Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2012 Index

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2012 Index"

Transcriptie

1 Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2012 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen

2 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw (hierna het pensioenfonds) past sinds 2008 instrumenten van verantwoord beleggen toe bij het beheer van haar vermogen. In deze halfjaarlijkse rapportage leest u over de laatste stand van zaken met betrekking tot deze instrumenten en vindt u terug welke activiteiten er namens het pensioenfonds zijn ondernomen. Op de website van het pensioenfonds vindt u beleidsdocumenten en rapportages waarnaar in dit rapport wordt verwezen. Deze inleiding geeft een kort overzicht van de achtergrond van verantwoord beleggen. 1. Wat houdt verantwoord beleggen in? Het pensioenfonds staat voor een goed en betaalbaar pensioen. Het pensioenfonds is van mening dat verantwoord beleggen bijdraagt aan het realiseren van een goed en betaalbaar pensioen voor huidige en toekomstige generaties. Daarom besteedt het pensioenfonds waar nodig en mogelijk binnen de fiduciaire verantwoordelijkheid aandacht aan ecologische, sociale en governance onderwerpen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen door ondernemingen waarin belegd wordt speelt een belangrijke rol. 2. Wat zijn de uitgangspunten? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds de principes van het Global Compact van de Verenigde Naties als uitgangspunt. Deze principes hebben betrekking op vier hoofdthema s: Mensenrechten Arbeidsnormen Milieu Anticorruptie Het VN Global Compact bestaat uit tien breed geaccepteerde principes (zie bijlage 1). Deze principes vinden hun oorsprong in internationale verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en principes van de International Labour Organisation (ILO). Het VN Global Compact verlangt van bedrijven dat zij binnen hun eigen invloedsfeer kernwaarden op het gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptie omarmen, ondersteunen en uitoefenen. 3. Wat doet het pensioenfonds? Voor het verantwoord beleggen beleid van pensioenfonds wordt gebruik gemaakt van drie instrumenten: 1. Uitsluiting, van producenten van controversiële wapens en schenders van het VN Global compact; 2. Engagement, het aangaan van de dialoog met ondernemingen; 3. Corporate governance en stemmen op aandeelhoudersvergaderingen De instrumenten, de gemaakte keuzes en de recente ontwikkelingen worden ieder in afzonderlijke hoofdstukken besproken. 4. De scope van het verantwoord beleggen beleid Daar waar mogelijk past het pensioenfonds haar verantwoord beleggen beleid toe op haar beleggingen. Het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds is van toepassing op beleggingen in mandaten beheerd door Syntrus Achmea. Het pensioenfonds maakt voor het beheer van haar vermogen, naast Syntrus Achmea Vermogensbeheer, ook gebruik van eterne vermogensbeheerders. Wanneer het fonds gebruik maakt van beleggingsfondsen of pools van eterne vermogensbeheerders, is het niet altijd mogelijk om het eigen verantwoord beleggen beleid toe te passen. Aandelen Het pensioenfonds belegt direct in aandelen. Om uiteenlopende redenen heeft het pensioenfonds ervoor gekozen om binnen haar aandelenportefeuille te diversifiëren naar stijl, regio, grootte en manager. Tevens is de beslissing genomen om op alle nieuwe mandaten het BPL verantwoord beleggen beleid toe te passen. De transitie naar de nieuwe situatie is in H gestart en zal in Q afgerond zijn. Het opzetten van nieuwe accounts voor het stemmen, het communiceren van relevante uitsluitingslijsten en het toepassen van het engagementbeleid waar nodig loopt synchroon met de aanvang van de mandaten. ESG integratie Bij het beheer van de fundamentele aandelenportefeuille van het pensioenfonds wordt een ESG integratiestrategie toegepast. Sinds 2011 worden duurzaamheidsfactoren op een systematische en consistente manier geïntegreerd in het beleggingsproces. Dit vanuit de overtuiging dat het inzichtelijk maken van relevante ecologische, sociale en goed bestuur (ESG) factoren en daarmee verbonden 2

3 bedrijfsspecifieke risico s bijdraagt aan het maken van beter geïnformeerde beleggingsbeslissing en dus in potentie bijdraagt aan een hoger voor risico gecorrigeerd rendement van de beleggingen in portefeuille. Vastrentende waarden Ontwikkelde markten Het pensioenfonds heeft eigen beleggingsmandaten die beheerd worden door Syntrus Achmea. Op deze mandaten is het uitsluitingbeleid van het pensioenfonds van toepassing is. Dit betekent dat in de bedrijfsleningenportefeuille niet wordt belegd in producenten van controversiële wapens en ondernemingen die structureel de principes van het VN Global Compact schenden. Op voorhand stelt het pensioenfonds ook een minimum vereiste aan de landen waarvan het staatsobligaties opneemt in haar beleggingsportefeuille. Het belangrijkste minimum vereiste is gebaseerd op de sancties en verordeningen van de VN Veiligheidsraad. In de geest van deze sancties belegt het pensioenfonds op voorhand niet in staatsobligaties van gesanctioneerde landen. Andere beleggingen in deze landen zijn in beginsel niet uitgesloten. meerwaarde omdat zij inzicht geven in de mate waarin landen een duurzame economische ontwikkeling nastreven. Dit wordt van belang geacht vanuit de overtuiging dat productieve landen en landen die tekortkomingen in het politieke en sociale kader beheersen beter in staat zijn om aan hun soevereine verplichtingen op de lange termijn te voldoen. Waaronder ook het maken van periodieke rentebetalingen en de aflossing op staatsobligaties. Hoewel de fundamentele factoren een sterk maatschappelijk karakter hebben zijn deze factoren in eerste instantie bedoeld om risico te beheersen en niet om een normatieve ondergrens te bepalen. Om ervoor te zorgen dat de beleggingen voldoen aan de uitgangsprincipes van het pensioenfonds is er voor dit mandaat ook een normatieve ondergrens gedefinieerd. Beleggingen in opkomende markten dragen een hoger risico om niet te voldoen aan de uitgangsprincipes van het pensioenfonds. Om deze risico s te beheersen worden er daarom voor dit mandaat, in aanvulling op het algemene landenbeleid van het pensioenfonds, striktere criteria gehanteerd. In de praktijk betekent dit dat er leningen zijn van schulduitgevende landen die niet opgenomen mogen worden in de beleggingsportefeuille van het pensioenfonds. Het analyseren van de beleggingsportefeuilles aan de hand van ESG factoren blijft onder de aandacht van Syntrus Achmea. Syntrus Achmea zal naast de interne activiteiten de ontwikkelingen in de markt op dit gebied blijven monitoren, onderzoeken en toepassen indien gepast. Dit met het doel van het behalen van een goed rendement en het streven naar een goed en betaalbaar pensioen voorop. Opkomende markten Het pensioenfonds heeft een deel van haar vermogen belegd in staatsobligaties van opkomende landen. Het pensioenfonds doet dit op een innovatieve wijze door bij het samenstellen van de benchmark te kijken naar fundamentele factoren in plaats van marktwaarde. De fundamentele factoren die gebruikt worden hebben een sterk maatschappelijk karakter en zijn gebaseerd op ondermeer: energieafhankelijkheid, vervuiling, uitputting van grondstoffen, onderwijs, economische ongelijkheid, mate van sociale bescherming, het democratisch bestel, politieke effectiviteit en zakelijke rechten. Deze factoren zijn van Alternatieve beleggingen Het pensioenfonds belegt in het Interpolis Pensioenen Private Equity II fonds. Voor dit fonds worden duurzaamheidscriteria gehanteerd zoals het respecterren van de uitgangspunten van het VN Global Compact en worden beleggingen in ondernemingen die wapens produceren uitgesloten. Daarnaast wordt ook bij het selecteren van private equity fondsen uitdrukkelijk rekening gehouden met verantwoord beleggen. Met betrekking tot de beleggingen in infrastructuur laat het pensioenfonds zich informeren als er het concrete voornemen bestaat in nieuwe projecten te investeren, zoals gevangenissen. Op dat moment kan het fonds besluiten of het zich met een dergelijke belegging kan verenigen. 5. Hoe legt het pensioenfonds verantwoording af? Transparantie is onafscheidelijk verbonden aan een goed verantwoord beleggen beleid. Het pensioenfonds rapporteert daarom tweemaal per jaar over hoe zij de 3

4 afgelopen periode invulling gaf aan het verantwoord beleggen beleid. Ook rapporteert het pensioenfonds over de wijze waarop instrumenten zijn ingezet op sociale, governance en milieuthema s. Het pensioenfonds rapporteert via een verantwoord beleggen rapportage. Met behulp van een zogenoemd vote disclosure system geeft het pensioenfonds inzicht in haar stemgedrag. De rapportages en het systeem zijn toegankelijk via de website van het pensioenfonds. Daarnaast staan op deze website de volgende documenten: 1. Verantwoord beleggen beleid 2. Uitsluitingsbeleid ten aanzien van controversiële wapens 3. Corporate governance en stembeleid Deze rapportage Gekozen instrumenten, de gemaakte keuzes en de recente ontwikkelingen worden in het vervolg van dit verslag in afzonderlijke hoofdstukken besproken. Dit is een geïntegreerde rapportage, de informatie met betrekking tot verantwoord beleggen in dit rapport heeft dus betrekking op de beleggingen van het pensioenfonds in haar portefeuilles. het gebied van beleid voor beleggingen in vastgoed en staatsobligaties. Echter, op het gebied van het toepassen van het duurzaam beleggingsbeleid blijven de fondsen achter. De meeste pensioenfondsen zetten slechts enkele van de mogelijke instrumenten in voor hun duurzaam beleggingsbeleid, waardoor het beleid niet integraal geïmplementeerd wordt. In het VBDO rapport komt het pensioenfonds zeer goed naar voren. BPL heeft de 2e plaats behaald, een mooie stijging ten opzichte van de 7e plaats in De VBDO waardeert de prestaties van BPL over alle beleggingscategorieën bovengemiddeld. De wijze van toepassen van het beleid en de manier waarop het pensioenfonds verantwoording aflegt over de behaalde prestaties leveren een belangrijke bijdrage aan het hoge eindresultaat. Voor toepassen van het beleid zijn de scores van het pensioenfonds voor beleggingen in aandelen en vastgoed de hoogste in de benchmark. De score voor staatsobligaties is de een na hoogste. In de prestaties voor beleggingen in alternatieve waarden zit ruimte voor verbetering. Recente onwikkelingen VBDO In december publiceerde de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) voor het 6de opeenvolgende jaar het onderzoek naar verantwoord beleggen door Nederlandse Pensioenfondsen. Een algemene observatie is dat er vooruitgang wordt geboekt op het gebied van verantwoord beleggen, in het bijzonder op Een nadere analyse van de VBDO enquête waarin puntsgewijs aangegeven zal worden welke stappen het pensioenfonds kan nemen om haar verantwoord beleggen beleid en prestaties verder te verbeteren wordt in H besproken in de beleggingsadviescommissie.. 4

