2001). Neurobiological studies of reading and reading disability. Journal of Communication Disorders, 34, Rivera, S. M., Reiss, A. L., Eckert, M. A., & Menon, V. (2005). Developmental changes in mental arithmetic: Evidence for increased functional specialization in the left inferior parietal cortex. Cerebral Cortex, 15, Rotzer, S., Kucian, K., Martin, E., Von Aster, M., Klaver, P., & Loenneker, T. (2008). Optimized voxel-based morphometry in children with developmental dyscalculia. Neuroimage, 39, Rousselle, L., & Noël, M. P. (2007). Basic numerical skills in children with mathematics learning disabilities: A comparison of symbolic vs non-symbolic number magnitude. Cognition, 102, Rykhlevskaia, E., Uddin, L. Q., Kondos, L., & Menon, V. (2009). Neuroanatomical correlates of developmental dyscalculia: combined evidence from morphometry and tractography. Frontiers in Human Neuroscience, 3, 51. Schlaggar, B. L., & McCandliss, B. D. (2007). Development of neural systems for reading. Annual Review of Neuroscience, 30, Sekuler, R., & Mierkiewicz, D. (1977). Children s judgments of numerical inequality. Child Development, 48, Siegler, R. S. (1996). Emerging minds: The process of change in children s thinking. New York, NY: Oxford University Press. Smith, C. N., & Squire, L. R. (2009). Medial temporal lobe activity during retrieval of semantic memory is related to the age of the memory. Journal of Neuroscience, 29,
8 Soltesz, F., Szucs, D., Dekany, J., Markus, A., & Csepe, V. (2007). A combined event-related potential and neuropsychological investigation of developmental dyscalculia. Neuroscience Letters, 417, Squire, L. R., Stark, C. E. L., & Clark, R. E. (2004). The medial temporal lobe. Annual Review of Neuroscience, 27, Stanescu-Cosson, R., Pinel, P., van de Moortele, P. F., Le Bihan, D., Cohen, L., & Dehaene, S. (2000). Understanding dissociations in dyscalculia. A brain imaging study of the impact of number size on the cerebral networks for exact and approximate calculation. Brain, 123, Tsang, J. M., Dougherty, R. F., Deutsch, G. K., Wandell, B. A., & Ben- Shachar, M. (2009). Frontoparietal white matter diffusion properties predict mental arithmetic skills in children. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 106, Van Eimeren, L., Niogi, S. N., McCandliss, B. D., Holloway, I. D., & Ansari, A. (2008). White matter microstructures underlying mathematical abilities in children. Neuroreport, 19, Verhoeven, J. S., De Cock, P., Lagae, L., & Sunaert, S. (2010). Neuroimaging of autism. Neuroradiology, 52, Xu, F., & Spelke, E. S. (2000). Large number discrimination in 6-monthold infants. Cognition, 74, B1-B11 Zamarian, L., Ischebeck, A., & Delazer, M. (2009). Neuroscience of learning arithmetic-evidence from brain imaging studies. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 33, Zbrodoff, N. J., & Logan, G. D. (2005). What everyone finds. The problemsize effect. In J. I. D. Campbell (Ed.), The handbook of mathematical cognition. (pp ). Hove: Psychology Press. CorrespondentieADRES Dr. Bert De Smedt, Vesaliusstraat 2 bus 3765, 3000 Leuven, Tel , Fax Bert.DeSmedt@ped.kuleuven.be 53
Hoe rekent ons brein?? Recente neurowetenschappelijke inzichten in de ontwikkeling van rekenen en dyscalculie
Overzicht Inleiding Hoe rekent ons brein?? Recente neurowetenschappelijke inzichten in de ontwikkeling van rekenen en dyscalculie Prof. Dr. Bert De Smedt (number sense) Bewerkingen Hersenstructuur en rekenen
Nadere informatieKunnen rekenen op je brein
1 Kunnen rekenen op je brein Marieke van der Linden Donders Institute for Brain, Cognition and Behaviour Radboud Universiteit Nijmegen Iedereen heeft een aangeboren systeem voor grove schatting van aantallen.
Nadere informatieDe relatie tussen niet-symbolische-, symbolische- en mappingvaardigheden en de rekenvaardigheid van zwakke rekenaars in groep 4.
De relatie tussen niet-symbolische-, symbolische- en mappingvaardigheden en de rekenvaardigheid van zwakke rekenaars in groep 4. Masterthesis 2013-2014 Universiteit Utrecht Masteropleiding Pedagogische
Nadere informatieWelk neuro-anatomisch netwerk ligt aan de basis van lezen en leesproblemen?
Welk neuro-anatomisch netwerk ligt aan de basis van lezen en leesproblemen? Dr. Maaike Vandermosten Prof. Dr. Pol Ghesquière Prof. Dr. Jan Wouters Dyslexia Collaboration KU Leuven (DYSCO) OVERZICHT 1.
Nadere informatieSymbolische numerieke vaardigheden zijn even belangrijk voor rekenen als fonologisch bewustzijn voor lezen
Symbolische numerieke vaardigheden zijn even belangrijk voor rekenen als fonologisch bewustzijn voor lezen Kiran Vanbinst, Daniel Ansari, Pol Ghesquière, & Bert De Smedt Situering Technisch lezen + elementair
Nadere informatieHet verband tussen numerieke vaardigheden en de ontwikkeling van rekenfeiten Kiran Vanbinst, Pol Ghesquière & Bert De Smedt
Het verband tussen numerieke vaardigheden en de ontwikkeling van rekenfeiten Kiran Vanbinst, Pol Ghesquière & Bert De Smedt Kiran.Vanbinst@ppw.kuleuven.be Elementair rekenen Optellen & aftrekken Kern rekenonderwijs
Nadere informatieRunning head: GETALBEGRIP BIJ LEERLINGEN MET REKENPROBLEMEN 1. Abstract Getalbegrip bij Leerlingen met Rekenproblemen:
Running head: GETALBEGRIP BIJ LEERLINGEN MET REKENPROBLEMEN 1 Abstract Getalbegrip bij Leerlingen met Rekenproblemen: Aanwezigheid en Ontwikkelingsverloop Sharon Supith Universiteit Leiden Studentnummer:
Nadere informatieBouwstenen van numerieke vaardigheden: Associaties tussen hoeveelheid en ruimte
Bouwstenen van numerieke vaardigheden: Associaties tussen hoeveelheid en ruimte Theoretische achtergrond De invloed van cultuur en embodiment op quantityspace mapping bij peuters Strategiegebruik bij quantity-space
Nadere informatieRekenen op taal. Opbouw van deze presentatie. Seminar Berkenbrein Neurocognitie- Wat als leren niet vanzelf gaat?
dia 1 Seminar Berkenbrein Neurocognitie- Wat als leren niet vanzelf gaat? Rekenen op taal Inzichten vanuit de neurocognitie Inzichten vanuit de gedragswetenschap Implicaties voor de onderwijspraktijk 15
Nadere informatieMasterthesis. Universiteit Utrecht Masteropleiding Pedagogische Wetenschappen Masterprogramma Orthopedagogiek
Running head: VERWERKING SYMBOLISCHE HOEVEELHEDEN EN REKENVAARDIGHEDEN Masterthesis Neurocognitieve maten van getalbegrip bij leerlingen in het basisonderwijs en de relatie met rekenvaardigheden Universiteit
Nadere informatieDe ontwikkeling van getalbegrip en het Size Congruity Effect bij jonge kinderen
De ontwikkeling van getalbegrip en het Size Congruity Effect bij jonge kinderen Master Thesis Naam Student: M.A.H. van den Bulk Studentnummer: 3326381 Naam begeleider: M.E. Kolkman Opleiding: Master Orthopedagogiek
Nadere informatieHet Benaderend Getal-Systeem als Voorspeller voor Rekenvaardigheid bij Kinderen. Masterproject Orthopedagogiek. Universiteit Leiden, Leiden 2013
Running head: BENADERD GETAL-SYSTEEM EN REKENVAARDIGHEID 1 Het Benaderend Getal-Systeem als Voorspeller voor Rekenvaardigheid bij Kinderen Masterproject Orthopedagogiek Universiteit Leiden, Leiden 2013
Nadere informatieCOMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS
COMORBIDITEIT BIJ DYSLEXIE IN HET VOORTGEZET ONDERWIJS NATIONALE DYSLEXIECONFERENTIE 3 APRIL 2013 Wilma Jongejan w.jongejan@vu.nl Onderwijscentrum VU (OCVU) DYSLEXIE: GEEN GEÏSOLEERD PROBLEEM Secundaire
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/20126 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Dumas, Eve Marie Title: Huntington s disease : functional and structural biomarkers
Nadere informatieRunning head: VERSCHILLEN IN NON-SYMBOLISCHE VAARDIGHEDEN
Running head: VERSCHILLEN IN NON-SYMBOLISCHE VAARDIGHEDEN De Invloed van Leeftijd, Moeilijkheidsgraad en Visuele Parameters op de Non- Symbolische Vaardigheden van Kinderen in de Groepen 3 tot en met 6
Nadere informatieMindset: Onderwijsmythe of niet? Onderzoek naar de rol van mindset in het basisonderwijs
Mindset: Onderwijsmythe of niet? Onderzoek naar de rol van mindset in het basisonderwijs Door: Joshi Verschuren, Universiteit Utrecht Vele basisscholen besteden tegenwoordig aandacht aan de mindset van
Nadere informatieHet Verband tussen Getalbegrip en Rekenvaardigheid. The Relationship Between Number Sense and Mathematic Skills
Running head: HET VERBAND TUSSEN GETALBEGRIP EN REKENVAARDIGHEID 1 Het Verband tussen Getalbegrip en Rekenvaardigheid The Relationship Between Number Sense and Mathematic Skills Bachelor thesis Pedagogische
Nadere informatieDr. Bert De Smedt - KULeuven 1
Kinderen met rekenproblemen of dyscalculie Dr. Bert De Smedt Overzicht Inleiding Definitie + Prevalentie Recente wetenschappelijke inzichten Cognitieve kenmerken van kinderen met dyscalculie Neurobiologische
Nadere informatieRunning head: REKENPROBLEMATIEK EN HET GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN. Rekenproblematiek bij Basisschoolkinderen. en het Gevoel voor Hoeveelheden
Running head: REKENPROBLEMATIEK EN HET GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN Rekenproblematiek bij Basisschoolkinderen en het Gevoel voor Hoeveelheden Laura Schuil Universiteit Leiden Masterscriptie Laura Schuil, s1224042
Nadere informatieRunning head: GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN EN REKENVAARDIGHEID 1
Running head: GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN EN REKENVAARDIGHEID 1 Masterscriptie Gevoel voor Hoeveelheden en Rekenvaardigheid bij Negen- tot Twaalfjarigen Universiteit Leiden, maart 2014 Adrianne Dieleman,
Nadere informatieDe tafels van vermenigvuldiging en deling: een vast koppel?