5 2 Uitsluitingsbeleid Om verschillende redenen kan een pensioenfonds er voor kiezen niet te beleggen in bepaalde ondernemingen. Zo kan het pensioenfonds ervoor kiezen om niet te beleggen in ondernemingen die ongewenst gedrag vertonen of ondernemingen die bepaalde controversiële producten produceren. Het pensioenfonds kiest er voor om ondernemingen die de uitgangspunten van het VN Global Compact langer dan twee jaar schenden uit te sluiten van beleggingen. Als een onderneming haar gedrag verbetert en de uitgangspunten niet langer schendt dan kan de onderneming weer opgenomen worden in het belegbaar universum. Daarnaast gaat het pensioenfonds ook de dialoog aan met ondernemingen die het VN Global Compact (dreigen) te schenden. Zie tevens hoofdstuk 3. Wanneer een onderneming betrokken is bij een controversieel product, veelal een kernactiviteit van de onderneming, is een engagementbeleid niet reëel. Het is immers lastig de onderneming over te halen een ander product te produceren. In dat geval hanteert het pensioenfonds op voorhand een uitsluitingsbeleid. Het uitsluitingsbeleid van het pensioenfond richt zich op één enkel product, namelijk controversiële wapens. 1. Wat zijn controversiële wapens? Voor het pensioenfonds zijn wapens controversieel wanneer deze wapens onevenredig veel leed en slachtoffers veroorzaken en geen onderscheid maken tussen burger- en militaire doelen. Ook na afloop van een conflict veroorzaken deze wapens nog op aanzienlijke schaal slachtoffers en ontwrichten deze de maatschappij en de economie. In de praktijk gaat het om de volgende typen wapens: 1. Nucleaire wapens 2. Biologische wapens 3. Chemische wapens 4. Antipersoonsmijnen 5. Clusterbommen Bij het bepalen van de definitie van controversiële wapens zoekt het pensioenfonds aansluiting bij internationale verdragen die door Nederland zijn ondertekend en bij het beleid van de Nederlandse overheid. Het volledige uitsluitingsbeleid kunt u terugvinden op de website van het pensioenfonds. 2. Hoe wordt de uitsluitingslijst samengesteld? Namens het pensioenfonds belegt Syntrus Achmea ondermeer direct in Europese en Noord-Amerikaanse aandelen en bedrijfsobligaties. Het uitsluitingsbeleid is van toepassing op deze beleggingen. Het onafhankelijke Zweedse onderzoeksbureau Ethi stelt ieder halfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens. Daartoe bekijkt het onderzoeksbureau het gehele belegbaar universum. Wanneer het onderzoeksbureau betrokkenheid vaststelt is dat reden tot uitsluiting. Het onafhankelijke Zweedse onderzoeksbureau Ethi stelt ieder halfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens. Daartoe bekijkt het onderzoeksbureau het gehele belegbaar universum. Wanneer het onderzoeksbureau betrokkenheid vaststelt is dat reden tot uitsluiting. Het pensioenfonds geeft jaarlijks in retrospectief inzicht in de uitgesloten ondernemingen via deze rapportage (tabel 02.1 en 02.2). 3. Veranderingen in de uitsluitingslijst Verbod op beleggen in clustermunitie Op 1 januari 2013 is in Nederland het wettelijk verbod op aantoonbare directe investeringen in de productie, verkoop en distributie van clustermunitie of cruciale onderdelen in werking getreden (hierna als geheel verder aangeduid als: Clustermunitie ). De regeling is een nadere uitwerking van het in de Wet op het financieel (Wft) toezicht neergelegde principe van integere bedrijfsvoering. De handhaving van het verbod door de Autoriteit Financiële Markten (AFM) zal niet eerder starten dan 1 april Het verbod richt zich op financiële ondernemingen, zoals deze term wordt gedefinieerd in de Wft en pensioenfondsen. Het door de AFM te verrichten toezicht zal primair gericht zijn op de AO/IC van de onder toezicht staande instellingen. Marktpartijen en brancheorganisaties hebben in de afgelopen maanden duidelijk gemaakt dat zij grote waarde hechten aan rechtszekerheid en duidelijkheid over de komende wettelijke norm. Gegeven die wens heeft de AFM op 20 december jl. een bijeenkomst met de belanghebbende partijen georganiseerd om tot een indicatieve lijst met verboden ondernemingen te komen. De beleggingsmandaten van het pensioenfonds (aandelen en/of vastrentende waarden) worden per 1 januari 2013 in 5

6 overeenstemming met de hiervoor vermelde indicatieve lijst beheerd. De ondernemingen die betrokken zijn bij clustermunitie zijn uitgesloten van beleggingen. Veranderingen op basis van Ethi analyse Aanvullend op het verbod op beleggen in clustermunitie producenten is na aanleiding van een overname het Amerikaanse Goodrich verwijderd van de lijst. De koper van Goodrich, het eveneens Amerikaanse United Technologies is toegevoegd aan de uitsluitingslijst. 4. Wat zijn de effecten voor de portefeuille van het pensioenfonds? Het verbod op beleggen in clustermunitie heeft geen gevolgen gehad voor de samenstelling van de beleggingsportefeuilles. Wel zijn waarnodig limieten aangescherpt zodat de volledige indicatieve lijst gedekt is door het controle systeem. Naar aanleiding van de overname van Goodrich door United Technologies zijn posities in deze onderneming afgebouwd. Vanwege diversificatie binnen de aandelenportefeuille is er in H geen wijziging doorgevoerd in de uitsluitingslijst ten aanzien van structurele VN Global Compact schenders. Omwille van doelmatigheid zijn de besprekingen ten aanzien van de Ethi analyses verschoven naar januari In de H rapportage worden alle besluiten voor alle mandaten gerapporteerd. 5. In het nieuws In november heeft de non-gouvermentele organisatie Campagne tegen Wapenhandel het onderzoeksrapport Beleggingen Pensioenfondsen in kernwapens gepubliceerd. Vergeleken met maart 2012, beleggen Nederlandse pensioenfondsen fors meer in kernwapenbedrijven. Er is zowel sprake van een toename in de belegde bedragen, voor zover het om pensioenfondsen gaat die hier openheid over geven, als van een toename in het aantal bedrijven waar pensioenfondsen in beleggen. Uit het onderzoek blijkt ook dat pensioenfondsen ondanks dat ze zeggen beleggingsportefeuilles geschoond te hebben van bedrijven die kernwapens maken, nog steeds beleggen in deze ondernemingen. Deze pensioenfondsen gaat de Campagne tegen Wapenhandel aanschrijven met een verzoek om uitleg. Het Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw is ook onderzocht. Het onderzoek bevestigd dat nucleaire wapens als grond voor uitsluiting gehanteerd worden en dat er geen redenen zijn het pensioenfonds aanvullende vragen te stellen. 6

7 Tabel 02.1 Uitsluitingslijst controversiële wapens per januari Bron: Ethi SRI Advisors + indicatieve AFM lijst Onderneming Nucleaire wapens Clustermunitie Areva S.A. Babcock International PLC BAE Systems PLC Boeing Co. EADS N.V. Finmeccanica S.p.A. Fluor Corp. General Dynamics Corp. Honeywell International Inc. Jacobs Engineering Group Inc. L-3 Communications Holdings Inc. Lockheed Martin CORP Northrop Grumman CORP Raytheon Co. Rolls-Royce Group PLC Safran Groupe S.A. SAIC Inc. Serco Group PLC Tetron Inc Thales S.A. United Technologies URS Corp. Aeroteh* Alliant Techsystems* Aryt Industries* Ashot Ashkelon* Hanwha Corporation* Kaman Corp. * Norinco* Poongsan Corporation* Singapore Technologies* Splav State Research* Per 1 januari 2013 zijn er geen ondernemingen in het beleggingsuniversum betrokken bij de productie van biologische- en/of chemische wapens en antipersoonsmijnen. Ondernemingen met een asterisk zijn aanvullende namen vanuit de indicatieve AFM lijst 7

8 Tabel 02.2 Uitsluitingslijst VN Global Compact schenders per januari 2013 Bron: Ethi SRI Advisors Onderneming AES Corp. Alstom S.A. Bank Hapoalim B.M. Bank Leumi Le-Israel B.M. Chevron Corp. Cintas Corp. CNOOC Deia S.A. Dongfeng Motor Hyundai Motor Incitec Pivot Ltd. Mizrahi Tefahot Bank Ltd. Nissan Motor Co. Ltd. NK Lukoil Potash Corp. of Saskatchewan Inc. Sterlite Industries TransCanada Vedanta Veolia Environnement S.A. Wal-Mart Stores Inc. Structurele VN Global Compact schender 8