Jolien De Brauwer en Wim Fias 1 De tafels van vermenigvuldiging en deling: een vast koppel? Kinderen met dyscalculie hebben vaak hardnekkige problemen met het snel oproepen van het antwoord op bijvoorbeeld
Nadere informatieMENTALE REPRESENTATIE VAN HOEVEELHEDEN EN REKENFEITEN 1. Masterthesis
MENTALE REPRESENTATIE VAN HOEVEELHEDEN EN REKENFEITEN 1 Masterthesis Mentale Representatie van Hoeveelheden en het Opdiepen van Rekenfeiten Judith Haak s0905070 a.j.haak.2@umail.leidenuniv.nl Masterspecialisatie:
Nadere informatieDe Ontwikkeling van het Gevoel voor Hoeveelheden van Kinderen met Dyscalculie
Running head: GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN VAN KINDEREN MET DYSCALCULIE 1 De Ontwikkeling van het Gevoel voor Hoeveelheden van Kinderen met Dyscalculie Jaimie van der Laan Studentnummer 1154869 Universiteit
Nadere informatiefaculteit gedrags- en maatschappijwetenschappen Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB
Datum 22-06-2015 1 Vroege ontwikkeling Motorische ontwikkelingspatronen bij jonge kinderen met ZEVMB Opzet en eerste resultaten Linda Visser Annette van der Putten Gertruud Schalen Bieuwe van der Meulen
Nadere informatieDe Ontwikkeling van het Gevoel voor Hoeveelheden bij Goede en Zwakke Rekenaars
Running head: DE ONTWIKKELING VAN HET GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN 1 De Ontwikkeling van het Gevoel voor Hoeveelheden bij Goede en Zwakke Rekenaars Bron: http://www.wiskundemeisjes.nl/wp-content/uploads/2013/02/rekenen2.jpg
Nadere informatieNeurale overlap geschreven en gesproken taal. Maaike Vandermosten
Neurale overlap geschreven en gesproken taal Maaike Vandermosten LAW symposium, 22 september 2017 Gesproken taal en lezen Evolutie Ontwikkeling Semantics (meaning) BOOK Orthography (letter strings) Phonology
Nadere informatie6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015
6 e Nieuwsbrief EPISCA onderzoek maart 2015 Het is al weer lang geleden dat jullie iets van ons hebben gehoord en dat komt omdat er veel is gebeurd. We hebben namelijk heel veel analyses kunnen doen op
Nadere informatieDYSCALCULIE. Annemie Desoete, Pol Ghesquière*, Bert De Smedt*, Caroline Andries, Wim Van den Broeck en Wied Ruijssenaars**
Dyscalculie: Standpunt van onderzoekers in Vlaanderen en Nederland Annemie Desoete, Pol Ghesquière*, Bert De Smedt*, Caroline Andries, Wim Van den Broeck en Wied Ruijssenaars** Universiteit Gent Arteveldehogeschool
Nadere informatieInhoud. De indirecte optelstrategie als handige strategie voor aftrekopgaven in het getaldomein tot 100
De indirecte optelstrategie als handige strategie voor aftrekopgaven in het getaldomein tot 100 Greet Peters 1,*, Joke Torbeyns 1,2, Bert De Smedt 3, Pol Ghesquière 3, & Lieven Verschaffel 1 1 Centrum
Nadere informatieWerkgeheugen als Voorspeller voor Getalbegrip bij Kinderen in de Leeftijd van 6 tot 12 Jaar
Running head: WERKGEHEUGEN ALS VOORSPELLER VOOR GETALBEGRIP Werkgeheugen als Voorspeller voor Getalbegrip bij Kinderen in de Leeftijd van 6 tot 12 Jaar Master s thesis Utrecht University Master s programme
Nadere informatieRunning head: REKENPROBLEMEN: G-EEN GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN
Running head: REKENPROBLEMEN: G-EEN GEVOEL VOOR HOEVEELHEDEN Invloed van de Verstoring van Getalgevoel op Symbolische Rekenvaardigheden Els Werneke s0862134 Universiteit Leiden 2013-08-15 mw. Dr. M.J.
Nadere informatieWiskundeonderwijs : Is er een relatie met motoriek? En zijn er clusters binnen het rekenen? Ruth Vanderswalmen, Stefanie Pieters en Annemie Desoete
Wiskundeonderwijs : Is er een relatie met motoriek? En zijn er clusters binnen het rekenen? Ruth Vanderswalmen, Stefanie Pieters en Annemie Desoete Vakgroep Experimenteel-Klinische en Gezondheidspsychologie
Nadere informatieOpgesteld door: Chiel van der Veen (antwoordspecialist) en Peter Noort (Kennismakelaar Kennisrotonde)
Opgesteld door: Chiel van der Veen (antwoordspecialist) en Peter Noort (Kennismakelaar Kennisrotonde) Vraagsteller: ambulant begeleider Referentie: Kennisrotonde. (2018). Wat zijn adviezen en aandachtspunten
Nadere informatie6-9-2012. Over de grenzen van taal en rekenen. Ontwikkeling van rekenvaardigheid bij baby s en peuters
6-9-2012 Over de grenzen van taal en rekenen Over de invloed van taal op de rekenvaardigheid van jonge kinderen Tijs Kleemans Eliane Segers Ludo Verhoeven Behavioural Science Institute Even voorstellen
Nadere informatieMasterthesis. Universiteit Utrecht. Masteropleiding Pedagogische Wetenschappen. Masterprogramma Orthopedagogiek
1 Masterthesis Universiteit Utrecht Masteropleiding Pedagogische Wetenschappen Masterprogramma Orthopedagogiek De relatie tussen getalbegrip en rekenvaardigheid bij jonge kinderen en adolescenten Naam:
Nadere informatie1 Inleiding. 2 De automatisering van de number facts. Dyscalculicus loopt vast tussen cijfer en getal. M. Milikowski Rekencentrale, Amsterdam
Dyscalculicus loopt vast tussen cijfer en getal M. Milikowski Rekencentrale, Amsterdam In dit artikel betoogt de auteur dat de kern van de stoornis dyscalculie gezocht moet worden in het proces dat aan
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37815 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Kleibeuker, Sietske Willemijn Title: 'What Box?': behavioral, neuro-imaging, and
Nadere informatieEffect van embodied training op de representatie van de mentale getallenlijn
EMBODIED TRAINING EN MENTALE GETALLENLIJN 1 Effect van embodied training op de representatie van de mentale getallenlijn Onderzoek naar het verschil tussen embodied training en computertraining op de representatie
Nadere informatieDyscalculie. Erkenning, Criteria en Oorzaken. Bachelorthese Ontwikkelingspsychologie Route Schoolpyschologie Petra de Waard 0356107
Dyscalculie Erkenning, Criteria en Oorzaken Bachelorthese Ontwikkelingspsychologie Route Schoolpyschologie Petra de Waard 0356107 Docent: prof. dr. H.L.J. van der Maas Aantal woorden: 6296 'Daar waar de
Nadere informatieSekseverschillen op number sense, bekeken vanuit het triple code model
Sekseverschillen op number sense, bekeken vanuit het triple code model Bachelorthesis Pedagogische Wetenschappen Opleiding Pedagogische Wetenschappen Faculteit Sociale Wetenschappen Universiteit Utrecht
Nadere informatieDag van intelligentie
Dag van intelligentie 2018 De meerwaarde van intelligentie onderzoek bij de diagnostiek van rekenproblemen en dyscalculie Marije van Oostendorp Kahoot.it enter game pin en nickname Huishoudelijke mededelingen
Nadere informatieRunning head: SYMBOLISCHE EN NON SYMBOLISCHE REKENVAARDIGHEDEN. Masterscriptie. De Samenhang tussen Symbolische en Non Symbolische Rekenvaardigheden
Running head: SYMBOLISCHE EN NON SYMBOLISCHE REKENVAARDIGHEDEN Masterscriptie De Samenhang tussen Symbolische en Non Symbolische Rekenvaardigheden bij Kinderen van Negen tot Twaalf Jaar Masterscriptie
Nadere informatieTrain uw Brein: Cognitieve Training als een behandeling voor depressie. Marie-Anne Vanderhasselt
Train uw Brein: Cognitieve Training als een behandeling voor depressie Marie-Anne Vanderhasselt Vanderhasselt, M.A., De Raedt, R., Namur, V., Lotufo, P.A., Bensenor, Vanderhasselt, M.A., De Raedt, R.,
Nadere informatieDE MASTEROPLEIDING EDUCATION AND CHILD STUDIES (PER SPECIALISATIE) IN SCHEMA. Child and Family Science (instromen in september)
DE MASTEROPLEIDING EDUCATION AND CHILD STUDIES 2017-2018 (PER SPECIALISATIE) IN SCHEMA Child and Family Science (instromen in september) Internship Child and Family Science Child care, experts, and parents:
Nadere informatieVoorbereidend rekenen bij kleuters en het verschil tussen jongens en meisjes
Voorbereidend rekenen bij kleuters en het verschil tussen jongens en meisjes Maaike Boot (3661377) Renske Donderwinkel (3627489) Babette Havenaar (3377423) Universiteit Utrecht Bachelorthesis Pre-master
Nadere informatieIdentificatie van strategiegebruik bij rekenen via niet-verbale methoden: mogelijkheden, beperkingen en inhoudelijke bevindingen. Een inleiding.