9 3 Rapportage Engagement Een onderneming is gericht op het maken van winst. Het streven naar maimale winst kan op bepaalde momenten op gespannen voet staan met internationale richtlijnen voor verantwoord ondernemen, zoals het VN Global Compact. In een contet waar ondernemingen deze internationale richtlijnen systematisch schenden wordt gedrag onverantwoord. Onverantwoord gedrag vormt een risico voor winstmaimalisatie op de lange termijn en het is dus in het belang van de onderneming en al haar belanghebbenden dat richtlijnen voor verantwoord ondernemen worden gerespecteerd. Daarom gaat het pensioenfonds de dialoog aan met ondernemingen. Het doel van deze dialoog is het duidelijk stellen van kaders, het ontwikkelen van kennis bij ondernemingen en het definiëren van 'good practices'. Op deze manier draagt het pensioenfonds bij aan het bewaken van het juiste evenwicht en beschermt het haar belangen. 1. Het pensioenfonds en de dialoog Engagement is het aangaan van de dialoog met ondernemingen. Het is het centrale middel in het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds. Met het aangaan van de dialoog wil het pensioenfonds het duurzame gedrag van ondernemingen verbeteren en tegelijkertijd aandeelhouderswaarde vergroten. De dialoog kan op diverse manieren gevoerd worden: 1. proactief; een onderneming wordt aangesproken op de (neven)effecten van haar bedrijfsprocessen; 2. reactief; een onderneming wordt aangesproken op ongewenste activiteiten en gedragingen; 3. ter bevordering van een algemene standaard op bijvoorbeeld sectorniveau. 2. De minimale uitgangspunten De beginselen van het VN Global Compact vormen een minimaal uitgangspunt voor verantwoord ondernemen. Structurele schendingen van het VN Global Compact vergroten het risico op nadelige gevolgen voor de onderneming, haar directe omgeving zoals lokale gemeenschappen of het milieu en voor andere belanghebbenden. Activiteiten die (mogelijk) leiden tot een schending van de principes van het VN Global Compact staan veelal in de belangstelling van niet-gouvernementele organisaties (NGO s) en de media en schaden het milieu, lokale gemeenschappen en daarmee de reputatie van de ondernemingen. In de praktijk leiden deze schendingen ook vaker tot rechtszaken, die boetes of het uitbetalen van schadeclaims door de ondernemingen tot gevolg kunnen hebben. Dit zijn directe negatieve financiële effecten, die ook de belangen van aandeelhouders schaden. Ondernemingen dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van de beginselen van het VN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het noodzakelijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Dit zijn belangrijke aandachtspunten bij het voeren van een dialoog. Daarnaast kan ook de dialoog worden aangegaan over onderwerpen die gerelateerd zijn aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, de rapportage daarvan en aan corporate governance gerelateerde onderwerpen. Dit met het doel de kansen en risico s van een onderneming beter in kaart te krijgen en met als doel het duurzame gedrag van ondernemingen te verberen en aandeelhouderswaarde op de langere termijn te creëren. 3. Het engagementproces Ieder jaar bepaalt het pensioenfonds in samenspraak met Syntrus Achmea welke twee thema s centraal staan in het engagementtraject. Om goed geïnformeerd en gedegen een dialoog te voeren worden er namens het pensioenfonds op de gekozen onderwerpen themaonderzoeken uitgevoerd. Op basis van onderstaande thema s zijn in het recente verleden dialogen met ondernemingen gestart: 1. Energie en basismaterialen in controversiële regimes 2. Waterbeheer bij voedings- dranken- en tabaksondernemingen 3. Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden (o.a. kinderarbeid) 4. Tevredenheid en gezondheid van werknemers 5. Global Compact milieuschendingen 6. Global Compact schendingen corruptie 7. Biodiversiteit en de farmaceutische industrie 8. Global Compact schendingen mensenrechten 9. Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie 9

10 Engagementthema s 2013 In samenspraak met het pensioenfonds zijn er twee nieuwe thema s vastgesteld die in 2013 opgepakt zullen worden: 1. Veiligheid op het werk 2. Carbon management Veiligheid op het werk Naast het betalen van compensatie aan getroffen werknemers wordt onder de kosten van arbeidsongevallen en beroepsziekten ook verstaan: de tijd die andere werknemers bezig zijn met de schade, schade aan of verlies van het product en grondstoffen, reparaties aan machines en installaties, etra loon, overuren en tijdelijke arbeid om de gewonde werknemer te vervangen, vertragingen in de productie, onderzoektijd, boetes, verlies van contracten, juridische kosten, verlaagde productiviteit / moreel en reputatieschade. Geen enkel bedrijf is immuun voor problemen op het gebied van veiligheid op het werk, maar in sommige sectoren moet hier bijzondere aandacht aan geschonken worden vanwege het hoge risico, zoals in de sectoren olie en gas, mijnbouw, nutsbedrijven, chemie, transport en bouw. Het onderzoek en de engagement zal zich richten op nutsbedrijven, de chemie- of transportsector. Carbon management Het managen van CO2-uitstoot (zowel voor de directe activiteiten als in de keten) biedt bedrijven de mogelijkheid tot lagere kosten (door middel van efficiëntie maatregelen) en het verlagen van de milieu-impact (als gevolg van de uitstoot). Wij zijn van mening dat bedrijven in CO2-intensieve sectoren CO2-reductietargets moeten opstellen en publiceren. Daarnaast zouden ondernemingen hun belanghebbenden moeten informeren op welke manier deze doelstellingen behaald zullen worden, bijvoorbeeld in reactie op de vragenlijst van het Carbon Disclosure Project. We willen ook graag van de ondernemingen weten welke risico's en kansen ze zien in relatie tot klimaatverandering. Voor dit thema worden bedrijven in CO2-intensieve sectoren geselecteerd. 4. Engagement namens het pensioenfonds Engagement is een zaak van lange adem, voor de diverse trajecten wordt dan ook meestal uitgegaan van een looptijd van drie jaar. Tijdens deze doorlooptijd zijn er ook periodes zonder noemenswaardige voortgang in de dialoog. Vaak is dit het geval tijdens het opstarten van een dialoog of bij herbezinning van een gekozen strategie in geval de voortgang niet de gewenste resultaten laat zien. Vermeldenswaardige ontwikkelingen op de thema s binnen de portefeuille van het pensioenfonds worden in de komende paragrafen toegelicht. Anders dan bij het instrument uitsluiting waarbij het pensioenfonds op voorhand niet belegt in ondernemingen, geldt voor engagement dat het pensioenfonds wel belegt in ondernemingen die ter discussie staan. Het pensioenfonds heeft dan als aandeelhouder de mogelijkheid om het management aan te sporen het beleid of activiteiten te wijzigen. Energie en basismaterialen in controversiële regimes Doel van dit engagementthema is om een dialoog op te zetten met ondernemingen uit de sectoren energie en basismaterialen die actief zijn in landen met een controversieel regime om ervoor te zorgen dat hun activiteiten worden uitgevoerd op een transparante en verantwoorde manier die het risico voor ondernemingen, lokale gemeenschappen en uiteindelijk de aandeelhouders minimaliseert. In het eerste kwartaal heeft Maplecroft, een Brits onderzoeksbureau, een nieuw onderzoek uitgevoerd naar controversiële regimes. Met dit onderzoek is geëvalueerd in hoeverre de ondernemingen zich houden aan de huidige best practices voor werken in conflictregio's en hoogrisicogebieden. Dit onderwerp wordt steeds belangrijker voor ondernemingen en hun aandeelhouders, omdat ondernemingen in de grondstoffensector werkzaam zijn in regio's met een hoog risico. Deze regio s kennen een lage algemene kostenstructuur, maar het reputatierisico is daar echter hoog. Uitgebreidere themaonderzoeken, waarbij er geschikte ondernemingen geïdentificeerd worden en relevante doelstellingen worden geformuleerd, worden in de loop van 2013 uitgevoerd. In de komende rapportages houden we u op de hoogte van verdere ontwikkelingen. Voor meerdere ondernemingen zijn publieke rapportages van de ondernemingen geanalyseerd om voortgang op de doelstellingen te monitoren. 10

11 Voor 4 ondernemingen zijn de ontwikkelingen dusdanig positief dat de succesratio behaald is en de engagements succesvol worden afgesloten. Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Het verschil tussen de vraag naar water en het aanbod kan, ondanks dat het een lokale kwestie is, gevolgen hebben voor de wereldwijde activiteiten van een onderneming. De productie van eindproducten in een bepaalde regio is bijvoorbeeld afhankelijk van de beschikbaarheid van water en van hoe dat water wordt gebruikt door leveranciers in andere regio s. Goed en effectief waterbeheer is niet alleen vitaal van belang voor de basisbehoeften van de bevolking en het milieu, het is ook belangrijk voor de winstgevendheid en continuïteit van ondernemingen en dus voor de aandeelhouderswaarde op de lange termijn. aan structurele schendingen van deze beginselen van het UN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Structurele schendingen van de beginselen over arbeidsomstandigheden kunnen betrekking hebben op kinderarbeid en andere vormen van gedwongen arbeid in de ketens van toeleveranciers van ondernemingen. Ook discriminatie van bijvoorbeeld zwangere vrouwen of personeel van een bepaalde etnische achtergrond komt voor, zowel binnen bedrijven zelf als binnen hun ketens. Doel van dit engagementthema is het opheffen van de gevonden schendingen van het UN Global Compact en het ontwikkelen van beleid, systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. De vraag naar water door de voedings- en drankenindustrie is een bijzonder grote uitdaging, aangezien voedselproductie moet voldoen aan strenge regelgeving in verband met gezondheid en veiligheid. Handhaving van de kwaliteit van de watervoorziening is daarom van het grootste belang voor de voedings- en drankenindustrie. Water is ook een belangrijk ingrediënt bij de productie van voedsel en drank, en wordt daarom in de gehele toeleverings- en productieketen gebruikt. Het productieproces voor voedsel en drank zorgt voor een enorme hoeveelheid afvalwater. Het beperken van de gevolgen voor het milieu wordt steeds belangrijker voor ondernemingen. Watervervuiling beschadigt niet alleen de reputatie van een onderneming, maar heeft vaak ook juridische consequenties en kan gevolgen hebben voor de legitimiteit van een onderneming om in een gemeenschap of land zijn activiteiten te ontplooien. Betreffende dit thema zijn er geen positieve ontwikkelingen te melden. Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden Structurele schendingen van het UN Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over arbeidsnormen, vormen financiële en reputatierisico s voor de onderneming en voor belanghebbenden zoals aandeelhouders. Ondernemingen dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken Global Compact milieuschendingen Structurele schendingen van het UN Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over milieu, vormen financiele, operationele en reputatierisico s voor de onderneming en voor haar belanghebbenden zoals aandeelhouders. Ondernemingen dienen daarom te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van deze beginselen van het UN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Doel van dit engagementthema is het opheffen van de gevonden schendingen van het UN Global Compact en het ontwikkelen van beleid, systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. De onderneming moet aantonen dat de schending van de UN Global Compact principes structureel is opgeheven. Het is wenselijk dat een eterne onafhankelijke partij constateert dat de schending is opgeheven. Bij het opheffen van de schending moet ook gedacht worden aan het nemen van corrigerende maatregelen, schadeloosstelling van betrokkenen en het opzetten en uitvoeren van herstelplannen. Voor dit engagementtraject wordt drie jaar uitgetrokken. 11

12 Voor meerdere ondernemingen is er binnen dit engagement vooruitgang geboekt in het tweede kwartaal. Global Compact schendingen corruptie Omkoping en corruptie zijn niet verenigbaar met goed ondernemingsbestuur en hebben een negatieve invloed op de creatie van aandeelhouderswaarde. Het leidt tot nadelige economische, sociale en politieke uitkomsten. Overtredingen van internationale principes op het gebied van anticorruptie kunnen schadelijk zijn voor de reputatie van een bedrijf en de waarde van merken. Een van de universele principes van het UN Global Compact is gericht op corruptie. Dit principe roept bedrijven op om preventieve en handhavingmaatregelen in te stellen en om een effectief systeem op te zetten voor de bestrijding van corruptie. Dit engagementthema wordt gebruikt om het anticorruptiebeleid en de maatregelen tegen corruptie bij bedrijven te verbeteren. Daarnaast moet ook voldoende duidelijk worden gemaakt welke acties worden ondernomen tegen werknemers, agenten en onderaannemers die betrokken zijn bij beschuldigingen in verband met corruptie. Daarnaast is het belangrijk dat er transparant wordt gecommuniceerd over de onderzoeken die zijn gedaan en over de veranderingen die zijn doorgevoerd. winstgevendheid. Dit engagement richt zich daarom op vier doelstellingen: energie- en CO2-efficiëntie, recycling, mijnbouw en emissie-intensiteit. Voor het engagement binnen dit thema is drie jaar uitgetrokken. In het derde kwartaal van 2011 is er mede namens het pensioenfonds en Syntrus Achmea Vermogensbeheer een studie verricht naar eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie. Het onderzoek is verricht door Oekom, een Duits instituut dat zich gespecialiseerd heeft in onderzoek naar klimaat- en energiegerelateerde vraagstukken. Het onderzoek geeft een uitgebreid overzicht van de risico s en kansen in eco-efficiëntie voor twaalf beursgenoteerde metaalen cementproducenten. Teerzanden Vanuit het engagementbeleid is er namens het pensioenfonds ook proactief actie ondernomen op het onderwerp teerzanden. De Canadese teerzanden is één van 's werelds grootste vindplaats van ruwe olie en wordt naar verwachting een belangrijk onderdeel van het wereldwijde energieaanbod. De ontginning van teerzanden gaat echter gepaard met milieu- en sociale risico's. Anticiperend op deze risico s is er namens het pensioenfonds een dialoog opgestart met de ondernemingen in portefeuille die actief zijn in teerzanden. Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie is een belangrijke stap op weg naar een koolstofarme, grondstofefficiënte economie. In de afgelopen decennia is de vraag naar vrijwel alle metalen wereldwijd toegenomen. Het proces van etractie en verwerking van erts naar metaal wordt gekenmerkt door een grote energiebehoefte. Cement is een belangrijk bestandsdeel van beton. Beton is na water de meest gebruikte grondstof ter wereld. De productie van beton wordt eveneens gekenmerkt door een hoog energieverbruik, met name bij het stoken en vermalen van de grondstoffen. De doelstellingen van deze dialoog zijn op hoofdpunten: Vermindering CO2-uitstoot Rekening houden met lokale gemeenschappen Bijdragen aan duurzame ontwikkeling in de regio Tijdens de eerste fase van het engagement is gebleken dat er vanuit de Canadese overheid nog weinig richtlijnen zijn op het gebied van de milieu- en sociale risico's betreffende de teerzanden. Een duidelijk manco bij het voeren van een dialoog omdat ondernemingen opvoeren dat zij aan alle regels voldoen. De business case voor eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie is duidelijk: een lager energieverbruik en vermindering van de uitstoot van broeikasgassen besparen in de meeste gevallen kosten. Dit wordt onderstreept door nieuwe wet- en regelgeving. Lagere energietoewijzingen en emissierechten leiden tot lagere productiekosten en daarmee tot een sterkere concurrentiepositie en een hogere Begin 2011 is de overheid van Alberta een consultatieronde begonnen voor het opzetten van een representatief milieu monitoring-systeem. Binnen de oil sands collaboration heeft de Canadese asset manager NEI Investments het initiatief genomen om namens de samenwerkende investeerders input aan te leveren waar een dergelijk systeem aan zou moeten voldoen. Een verbetering van een dergelijk milieu 12

13 monitoring-systeem is een belangrijke voorwaarde voor het kunnen beoordelen van de ESG-risico's van oliezanden en het verminderen van de potentiële milieubelasting. Eind januari 2012 liep de samenwerking over Beleggingsrisico s Canadese Teerzanden af. De samenwerking was succesvol wat betreft de lobby bij de ministers van Milieu van de provincie Alberta en van Canada zelf. De samenwerking in de dialoog met de betreffende ondernemingen had actiever en efficiënter kunnen zijn. Er is binnen de beleggersgroep geprobeerd dit actief te stimuleren binnen maar zijn er niet in geslaagd om de doelstellingen volledig te bereiken. De overheden van Canada en Alberta hebben onlangs een sterk verbeterd raamwerk voor het monitoren van de teerzanden gelanceerd. In het eerste kwartaal van 2012 is er namens de investeerders een brief verstuurd naar de overheden van Canada en Alberta waarin steun voor het nieuwe plan wordt geuit. Ook wordt benadrukt in de brief dat het programma in de zeer nabije toekomst onafhankelijk uitgevoerd zal moeten worden. Dit zal de geloofwaardigheid van het programma ten goede komen. De producenten van de Canadese teerzanden hebben een nieuw bondgenootschap gevormd, Canada's Oil Sands Innovation Alliance (COSIA). COSIA richt zich op het versnellen van het tempo van de verbetering van de milieuomstandigheden bij de Canadese teerzanden. BP Canada is één van de oprichters van COSIA en zal haar krachten bundelen met de andere partners om de milieuomstandigheden bij de ontwikkeling van teerzanden te verbeteren. Wij beschouwen dit soort bondgenootschappen als een positief signaal bij het verbeteren van de milieuomstandigheden bij de teerzanden in Canada. In het tweede kwartaal van 2012 heeft Bank of America / Merrill Lynch namens het pensioenfonds en Syntrus Achmea Vermogensbeheer onderzoek gedaan naar schaliegas en olie. Schaliegas en olie zijn net als teerzanden onconventionele energiebronnen. Vanaf het derde kwartaal van 2012 wordt het engagement binnen dit thema uitbreiden met schaliegas en olie. Dit thema zal parallel lopen met de bestaande samenwerking over teerzanden, waar er binnen de beleggersgroep mee door wordt gegaan. Gezien de gemeenschappelijkheid van de doelstellingen van de actieve dialoog tussen teerzanden en andere onconventionele bronnen, worden de doelstellingen grotendeels ongewijzigd gelaten en wordt er verder voornamelijk geconcentreerd op de oorspronkelijke ondernemingen. In het derde kwartaal zijn de ondernemingen in het engagementprogramma aangeschreven om hen op de hoogte te stellen van het Bank of America/Merrill Lynch onderzoek naar de ESG-investeringsrisico's van onconventionele energiebronnen (hoofdzakelijk teerzanden en schaliegas). Er is aangegeven waar het onderzoek zich op richtte, te weten vier onderwerpen: CO2-uitstoot, lokale gemeenschappen, duurzame ontwikkeling en waterbeleid. Ook het bedrijfsspecifieke onderzoeksresultaat werd naar de ondernemingen gestuurd met het verzoek voor een conference call om mogelijke verbeteringen te bespreken. 5. Ondernemingen in engagementprogramma Tabel 03.1 is een overzicht van ondernemingen in de portefeuille van het pensioenfonds waarmee de afgelopen periode de dialoog is gevoerd. In de tabel is ook aangegeven op basis van welk thema dat is gebeurd. Portefeuillewijzigingen en de thema s Global Compact schendingen mensenrechten en Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden hebben het meest bijgedragen aan een stijging van het aantal namen in het engagementprogramma. De thema s worden door het pensioenfonds in samenspraak met Syntrus Achmea bepaald. Robeco voert namens het pensioenfonds en Syntrus Achmea de dialoog met ondernemingen. 13