Identificatie van strategiegebruik bij rekenen via niet-verbale methoden: mogelijkheden, beperkingen en inhoudelijke bevindingen. Een inleiding. J. Torbeyns, M. Hickendorff, en L. Verschaffel 2 2015 (92)
Nadere informatieRunning head: VERWERKING NON-SYMBOLISCHE HOEVEELHEDEN EN 1 REKENVAARDIGHEDEN
Running head: VERWERKING NON-SYMBOLISCHE HOEVEELHEDEN EN 1 REKENVAARDIGHEDEN Het Verband tussen de Verwerking van Non-symbolische Hoeveelheden in de Hersenen en Rekenvaardigheden bij Kinderen Masterthesis
Nadere informatieRunning head: (NIET-) SYMBOLISCHE VAARDIGHEDEN EN OPTELLEN. Optelvaardigheden van Kleuters: De Rol van (Niet-) Symbolische Vaardigheden
Running head: (NIET-) SYMBOLISCHE VAARDIGHEDEN EN OPTELLEN Optelvaardigheden van Kleuters: De Rol van (Niet-) Symbolische Vaardigheden Naam: Sjanou Drost Studentnummer: s1433474 Masterthese Interventie
Nadere informatieWerkgeheugen - Onderzoek - Praktijk
Het trainen van het werkgeheugen bij ontwikkelingsstoornissen: waarom zou je? Drs. B.J.L.Gerrits, psycholoog-psychotherapeut Presentatie Werkgeheugen wetenswaardigheden Onderzoek naar werkgeheugentrainingen
Nadere informatieGrowing into a different brain
221 Nederlandse samenvatting 221 Nederlandse samenvatting Groeiend in een ander brein: de uitkomsten van vroeggeboorte op schoolleeftijd De doelen van dit proefschrift waren om 1) het inzicht te vergroten
Nadere informatieHet (on)meetbare brein
Het (on)meetbare brein Proost op de wetenschap, SPUI25 Lukas Snoek Universiteit van Amsterdam Even voorstellen... Wie ben ik? Lukas Snoek, promovendus psychologie ("Brein & Cognitie") aan de UvA Interesse
Nadere informatieFeit of fictie? Sekseverschillen in rekenvaardigheden. Rosa Martens, Petra Hurks en Jelle Jolles
Onderzoek Rosa Martens, Petra Hurks en Jelle Jolles Feit of fictie? Sekseverschillen in rekenvaardigheden Sekseverschillen in rekenvaardigheden zijn een terugkerend thema in onderzoek en media. Zo laat
Nadere informatieSIZE CONGRUITY EFFECT OP DE MENTALE GETALLENLIJN
SIZE CONGRUITY EFFECT OP DE MENTALE GETALLENLIJN 7,5 ECTS Yu Kit Cheung Begeleider: Stella Donker 19 AUGUSTUS 2016 Bachelor kunstmatige intelligentie Universiteit Utrecht ABSTRACT In deze scriptie beantwoord
Nadere informatieBachelorthesis. Samenhang tussen rekenvaardigheid en leesvaardigheid
Bachelorthesis Samenhang tussen rekenvaardigheid en leesvaardigheid Namen: R. Prins & J. Roest Studentnummers: 3364534 & 3339858 Begeleider: Mw. Dr. B. A. M. van de Rijt Datum: 5 juli 2011 2 Samenvatting
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/37391 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Peters, Sabine Title: The adolescent brain : unraveling the neural mechanisms of
Nadere informatieDE MASTEROPLEIDING EDUCATION AND CHILD STUDIES (PER SPECIALISATIE) IN SCHEMA. Child and Family Science*
DE MASTEROPLEIDING EDUCATION AND CHILD STUDIES 2018-2019 (PER SPECIALISATIE) IN SCHEMA Child and Family Science* Practice of empirical research Internship Child and Family Science Internship Child and
Nadere informatieInhoud. De zoektocht naar vroege voorspellers van rekenstoornissen vanaf babyleeftijd
De zoektocht naar vroege voorspellers van rekenstoornissen vanaf babyleeftijd Doctoranda: Annelies Ceulemans Promotor: Prof. Dr. A. Desoete Co-promotor: Prof. Dr. G. Crombez Inhoud Preventie Herkennen
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/31633 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Kant, Anne Marie van der Title: Neural correlates of vocal learning in songbirds
Nadere informatieDyscalculie: zijn er risicosignalen op kleuterleeftijd?