14 Tabel Fout! Geen tekst met opgegeven opmaakprofiel in document..1 Ondernemingen in engagementprogramma Bron: Robeco Verantwoord Beleggen H rapport + Syntrus Achmea portefeuilleoverzicht. Onderneming Abercrombie & Fitch Ahold Alcoa Altria Anglo American ArcelorMittal Archer Daniels Midland AstraZeneca Plc Bayer BG Group BHP Billiton BP British American Tobacco Plc Cisco Systems Coca-Cola ConocoPhillips Daimler Danone Diageo DSM E.ON Enel Eni EonMobil Thema Waterbeheer bij tetielgerelateerde ondernemingen Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Investeringsrisico s in verband met Canadese Teerzanden Global Compact schendingen Milieu Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Tevredenheid en gezondheid van werknemers Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Klimaatprestaties Autoproducenten Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Risicomanagement rapportage CO 2 -prestaties van nutsbedrijven CO 2 -prestaties van nutsbedrijven Investeringsrisico s in verband met Canadese Teerzanden Global Compact schendingen Milieu Global Compact schendingen Mensenrechten 14

15 Onderneming FirstEnergy Fletronics International Ltd. Ford Motor Freeport-McMoRan Copper & Gold Gap GDF SUEZ SA GlaoSmithKline Google Hewlett-Packard Iberdrola Johnson & Johnson KPN Kraft Foods LM Ericsson Telefon Marathon Oil Merck KGaA Microsoft Nestlé Nokia Novartis Pernod Ricard Peugeot Pfizer Philips Renault Reynolds American Rio Tinto Roche Royal Dutch Shell RWE Thema CO 2 -prestaties van nutsbedrijven Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Klimaatprestaties Autoproducenten Waterbeheer bij tetielgerelateerde ondernemingen Global Compact schendingen Milieu Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Tevredenheid en gezondheid van werknemers Global Compact schendingen Bribery & Corruption CO 2 -prestaties van nutsbedrijven Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Risicomanagement rapportage Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Investeringsrisico s in verband met Canadese Teerzanden Dierproeven Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Tevredenheid en gezondheid van werknemers Tevredenheid en gezondheid van werknemers Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Klimaatprestaties Autoproducenten Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Klimaatprestaties Autoproducenten Waterbeheer bij voeding- dranken- en tabaksondernemingen Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Dierproeven, Investeringsrisico s in verband met Canadese Teerzanden Global Compact schendingen Milieu CO 2 -prestaties van nutsbedrijven 15

16 Onderneming Sanofi-Aventis Siemens Syngenta AG Tesco Plc The TJX Cos. Time Warner TNT Total Unibail-Rodamco Unilever Verizon Communications VF Vivendi Vodafone Walt Disney Wolters Kluwer Xstrata Thema Biodiversiteit en de farmaceutische industrie Global Compact schendingen Mensenrechten Global Compact schendingen Arbeidsomstandigheden Waterbeheer bij tetielgerelateerde ondernemingen Tevredenheid en gezondheid van werknemers Risicomanagement rapportage Investeringsrisico s in verband met Canadese Teerzanden Samenwerking in de Sudan Engagement Group Global Compact schendingen Mensenrechten Global Compact schendingen Bribery & Corruption Risicomanagement rapportage Tevredenheid en gezondheid van werknemers Waterbeheer bij tetielgerelateerde ondernemingen Tevredenheid en gezondheid van werknemers Tevredenheid en gezondheid van werknemers Risicomanagement rapportage 16

17 4 Collectief Engagement Waar mogelijk en gewenst is Syntrus Achmea betrokken bij andere vormen van engagement. Met andere beleggers worden dan bijvoorbeeld de krachten gebundeld voor een collectief engagement. Deze dialogen zijn vaker gericht op sectoren, bepaalde onderwerpen (bijvoorbeeld CO2-uitstoot) of overheden en andere regelgevende instanties. Het gaat daarbij om de volgende initiatieven: 1. Anticorruptie initiatief 2. Carbon Disclosure project 3. VN Global Compact De verschillende initiatieven, ondernomen acties en (tussentijdse) resultaten worden hierna kort toegelicht. Anti-corruptie initiatief Omkoping en corruptie zijn onverenigbaar met een goede corporate governance en schadelijk voor de creatie van waarde op de lange termijn. Daarom verwachten we van ondernemingen waarin we investeren robuuste programma's om corruptie in hun onderneming en keten te beheersen. Daarnaast verwachten wij dat inspanningen worden afgemeten tegen gerespecteerde internationale normen. Het ontbreken van een dergelijk programma of het niet beheersen van corruptierisico's levert potentiële financiele, operationele en reputatierisico s op. Per september 2011 hebben 11 ondernemingen gereageerd op het verzoek voor meer openheid. Op basis van de eerste reacties is er een analyse verricht. Hierbij is de meest recente openbaar beschikbare informatie vergeleken met de gegevens van de ondernemingen in de antwoorden op de beleggers. Deze inzichten worden gebruikt in vervolggesprekken met de ondernemingen. In het eerste halfjaar van 2012 zijn met enkele ondernemingen vervolggesprekken gestart. In september en oktober zullen beleggers met meer ondernemingen in gesprek treden. Dit door middel van telefonische vergaderingen of ontmoetingen met afgevaardigden van de ondernemingen. Syntrus Achmea speelt een actieve rol in deze werkgroep. Een evaluatie van resultaten staat gepland voor het eind van het jaar. Carbon Disclosure Project Gegevens over klimaatverandering vormen in toenemende mate een belangrijk element bij besluitvorming over investeringen. Betrouwbare, bruikbare en vergelijkbare klimaatgegevens spelen hierbij een essentiële rol. Syntrus Achmea hecht hierom belang aan het Carbon Disclosure Project (CDP). Dit project stuurt jaarlijks een vragenlijst uit naar ondernemingen waarin wordt gevraagd naar relevante informatie over de uitstoot van broeikasgassen, de voorbereiding op klimaatverandering, en corporate governance en de strategie om te reageren op klimaatproblematiek. Gecoördineerd vanuit de PRI ondersteunen investeerders jaarlijks via een collectief engagement de vragenlijst van het CDP. Hierbij wordt de vragenlijst etra onder de aandacht gebracht bij alle aangeschreven ondernemingen en benadrukken de investeerders het belang van betrouwbare gegevens voor het beleggingsproces. Op basis van de beschikbare gegevens stelt het CDP de Carbon Disclosure Leadership Inde (CDLI) samen. In het begin van 2012 werden de CDLI scores voor CDP 2011 bekendgemaakt, zodat verbeteringen in de kwaliteit van transparantie door de ondernemingen naar aanleiding van het engagementtraject geanalyseerd kunnen worden. Bevindingen toonden aan dat: van de 96 aangeschreven ondernemingen er 24 ondernemingen hun positie in de CDLI 2011 rangschikking dusdanig verbeterden dat zij niet langer tot het onderste kwartiel van de inde behoren. van de 96 aangeschreven ondernemingen er 16 ondernemingen hun positie in de 2011 CDLI rangschikking verbeterden, maar niet in voldoende mate om het onderste kwartiel van de inde te ontstijgen. van de ondernemingen, waarmee naar aanleiding van de gezamenlijke brief, een intensievere dialoog is gevoerd uiteindelijk 50% hun CDLI score verbeterden. Dit resulteerde in al deze gevallen tot een voldoende toename van de CDLI score om niet langer tot het onderste kwartiel van de CDLI inde te behoren. Ter voorbereiding op een vervolg aan dit engagement is de groep van investeerders momenteel bezig met het samenstellen van een lijst met nieuw aan te schrijven ondernemingen en het opstellen van een nieuwe gezamenlijke brief. 17

18 Rapportageverplichting VN Global Compact Het VN Global Compact biedt ondernemingen een kader voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. Ondernemingen kunnen zich vrijwillig bij het VN Global Compact aansluiten. Ze kiezen er dan voor zich openbaar te committeren aan de tien principes van het Compact (zie bijlage 1). Door deelname committeert de onderneming zich aan het in gang zetten van veranderingen in de bedrijfsvoering. Zo gaan het VN Global Compact en de tien principes onderdeel uitmaken van het beleid, de strategie, de cultuur en de dagelijkse praktijk van de onderneming. Verder laat de onderneming in haar publicaties (jaarverslag, duurzaamheidsverslag of de website) zien welke voortgang zij op het VN Global Compact en de principes boekt. Tevens dient de onderneming het VN Global Compact in publieke uitingen te steunen. In de praktijk blijkt dat ondernemingen die aan het VN Global Compact deelnemen dit op zeer verschillende wijze doen. De ene onderneming neemt haar deelname zeer serieus en voldoet aan alle afspraken, terwijl de andere onderneming minder aandacht besteedt aan het uitvoeren van de principes. Deze laatste groep kan de geloofwaardigheid van het VN Global Compact ondermijnen. Door middel van een collectief engagement zetten institutionele beleggers zich in, om ondernemingen aan te sporen zo snel mogelijk te voldoen aan de principes van het VN Global Compact en de bijbehorende rapportageverplichtingen. Door samen te werken met andere institutionele beleggers wordt er etra druk uit geoefend op de ondernemingen om op deze manier bij te dragen aan het succes van het VN Global Compact. Begin 2012 zijn de resultaten van de engagementsamenwerking op dit thema bekend gemaakt. Naar aanleiding van de brief verzonden door de groep institutionele beleggers in februari 2011, hebben 39% van de ondernemingen gerapporteerd over de voortgang bij de uitvoering van de VN Global Compact principes. Syntrus Achmea heeft zich aangesloten bij de het PRI voor Rio initiatief. Dit is de werknaam voor activiteiten in 2012, waarbij alle ondernemingen in de FTSE Wereld inde die de VN Global Compact niet hebben ondertekend worden aangeschreven en verzocht het VN Global Compact te ondertekenen. De activiteiten zullen eind september opgestart worden. Binnen dit initiatief heeft Syntrus Achmea zich ook aangemeld voor een werkgroep om de effectiviteit van diverse engagementstrategieën te testen. Belangenbehartiging Om de belangen van het pensioenfonds beter te vertegenwoordigen neemt Syntrus Achmea, naast de collectieve engagementactiviteiten, actief deel aan samenwerkingsverbanden van institutionele beleggers op het gebied van Corporate governance, Eumedion en het International Corporate Governance Network. Daarnaast heeft Syntrus Achmea zich verbonden aan de Principles for Responsible Investment. Binnen dit initiatief committeren institutionele beleggers zich aan het stimuleren van verantwoord beleggen, zowel intern als etern. Ook heeft Syntrus Achmea Vermogensbeheer zich verbonden aan het eerder genoemde Carbon Disclosure Project. 18

19 Tabel 04.1 Ondernemingen in collectief engagement programma Bron: Syntrus Achmea Anticorruptie AT&T Eiffage Tesco Atlas Copco Sacyr Vivendi Belgacom Salzgitter Voestalpine Dassault Scania Dominion Schneider Carbon Disclosure Project A2A Deutsche Boerse AG The Home Depot, Inc. Allegheny Energy Eastman Chemical Tyco Electronics Ltd. Apache Mattel, Inc. Union Pacific ArcelorMittal McDonald's Corp. UnitedHealth Group, Inc. Archer Daniels Midland Norfolk Southern Verizon Communications, Inc. Avery Dennison Occidental Petroleum Corp. Viacom, Inc. Bouygues SA Constellation Energy Group Danone VN Global Compact Oracle Corp. Schlumberger Statoil Definitieve lijst van ondernemingen wordt vastgesteld eerste kwartaal

20 5 Corporate governance en stemmen Corporate governance wordt vaak vertaald met goed ondernemingsbestuur. Het heeft betrekking op de verhoudingen tussen de verschillende organen van de onderneming zoals de raad van bestuur, de raad van commissarissen, aandeelhouders en andere belanghebbenden. Rekenschap, transparantie en toezicht spelen hierbij een centrale rol. Pensioenfondsen beleggen onder andere in beursgenoteerde ondernemingen en zijn daardoor ook aandeelhouder. Door actief gebruik te maken van aandeelhoudersrechten kan het pensioenfonds invloed uitoefenen op de onderneming. Het gaat hierbij om het benoemen van bestuurders, het goedkeuren van jaarstukken en in sommige gevallen kan het zich uitspreken over het beloningsbeleid. Het pensioenfonds doet dit onder andere door deel te nemen aan de besluitvorming op de aandeelhoudersvergadering (stemmen). 1. Het pensioenfonds als actief aandeelhouder De Nederlandse Corporate Governance Code schrijft voor dat institutionele beleggers zoals pensioenfondsen een beleid moeten hebben over het stemmen op aandeelhoudersvergaderingen van beursgenoteerde ondernemingen waarin zij beleggen. Daarbij wordt van de institutionele belegger gevraagd om minstens eenmaal per jaar aan te geven hoe hij invulling geeft aan het stembeleid. Daarnaast stelt de Corporate Governance Code dat de institutionele belegger minimaal eenmaal per kwartaal moet aangeven hoe hij stemde op de aandeelhoudersvergaderingen. In bijlage 2 vindt u de volledige tekst van de relevante bepalingen voor institutionele beleggers van de Nederlandse Corporate Governance code. Het pensioenfonds voldoet aan de bepalingen van de Corporate Governance code. Op de website van het pensioenfonds zijn de volgende documenten te vinden: 1. Stembeleid 2. Stemverslag van de voorgaande kwartalen en het afgelopen jaar 3. Rapportagetool waarbij gerapporteerd wordt hoe gestemd is per aandeelhoudersvergadering 2. Stemgedrag Pensioenfonds Het derde en vierde kwartaal zijn qua aantallen aandeelhoudersvergaderingen relatief rustig ten opzichte van de eerste helft van het jaar. Het bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw stemde in het tweede halfjaar van 2012 tijdens 52 vergaderingen op totaal 542 agendapunten. van het pensioenfonds vindt u hoe het pensioenfonds per aandeelhoudersvergadering stemde. Het pensioenfonds maakt bij het uitoefenen van stemrechten gebruik van stemanalyses en stemadviezen van Institutional Shareholder Services (ISS). De ISS aanbeveling dient dus als advies. Voordat het pensioenfonds haar definitieve stem geeft beschouwt het alle voorstellen op individuele basis. Als gevolg hiervan kan er per onderneming anders gestemd worden op een voorstel van gelijke aard. Dit op basis van de specifieke feiten en omstandigheden van een dergelijk voorstel. Het betekent ook dat het pensioenfonds niet altijd met het management van de onderneming of met de aanbeveling van ISS meestemt. Zo werd in de tweede helft van 2012 in ongeveer 5% van alle agendapunten tegen het management gestemd. Het ging hier vooral om de benoeming van bestuurders van ondernemingen (niet onafhankelijk waar dit wel geëist of gewenst is) en beloningstructuren (ecessief, onvoldoende toegelicht, of niet transparant genoeg). Op aandeelhoudersresoluties over milieu, sociale en governance kwesties wordt ook relatief vaak tegen management gestemd. Tabel 05.1 Overzicht stemactiviteiten H Bron: ISS en Syntrus Achmea Management ISS beleid Agendapunten Voor Tegen Voor Tegen De aandeelhoudersvergaderingen vonden plaats in Europa en in de Verenigde Staten. Het pensioenfonds kan niet bij alle aandeelhoudersvergaderingen aanwezig zijn en maakt daarom gebruik van stemmen op afstand. Op de website Op de website van het pensioenfonds vindt u meer informatie over hoe het pensioenfonds per aandeelhoudersvergadering stemde. 20

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2012 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2012 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2012 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

De leden van de beleggingscommissie. 10 januari 2011 Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

De leden van de beleggingscommissie. 10 januari 2011 Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen NOTITIE Van Aan CC Datum Betreft Sjoerd Hoogterp De leden van de beleggingscommissie 10 januari 2011 Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Inleiding Het pensioenfonds Werk en (re)integratie (PWRI)

Nadere informatie

Verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten

Verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten Verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten Inleiding Fysiotherapeuten heeft als eerste doelstelling zorg te dragen voor een goed en betaalbaar pensioen. Binnen deze fiduciaire

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds

Nadere informatie

11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen

11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen 11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds

Nadere informatie

beleggen BPL pensioen belegt maatschappelijk verantwoord

beleggen BPL pensioen belegt maatschappelijk verantwoord beleggen BPL pensioen belegt maatschappelijk verantwoord hoe belegt BPL Pensioen Ons maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid BPL Pensioen wil een duurzaam en betrouwbaar pensioenfonds zijn dat de

Nadere informatie

Stichting bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandelindustrie september 2015

Stichting bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandelindustrie september 2015 Maatschappelijk verantwoord beleggen Stichting bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandelindustrie september 2015 Beleid ten aanzien van Maatschappelijk verantwoord beleggen Inleiding BPF Houthandel draagt

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid

Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid 8 januari 205 Inleiding In de Investment Policy Statement heeft SPT de volgende beleggingsovertuiging geformuleerd: Een pensioenfonds is een institutionele,

Nadere informatie

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2013 Syntrus Achmea Beleggingspools

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2013 Syntrus Achmea Beleggingspools Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2013 Syntrus Achmea Beleggingspools Inhoud Inleiding verantwoord beleggen 5 Uitsluitingsbeleid 7 Engagement 9 Collectief engagement 15 Corporate Governance 17 Bijlagen

Nadere informatie

Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties. Beleid voor verantwoord beleggen

Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties. Beleid voor verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds voor de Woningcorporaties Beleid voor verantwoord beleggen Inhoudsopgave 1. Doel van verantwoord beleggen... 3 2. De pijlers van het beleid voor verantwoord beleggen... 3 3. Integratie

Nadere informatie

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten 9-1-2018 Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten ESG-beleid Over dit document Dit document beschrijft het ESG-beleid (Environmental, Social en Governance) van Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten

Nadere informatie

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2011 Syntrus Achmea Beleggingspools

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2011 Syntrus Achmea Beleggingspools Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2011 Syntrus Achmea Beleggingspools Inhoud Inleiding verantwoord beleggen 5 Uitsluitingsbeleid 7 Engagement 8 Collectief engagement 17 Corporate Governance 20 Bijlagen

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de handel in Bouwmaterialen (Bpf HiBiN) ESG Beleid

Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de handel in Bouwmaterialen (Bpf HiBiN) ESG Beleid Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de handel in Bouwmaterialen (Bpf HiBiN) ESG Beleid 1 Versie Datum Door Status Omschrijving wijziging incl. aanleiding 1.0 17-01-2018 BVC Voorlopig 2 Inhoudsopgave

Nadere informatie

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur Voorwoord Na onze initiële registratie en de ondertekening van de UN Global Compact (UNGC) in 2011, doet het mij een genoegen de onderschrijving van Wealth Management Partners (WMP) aan de tien principes

Nadere informatie

Beleid Duurzaam Beleggen. Stichting Pensioenfonds Delta Lloyd

Beleid Duurzaam Beleggen. Stichting Pensioenfonds Delta Lloyd Beleid Duurzaam Beleggen Stichting Pensioenfonds Delta Lloyd 28 maart 2018 1. Inleiding Dit document beschrijft het beleid van Delta Lloyd Pensioenfonds op het gebied van duurzaam beleggen. Het fonds heeft

Nadere informatie

10 oktober 2014. Beleid Verantwoord Beleggen

10 oktober 2014. Beleid Verantwoord Beleggen 10 oktober 2014 Beleid Verantwoord Beleggen Beleid Verantwoord Beleggen SPW Verantwoord beleggen is voor SPW een belangrijk onderdeel van de beleggingsfilosofie en een integraal onderdeel van de beleggingsbeginselen.