Annemie Desoete en Pieter Stock 1 Dyscalculie: zijn er risicosignalen op kleuterleeftijd? Dit artikel brengt verslag uit over een onderzoek dat ingaat op de vraag hoe je toekomstige zwakke rekenaars op
Nadere informatieFysieke activiteit en de cognitieve ontwikkeling van kinderen in het basisonderwijs
Fysieke activiteit en de cognitieve ontwikkeling van kinderen in het basisonderwijs Wat is de relatie tussen fysieke activiteit en hersenfuncties, cognitieve functies en leerprestaties? Dagelijkse voldoende
Nadere informatieDe invloed van thuisactiviteiten op het getalbegrip van peuters
De invloed van thuisactiviteiten op het getalbegrip van peuters Student: A.C.J. Giesen Studentnummer: 3207358 Datum: 26 juni 2009 Instelling: Universiteit Utrecht Opleiding: Master Orthopedagogiek Cursusjaar:
Nadere informatie15 SEPTEMBER LEERSTOORNISSEN klinische kinderneuropsychologie. Dr. Jos Hendriksen klinisch psycholoog/ klinisch neuropsycholoog
15 SEPTEMBER 2016 LEERSTOORNISSEN klinische kinderneuropsychologie Dr. Jos Hendriksen klinisch psycholoog/ klinisch neuropsycholoog INLEIDING CENTRUM NEUROLOGISCHE LEER- EN ONTWIKKELINGSSTOORNISSEN Spierziekten
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieDe effectiviteit van een educatief computerspel op de rekenvaardigheid van kleuters
Running head: Effectiviteit van computerspel op zwakke en gemiddelde rekenvaardigheden De effectiviteit van een educatief computerspel op de rekenvaardigheid van kleuters Gemeten bij zwakke en gemiddelde
Nadere informatieBoekbespreking 432 PEDAGOGISCHE STUDIËN 2010 (87)
Boekbespreking 432 2010 (87) 432-436 Explorations in learning and the brain: On the potential of cognitive neuroscience for educational science Berlijn: Springer Verlag, 2009, 80 pagina s ISBN 978-0-387-89511-6
Nadere informatieVeranderend onderwijs. Hersenontwikkeling in de adolescentie. Onderwijs en het brein. Onderwijs en het brein. Waar of niet waar? Waar of niet waar?
Hersenontwikkeling in de adolescentie Dr. Linda van Leijenhorst www.brainandeducationlab.nl Veranderend onderwijs Onderwijs nu ziet er anders uit dan onderwijs in het verleden tegenwoordig 1915 1953 Onderwijs
Nadere informatieDe Mentale Getallenlijn, Representatie en Manipulatie van Hoeveelheden bij Kinderen uit Groep 8 met en zonder Rekenproblemen
De Mentale Getallenlijn, Representatie en Manipulatie van Hoeveelheden bij Kinderen uit Groep 8 met en zonder Rekenproblemen Lydia Nieman s1244698 Masterspecialisatie: Leerproblemen Universiteit Leiden
Nadere informatieDyscalculie: Stagnaties in het leren rekenen. E. Harskamp. Terug naar eerste pagina. Pedagogiek in Beeld Hoofdstuk 22
Dyscalculie: Stagnaties in het leren rekenen E. Harskamp Rekenstoornissen (een voorbeeld) Susanne eind groep 5 van de basisschool. optelsommetjes over het tiental vaak fout het getalinzicht (welke getal
Nadere informatieNoëlle Uilenburg Harry Knoors
Het brein, so what!? Reflectie op het nut van kennis over het brein voor de praktijk van opvoeding en onderwijs bij kinderen met gehoor- en/of taal problemen Noëlle Uilenburg Harry Knoors Opbouw Wat vindt
Nadere informatieOPTIMALE SCAFFOLDING VOOR KINDEREN UIT HET SPECIAAL ONDERWIJS 1. Samenvatting
OPTIMALE SCAFFOLDING VOOR KINDEREN UIT HET SPECIAAL ONDERWIJS 1 Samenvatting Door middel van optimale ondersteuning door de leerkracht (scaffolding), aangepast aan het niveau van de leerling kunnen kinderen
Nadere informatieAnatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie
Anatomische correlaties van neuropsychiatrische symptomen bij dementie K.J. Kaland, AIOS klinische geriatrie, Parnassia Groot Haags Geriatrie Referaat 6 februari 2017 Gedragsproblemen bij dementie Behavioral
Nadere informatieChallenges of brain imaging in psychiatry: understanding brain structure and function in schizophrenia da Silva Alves, F.