Nadere informatie

Beleid Duurzaam Beleggen Bpf Bakkers

Beleid Duurzaam Beleggen Bpf Bakkers 7 juli 2017 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Visie op duurzaam beleggen...... 4 3. Beleid... 5 3.1 Reikwijdte beleid 5 3.2 Uitsluitingenbeleid 5 3.3 Stembeleid 7 3.4 Selectie externe vermogensbeheerders 8 3.5

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandel en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB-beleid) van Stichting Bedrijfstakpensioenfonds

Nadere informatie

FONDS SLUYTERMAN VAN LOO. Formulering van een verantwoord beleggingsbeleid

FONDS SLUYTERMAN VAN LOO. Formulering van een verantwoord beleggingsbeleid FONDS SLUYTERMAN VAN LOO September 2015 Verantwoord Beleggingsbeleid Formulering van een verantwoord beleggingsbeleid FONDS SLUYTERMAN VAN LOO V E R A N T W O O R D B E L E G G I N G S B E L E I D INHOUDSOPGAVE

Nadere informatie

Jaarverslag verantwoord beleggen 2015

Jaarverslag verantwoord beleggen 2015 Jaarverslag verantwoord beleggen 2015 Ook in 2015 heeft Pensioenfonds Vervoer in het beleggingsbeleid en de uitvoering ervan weer een impuls kunnen geven aan maatschappelijke verantwoord beleggen. Nadat

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid SPMS en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB-beleid) van Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten (SPMS) uiteengezet. Dit

Nadere informatie

Beleid Verantwoord Beleggen

Beleid Verantwoord Beleggen Beleid Verantwoord Beleggen 23-10-2018 Vastgesteld 23-10-2018 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Wat is verantwoord beleggen?... 3 3. Waarop richten wij ons in het kader van verantwoord beleggen?... 4

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

verantwoord beleggen

verantwoord beleggen verantwoord beleggen Verantwoord beleggen bij Delta Lloyd Delta Lloyd Groep ziet beleggen als een effectieve manier om waarde te vermeerderen, zolang dat op een verantwoorde manier gebeurt. Maar wat is

Nadere informatie

Beleid ethisch beleggen

Beleid ethisch beleggen Beleid ethisch beleggen 1. Inleiding Ethisch of verantwoord beleggen houdt verband met maatschappelijk verantwoord ondernemen 1. Dit laatste komt erop neer dat ondernemers rekening houden met de omgeving

Nadere informatie

Beleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor de Architectenbureaus

Beleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor de Architectenbureaus Beleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Stichting Pensioenfonds voor de Architectenbureaus Juni 2014 1. Inleiding Dit Beleid voor Maatschappelijk Verantwoord Beleggen dient als leidraad en toetssteen

Nadere informatie

Viertal pijlers voor verantwoord beleggen

Viertal pijlers voor verantwoord beleggen Achmea Beleggingsfondsen Beheer BV (Achmea Beleggingsfondsen) is beheerder van meerdere beleggingsinstellingen van Achmea en voert daarvoor een verantwoord beleggingsbeleid. In dit document wordt het Verantwoord

Nadere informatie

Welke beleggingen sluiten wij uit?

Welke beleggingen sluiten wij uit? Ons verantwoord beleggingsbeleid Wij hebben de taak om het beste beleggingsresultaat te behalen in het belang van onze deelnemers. Beleggen doen wij graag verantwoord. Daarom houden wij rekening met milieu,

Nadere informatie

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2014 Syntrus Achmea Beleggingspools

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2014 Syntrus Achmea Beleggingspools Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2014 Syntrus Achmea Beleggingspools Inhoud Inleiding verantwoord beleggen 5 Uitsluitingsbeleid 7 Engagement 9 Collectief engagement 16 Corporate Governance 17 Bijlagen

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2016 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2016 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2016 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting

Nadere informatie

Eerste halfjaarverslag 2018 Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

Eerste halfjaarverslag 2018 Maatschappelijk Verantwoord Beleggen eerste halfjaarverslag 2018 maatschappelijk verantwoord beleggen 1 INLEIDING vindt het belangrijk beleggen op een maatschappelijk verantwoorde manier in te richten. Het fundament van het beleid op gebied

Nadere informatie

Jaarverslag 2017 van Pensioenfonds Vervoer Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Jaarverslag Maatschappelijk verantwoord beleggen

Jaarverslag 2017 van Pensioenfonds Vervoer Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Jaarverslag Maatschappelijk verantwoord beleggen Jaarverslag 2017 Maatschappelijk verantwoord beleggen 1 INLEIDING Pensioenfonds Vervoer vindt het belangrijk beleggen op een maatschappelijk verantwoorde manier in te richten. Het fundament van het beleid

Nadere informatie

1. Verantwoord beleggen bij Wealth Management Partners: van principes tot praktijk

1. Verantwoord beleggen bij Wealth Management Partners: van principes tot praktijk 1. Verantwoord beleggen bij Wealth Management Partners: van principes tot praktijk 1.1 Principes Bij de beleggingskeuzes die Wealth Management Partners (WMP) maakt richt zij zich primair op het realiseren

Nadere informatie

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds INTRODUCTIE Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds Ahold Pensioenfonds (APF) belegt op lange termijn en wereldwijd. Als belegger heeft APF de taak om het beste resultaat te behalen in

Nadere informatie

Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds

Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds Versie 2018 Inhoud 1. Inleiding 2. Uitgangspunten 3. Reikwijdte van de strategieën 4. Uitsluitingsbeleid 5. Stemmen 6. Engagement 7. ESG-integratie 1.

Nadere informatie

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2014

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2014 CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2014 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding...3 2. Beleid maatschappelijk verantwoord beleggen...3 2.1. Maatschappelijke verantwoordelijkheid...3 2.2. ESG-criteria...3

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting

Nadere informatie

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds INTRODUCTIE Ahold Pensioenfonds (APF) belegt op lange termijn en wereldwijd. Als belegger heeft APF de taak om het beste resultaat te behalen in

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Maatschappelijk Verantwoord Beleggen 1 Verantwoord beleggingsbeleid Wij vinden het belangrijk dat uw geld maatschappelijk verantwoord wordt belegd. Dit doen we op verschillende manieren: we sluiten bepaalde

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2015 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2015 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2015 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds

Nadere informatie

Stichting Spoorwegpensioenfonds. Beleid voor betrokken aandeelhouderschap

Stichting Spoorwegpensioenfonds. Beleid voor betrokken aandeelhouderschap Stichting Spoorwegpensioenfonds Beleid voor betrokken aandeelhouderschap Algemeen Het Spoorwegpensioenfonds (SPF) belegt het pensioenvermogen van haar deelnemers. Een belangrijk onderdeel van deze beleggingen

Nadere informatie

ESG als vertrekpunt voor uw portefeuille

ESG als vertrekpunt voor uw portefeuille Verwijder deze afbeelding en voeg een nieuwe in. ESG als vertrekpunt voor uw portefeuille 30 januari 2018 Annette van der Krogt Agenda 1. Algemene ontwikkelingen verantwoord beleggen 2. MVB Investment

Nadere informatie

Verantwoord beleggen bij ABN AMRO Pensioenfonds

Verantwoord beleggen bij ABN AMRO Pensioenfonds Verantwoord beleggen bij ABN AMRO Pensioenfonds Versie 2016 Inhoud 1. Inleiding 2. Uitgangspunten 3. Reikwijdte van de strategieën 4. Uitsluitingsbeleid 5. Integrale waardenanalyse 6. Stembeleid 1. Inleiding

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid SPMS en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB) van Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten (SPMS) uiteengezet. Dit document

Nadere informatie

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds INTRODUCTIE Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds Ahold Pensioenfonds (APF) belegt op lange termijn en wereldwijd. Als belegger heeft APF de taak om het beste resultaat te behalen in

Nadere informatie

Maatschappelijk verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds Achmea

Maatschappelijk verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds Achmea Maatschappelijk verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds Achmea Inleiding In de strategie van Stichting Pensioenfonds Achmea (SPA) is vastgelegd dat SPA wil bijdragen aan een duurzame samenleving.