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Challenges of brain imaging in psychiatry: understanding brain structure and function in schizophrenia da Silva Alves, F. Link to publication Citation for published
Nadere informatieKwaliteit in Beeld. Leren door te kijken, te doen en te delen
Kwaliteit in Beeld Leren door te kijken, te doen en te delen De Educatieve Kijkwijzer De Educatieve Kijkwijzer Kwaliteit Functies Extra s Kwaliteit Kwaliteit Cognitieve Theorie van Multimedia Leren Mayer,
Nadere informatiebij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie of Children with a Severe Form of Dyslexia Ans van Velthoven
Neuropsychologische Behandeling en Sociaal Emotioneel Welzijn bij Kinderen met een Ernstige Vorm van Dyslexie Neuropsychological Treatment and Social Emotional Well-being of Children with a Severe Form
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/45136 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Werff, S.J.A. van der Title: The stressed brain - discovering the neural pathways
Nadere informatieDe relatie tussen de verschillende taken van symbolisch getalbegrip bij kleuters en de rol van oogbewegingen hierin.
Running head: DE RELATIE TUSSEN DE VERSCHILLENDE TAKEN VAN SYMBOLISCH GETALBEGRIP BIJ KLEUTERS EN DE ROL VAN OOGBEWEGINGEN HIERIN De relatie tussen de verschillende taken van symbolisch getalbegrip bij
Nadere informatieRelatie tussen de geboortevolgorde en het getalbegrip gemeten met de Cito rekenen en de UGT-R bij kinderen van groep 3.
Relatie tussen de geboortevolgorde en het getalbegrip gemeten met de Cito rekenen en de UGT-R bij kinderen van groep 3. BACHELORTHESIS Masouda Nezami 3876438 Pedagogische Wetenschappen Docent: Bernadette
Nadere informatieVerschillen in number sense bij kinderen uit groep 1: spelen thuisactiviteiten en sociaal economische status een rol?
Verschillen in number sense bij kinderen uit groep 1: spelen thuisactiviteiten en sociaal economische status een rol? Sanne. Dijcks 3010449 Academische master Pedagogiek Masterprogramma Orthopedagogiek
Nadere informatieCVA zorg, topsport voor ons allemaal. Dinsdag 11 april 2017
CVA zorg, topsport voor ons allemaal Dinsdag 11 april 2017 CVA: focus op de onzichtbare gevolgen en gedrag Ingrid Brands, MD, PhD Revalidatiearts Blixembosch De impact Stroke: 78% has cognitive complaints
Nadere informatieOntluikend proportioneel redeneren De eerste stapjes bij 4-5 jarige kleuters
Ontluikend proportioneel redeneren De eerste stapjes bij 4-5 jarige kleuters Elien Vanluydt, Lieven Verschaffel en Wim Van Dooren Centrum voor Instructiepsychologie en Technologie, KU Leuven Inhoudstafel
Nadere informatieDe invloed van het werkgeheugen op de relatie tussen getalbegrip en rekenvaardigheid bij kinderen met dyscalculie
De invloed van het werkgeheugen op de relatie tussen getalbegrip en rekenvaardigheid bij kinderen met dyscalculie Masterthesis Universiteit Utrecht Masteropleiding Pedagogische Wetenschappen Masterprogramma
Nadere informatieDe Fonologische Loop en het Visuo-Spatiële Kladblok als Voorspeller voor het Getalbegrip bij Basisschoolkinderen.
RUNNING HEAD: DE FONOLOGISCHE LOOP EN HET VISUO-SPATIËLE KLADBLOK ALS VOORSPELLER VOOR HET GETALBEGRIP BIJ BASISSCHOOLKINDEREN. De Fonologische Loop en het Visuo-Spatiële Kladblok als Voorspeller voor
Nadere informatieRunning head: VERSCHILLEN IN GETALBEGRIP EN WERKGEHEUGEN BIJ KLEUTERS 1
Running head: VERSCHILLEN IN GETALBEGRIP EN WERKGEHEUGEN BIJ KLEUTERS 1 Zijn er Verschillen betreft Getalbegrip en Werkgeheugen tussen Autochtone en Allochtone Leerlingen van Groep 2 binnen het Reguliere
Nadere informatieUpdating in samenhang met strategiegebruik bij vermenigvuldigen.
Masterthesis 2008/2009 Updating in samenhang met strategiegebruik bij vermenigvuldigen. Student: Baukje van Veen Studentnummer: 3042227 Datum: 1 juli 2009 Begeleidster: Sanne van der Ven, MSc. Universiteit
Nadere informatieNederlandse samenvatting proefschrift Renée Walhout. Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose
Nederlandse samenvatting proefschrift Veranderingen in de hersenen bij Amyotrofische Laterale Sclerose Cerebral changes in Amyotrophic Lateral Sclerosis, 5 september 2017, UMC Utrecht Inleiding Amyotrofische
Nadere informatieRID, daar kom je verder mee. Jelle wil net als zijn vriendjes naar de havo. Dyscalculie houdt hem niet tegen. Dyscalculiebehandeling
RID, daar kom je verder mee Jelle wil net als zijn vriendjes naar de havo. Dyscalculie houdt hem niet tegen. Dyscalculiebehandeling Waarom het RID? Wat is dyscalculie? Een gestructureerde aanpak Ruim 25
Nadere informatieDepressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons.
NEDERLANDSTALIGE SAMENVATTING Nederlandstalige samenvatting Depressie op latere leeftijd, kenmerken van de hersenen en ECT respons. Inleiding Wereldwijd neemt het aantal mensen met een leeftijd ouder dan
Nadere informatieHOE WORDEN EENVOUDIGE REKENOPGAVEN IN HET GEHEUGEN OPGESLAGEN? EVIDENTIE UIT DE COGNITIEVE PSYCHOLOGIE
HOE WORDEN EENVOUDIGE REKENOPGAVEN IN HET GEHEUGEN OPGESLAGEN? EVIDENTIE UIT DE COGNITIEVE PSYCHOLOGIE J. De Brauwer & W. Fias Vakgroep Experimentele Psychologie, UGent ABSTRACT In dit artikel wordt gefocust
Nadere informatieHet (talen)lerende brein Een inleiding op neuroplasticiteit, tweetaligheid en cognitieve controle
Een inleiding op neuroplasticiteit, tweetaligheid en cognitieve controle Esli Struys, Piet Van de Craen, Eva Migom, MURE, CLIN, Vrije Universiteit Brussel 11 mei 2010, Wetenschapskaravaan 31-5-2010 1 Enkele
Nadere informatieVoorbereidende rekenvaardigheden trainen: zin of onzin?
Voorbereidende rekenvaardigheden trainen: zin of onzin? Dr. Magda Praet en Prof. Dr. Annemie Desoete (Ugent) Abstract Om na te gaan of het zin heeft om voorbereidende rekenvaardigheden te trainen, werden
Nadere informatieExecutieve Functies en Werkgeheugen. Dr. Dorine Slaats Klinisch neuropsycholoog
Executieve Functies en Werkgeheugen Dr. Dorine Slaats Klinisch neuropsycholoog U krijgt antwoord op: 1. Wat is het werkgeheugen? 2. Hoe belangrijk is het werkgeheugen? 3. En wat als het werkgeheugen faalt?
Nadere informatieDe rol van executieve functies in de ontwikkeling van numerieke representaties.
Universiteit van Utrecht Faculteit der Sociale Wetenschappen Pedagogische Wetenschappen Masterthesis - Werkveld Leerlingenzorg De rol van executieve functies in de ontwikkeling van numerieke representaties.
Nadere informatieEffect van embodied training op de representatie van de mentale getallenlijn. Marieke van der Spek (3948323) Masterthesis Pedagogische Wetenschappen
EMBODIED TRAINING EN MENTALE GETALLENLIJN 1 Effect van embodied training op de representatie van de mentale getallenlijn Marieke van der Spek (3948323) Masterthesis Pedagogische Wetenschappen Universiteit
Nadere informatieDeze tekst is auteursrechterlijk beschermd en mag alleen verspreid worden voor onderwijsdoeleinden.
Deze tekst is auteursrechterlijk beschermd en mag alleen verspreid worden voor onderwijsdoeleinden. Artikel : Kunnen we kinderen met rekenstoornissen al in de kleuterklas opsporen? Enkele bevindingen op
Nadere informatieLinks between executive functions and early literacy and numeracy.
Samenvatting (Summary in Dutch) Jonge kinderen verschillen niet alleen in kennis, maar ook in de manier waarop ze leren. Sommige kinderen zijn bijvoorbeeld goed in staat afleiders zoals rumoer in de klas
Nadere informatieVisuele versus verbale werkgeheugenvaardigheden en numerieke representaties.
Universiteit Utrecht Faculteit der Sociale Wetenschappen Master Orthopedagogiek Werkveld Leerlingenzorg Visuele versus verbale werkgeheugenvaardigheden en numerieke representaties. Naam: Annet Theunis
Nadere informatieCitation for published version (APA): Peters, B. D. (2010). Diffusion tensor imaging in the early phase of schizophrenia
UvA-DARE (Digital Academic Repository) Diffusion tensor imaging in the early phase of schizophrenia Peters, B.D. Link to publication Citation for published version (APA): Peters, B. D. (2010). Diffusion
Nadere informatieHet executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk. gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen
Het executief en het sociaal cognitief functioneren bij licht verstandelijk gehandicapte jeugdigen. Samenhang met emotionele- en gedragsproblemen Executive and social cognitive functioning of mentally
Nadere informatieIntelligentie: hoe gaan we hier intelligent mee om in de neuropsychologie?
Intelligentie: hoe gaan we hier intelligent mee om in de neuropsychologie? een kritische noot... Martine J.E. van Zandvoort Wat kunt u verwachten? In de MEDIA. Wat betekent intelligentie eigenlijk? Historisch
Nadere informatieCover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/32213 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Schel, Margot Antoinette Title: Free won't : neurobiological bases of the development
Nadere informatie