Nadere informatie

Beleid verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds Zorg en Welzijn

Beleid verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds Zorg en Welzijn Beleid verantwoord beleggen Stichting Pensioenfonds Zorg en Welzijn Juni 2014 Inleiding In juni 2013 heeft het bestuur van Stichting Pensioenfonds Zorg en Welzijn, hierna te noemen PFZW of het pensioenfonds,

Nadere informatie

Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds

Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds Versie 2014 Inhoud 1. Inleiding 2. Uitgangspunten 3. Reikwijdte van de strategieën 4. Uitsluitingsbeleid 5. Integrale waardenanalyse 6. Stemmen 1. Inleiding

Nadere informatie

Code maatschappelijk verantwoord beleggen 1 januari 2010 PF-B-2009 / 324

Code maatschappelijk verantwoord beleggen 1 januari 2010 PF-B-2009 / 324 Code maatschappelijk verantwoord beleggen 1 januari 2010 PF-B-2009 / 324 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Beleid maatschappelijk verantwoord beleggen... 3 2.1. Maatschappelijke verantwoordelijkheid...

Nadere informatie

Verantwoord beleggen beleid

Verantwoord beleggen beleid Verantwoord beleggen beleid Samenvatting Waarom verantwoord beleggen? PMT heeft als missie het zorgen voor een betaalbaar, duurzaam en waardevast pensioen voor alle deelnemers in de sector Metaal en Techniek.

Nadere informatie

Verklaring inzake de beleggingsbeginselen

Verklaring inzake de beleggingsbeginselen Verklaring inzake de beleggingsbeginselen van Stichting Bedrijfspensioenfonds AVH 1. Introductie 1.1 Inleiding Deze verklaring inzake de beleggingsbeginselen geeft beknopt de uitgangspunten weer van het

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid SPMS en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB-beleid) van Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten (SPMS) uiteengezet. Dit

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2014

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2014 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2014 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2014 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2014

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2014 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2014 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2014 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

DoubleDividend Management B.V.

DoubleDividend Management B.V. DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten Amsterdam, oktober 2016 DoubleDividend Management B.V. Herengracht 320

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2013 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2016

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2016 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2016 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2016 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

Verantwoord Beleggen Rapportage H2 2014 Syntrus Achmea Beleggingspools

Verantwoord Beleggen Rapportage H2 2014 Syntrus Achmea Beleggingspools Verantwoord Beleggen Rapportage H2 2014 Syntrus Achmea Beleggingspools Inhoud Inleiding verantwoord beleggen 5 Uitsluitingsbeleid 7 Engagement 10 Collectief engagement 17 Corporate Governance 18 Bijlagen

Nadere informatie

Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Inleiding In de strategie van Pensioenfonds Achmea is vastgelegd dat het fonds wil bijdragen aan een duurzame samenleving. Dit is vertaald in de volgende kritische

Nadere informatie

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur Voorwoord Na onze initiële registratie en de ondertekening van de UN Global Compact (UNGC) in 2011, doet het mij een genoegen de onderschrijving van Wealth Management Partners (WMP) aan de tien principes

Nadere informatie

DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten

DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten Amsterdam, september 2017 DoubleDividend Management B.V. Herengracht

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2016

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2016 Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2016 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting

Nadere informatie

Ontwikkelingen rondom het maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid van Pensioenfonds Vervoer

Ontwikkelingen rondom het maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid van Pensioenfonds Vervoer INLEIDING Pensioenfonds Vervoer vindt het belangrijk beleggen op een maatschappelijk verantwoorde manier in te richten. Het fundament van het beleid op gebied van maatschappelijk verantwoord beleggen bestaat

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2016

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2016 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2016 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2016 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

IORP II-proof vanuit een ESG perspectief 2 7 S E P T E M B E R

IORP II-proof vanuit een ESG perspectief 2 7 S E P T E M B E R IORP II-proof vanuit een ESG perspectief 2 7 S E P T E M B E R 2 0 1 8 Introductie Werkzaam bij Kempen, onderdeel van Van Lanschot Kempen Fiduciair manager van NL pensioenfondsen Lid ESG council Kempen

Nadere informatie

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2016

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2016 CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2016 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Beleid maatschappelijk verantwoord beleggen... 4 2.1. Maatschappelijke verantwoordelijkheid... 4 2.2. ESG-criteria...

Nadere informatie

Beleidsdocument Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten januari 2017

Beleidsdocument Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten januari 2017 Beleidsdocument Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten januari 2017 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1. MVB en de relatie met algemene beleggingsbeginselen 4 2. Uitgangspunten

Nadere informatie

pggm.nl PGGM Overtuigingen en Uitgangspunten ten aanzien van Verantwoord Beleggen

pggm.nl PGGM Overtuigingen en Uitgangspunten ten aanzien van Verantwoord Beleggen pggm.nl PGGM Overtuigingen en Uitgangspunten ten aanzien van Verantwoord Beleggen Mei 2014 PGGM Overtuigingen en Uitgangspunten ten aanzien van Verantwoord Beleggen Inleiding Dit document beschrijft de

Nadere informatie

11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen

11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen 11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen

Nadere informatie

Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland

Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland 1. Reikwijdte Dit betrokkenheidsbeleid is van toepassing op Aegon Nederland N.V., Aegon Schadeverzekering N.V., Aegon Levensverzekering

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2013 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2017 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2017 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2017 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Corporate governance en stemmen 4 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2017

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2017 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2017 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2017 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

Beleidsdocument Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten oktober 2017

Beleidsdocument Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten oktober 2017 Beleidsdocument Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten oktober 2017 Inhoudsopgave Inhoudsopgave 1. MVB en de relatie met algemene beleggingsbeginselen 4 2. Uitgangspunten

Nadere informatie

STICHTING PENSIOENFONDS HOLLAND CASINO. ESG Beleid (versie 28 april 2016)

STICHTING PENSIOENFONDS HOLLAND CASINO. ESG Beleid (versie 28 april 2016) STICHTING PENSIOENFONDS HOLLAND CASINO ESG Beleid (versie 28 april 2016) Inleiding Het pensioenbureau is gevraagd het huidige ESG beleid van het pensioenfonds te beschrijven en de implementatie te verduidelijken.

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2015 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Beleid Verantwoord Beleggen van Pensioenfonds Vervoer versie mei eloni. Beleid Verantwoord Beleggen

Beleid Verantwoord Beleggen van Pensioenfonds Vervoer versie mei eloni. Beleid Verantwoord Beleggen eloni Beleid Verantwoord Beleggen 1 Inhoud 1. Introductie... 3 2. Opzet van het beleid Verantwoord Beleggen... 3 2.1. Doel van het beleid Verantwoord Beleggen... 3 2.2. Implementatie van het beleid...

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen en Corporate Governance

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen en Corporate Governance Maatschappelijk Verantwoord Beleggen en Corporate Governance Uitgave mei 2015 Disclaimer De in deze brochure verstrekte informatie van Stichting Pensioenfonds SABIC, gevestigd te Sittard (het pensioenfonds

Nadere informatie

Maatschappelijk verantwoord beleggen en Corporate governance

Maatschappelijk verantwoord beleggen en Corporate governance Maatschappelijk verantwoord beleggen en Corporate governance Uitgave april 2015 Disclaimer De in deze brochure verstrekte informatie van Stichting Pensioenfonds DSM Nederland, gevestigd te Heerlen (het

Nadere informatie

Internationale verdragen: overig. + ILO-declaraties en principes. + OESO-richtlijnen. + Parijs-akkoord

Internationale verdragen: overig. + ILO-declaraties en principes. + OESO-richtlijnen. + Parijs-akkoord + Internationale verdragen: overig + Internationale verdragen: overig + ILO-declaraties en principes + OESO-richtlijnen + Parijs-akkoord + Sustainable Development Goals (SDG s) + UN Global Compact 02.01

Nadere informatie

Duurzaam beleggen. Een kleine positieve verandering bij een beursgenoteerde onderneming heeft een mondiale impact.

Duurzaam beleggen. Een kleine positieve verandering bij een beursgenoteerde onderneming heeft een mondiale impact. Duurzaam beleggen Een kleine positieve verandering bij een beursgenoteerde onderneming heeft een mondiale impact. Triodos Investment Management bv, dochteronderneming van Triodos Bank nv, is de beheermaatschappij

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2017 Index

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2017 Index Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2017 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Corporate governance 5 Bijlagen 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting

Nadere informatie

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014

Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Rapportage Verantwoord Beleggen Tweede halfjaar 2014 Index 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen 1 Inleiding

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2013

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2013 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2013 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2013 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

DoubleDividend Management B.V.

DoubleDividend Management B.V. Management B.V. Best practices voor betrokken aandeelhouderschap Amsterdam, januari 2015 Management B.V. Herengracht 252 1016 BV Amsterdam Tel: +31 20 520 7660 contact@doubledividend.nl KVK nr. 30199843

Nadere informatie

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2015 Syntrus Achmea Beleggingspools

Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2015 Syntrus Achmea Beleggingspools Verantwoord Beleggen Rapportage H1 2015 Syntrus Achmea Beleggingspools Inhoud Voorwoord & activiteiten 5 Inleiding verantwoord beleggen 8 Uitsluitingsbeleid 10 Engagement 14 Collectief engagement 24 Corporate

Nadere informatie

MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT

MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT 14 SEPTEMBER 2017 Inhoudsopgave Wat verandert er?... 3 Duurzaam beleggen... 4 Engagement... 4 Uitsluiting... 4 Duurzame indexen... 4 Hoeveel

Nadere informatie

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2017

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2017 CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2017 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Beleid maatschappelijk verantwoord beleggen... 4 2.1. Maatschappelijke verantwoordelijkheid... 4 2.2. ESG-criteria...

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2017

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2017 Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2017 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2017 2. Implementatie Nederlandse Corporate Governance Code Verantwoordelijkheid van institutionele beleggers

Nadere informatie

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2012

Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2012 Achmea Pensioen- en Levensverzekering inzake gesepareerd beleggingsdepot Stichting Pensioenfonds Achmea Verslag verantwoording betrokken aandeelhouderschap 2012 In dit verslag: 1. Stemresultaten over 2012

Nadere informatie