Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Index

Transcriptie

1 Rapportage Verantwoord Beleggen Eerste halfjaar 2014 Inde 1 Inleiding Verantwoord Beleggen 2 Uitsluitingsbeleid 3 Engagement 4 Collectief engagement 5 Corporate governance en stemmen 6 Bijlagen

2 1 Inleiding Verantwoord beleggen Stichting Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw (hierna het pensioenfonds) past sinds 2008 instrumenten van verantwoord beleggen toe bij het beheer van haar vermogen. In deze halfjaarlijkse rapportage leest u over de laatste stand van zaken met betrekking tot deze instrumenten en vindt u terug welke activiteiten namens het pensioenfonds zijn ondernomen. Op de website van het pensioenfonds vindt u beleidsdocumenten en rapportages waarnaar in dit rapport wordt verwezen. Deze inleiding geeft een kort overzicht van de achtergrond van verantwoord beleggen. 1. Wat houdt verantwoord beleggen in? Het pensioenfonds staat voor een goed en betaalbaar pensioen. Het pensioenfonds is van mening dat verantwoord beleggen bijdraagt aan het realiseren van een goed en betaalbaar pensioen voor huidige en toekomstige generaties. Daarom besteedt het pensioenfonds waar nodig en mogelijk binnen de fiduciaire verantwoordelijkheid aandacht aan ecologische, sociale en governance onderwerpen. Maatschappelijk verantwoord ondernemen door ondernemingen waarin belegd wordt speelt een belangrijke rol. 2. Wat zijn de uitgangspunten? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds de principes van het Global Compact van de Verenigde Naties als uitgangspunt. Deze principes hebben betrekking op vier hoofdthema s: Mensenrechten Arbeidsnormen Milieu Anticorruptie Het VN Global Compact bestaat uit tien breed geaccepteerde principes (zie bijlage 1). Deze principes vinden hun oorsprong in internationale verdragen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en principes van de International Labour Organisation (ILO). Het VN Global Compact verlangt van bedrijven dat zij binnen hun eigen invloedsfeer kernwaarden op het gebied van mensenrechten, arbeidsnormen, milieu en anticorruptie omarmen, ondersteunen en uitoefenen. 3. Wat doet het pensioenfonds? Voor het verantwoord beleggen beleid hanteert het pensioenfonds een generieke aanpak waarbij gebruik wordt gemaakt van drie instrumenten: 1. Uitsluiting, van producenten van controversiële wapens en structurele schenders van het VN Global Compact; 2. Engagement, het aangaan van de dialoog met ondernemingen; 3. Corporate governance en stemmen op aandeelhoudersvergaderingen Om deze instrumenten in de praktijk doeltreffend toe te passen kiest het pensioenfonds ervoor haar beleggingen zo veel als mogelijk onder te brengen in discretionaire mandaten. 4. Aanvullende beleidsinstrumenten Aanvullend past het pensioenfonds bij gelegenheid aanvullende verantwoord beleggen instrumenten en criteria toe. Per individueel mandaat beoordeelt het pensioenfonds of dit van toegevoegde waarde is. Best-in-class analyse Als aanvullend instrument past het pensioenfonds een bestin-class beleggingsbeleid toe. Dit beleid wordt specifiek toegepast op beleggingen in financiële waarden. Deze aanpak is omarmd naar aanleiding van zorgen over het beleggen in financiële waarden, in het bijzonder in investment banks. Deze zorgen zijn enerzijds financieel van aard en anderzijds maatschappelijk. De zorg over financiële instellingen is veelal terug te voeren op de constatering dat financiële instellingen de afgelopen decennia meer voor eigen winst en voor de belangen van hun aandeelhouders hebben gehandeld met als gevolg verwevenheid van de basisfunctie van financiële instellingen en speculatieve activiteiten van financiële instellingen op financiële markten. Bijvoorbeeld, doordat banken belangrijk voor de economie zijn en politici er belang bij hebben banken in financiële nood te redden, wordt als het mis gaat schade die is opgelopen door genomen risico s afgewenteld op de samenleving. Als het goed gaat, vloeien de baten echter richting de banken. In plaats van dienstbaar te zijn 2

3 aan de samenleving, schaden banken op deze manier juist de samenleving. De best-in-class analyse wordt uitgevoerd op basis van naar thema s ingedeelde selectiecriteria. Hierbij is aan de thema s corporate governance, financiële stabiliteit en transparantie producten een relatief hoog gewicht toegekend in de analyse. ESG integratie Bij het beheer van de fundamentele aandelenportefeuilles van het pensioenfonds wordt een ESG integratiestrategie toegepast. Duurzaamheidsfactoren worden op een systematische en consistente manier geïntegreerd in het beleggingsproces. Dit vanuit de overtuiging dat het inzichtelijk maken van relevante ecologische, sociale en goed bestuur (ESG) factoren en daarmee verbonden bedrijfsspecifieke risico s bijdraagt aan het maken van beter geïnformeerde beleggingsbeslissingen en dus in potentie bijdraagt aan een hoger voor risico gecorrigeerd rendement van de beleggingen in portefeuille. ESG-integratie in het beleggingsproces vindt plaats in drie stappen: 1. Automatische aanpassing van de koerswinstverhouding ESG-informatie wordt in de vorm van een rating standaard opgenomen in het gebruikte waarderingsmodel. De ESGrating resulteert automatisch in een opslag of afslag van de in het waarderingsmodel berekende koers-winstverhouding van een aandeel. 2. Interpretatie door de sectoranalist De op- of afslag wordt door een sectoranalist geanalyseerd. Voor deze analyse gebruikt de sectoranalist onder meer ESG-sectoranalyses en ESG-bedrijfsprofielen. Op basis van deze analyse wordt de standaard op- of afslag van de koers-winstverhouding mogelijk aangepast. De uiteindelijke opslag of afslag is ingegeven door een inschatting van: de materialiteit van de gesignaleerde ESG risico s of kansen voor de onderneming (strategisch belang); de mate waarin deze risico s of kansen bekend zijn in de markt, en de markt deze meeneemt in haar verwachtingen. 3. Vastlegging In een bedrijfsprofiel beargumenteert de sectoranalist waarom een aandeel opgenomen is in de beleggingsportefeuille. Een ESG-paragraaf is standaard onderdeel van dit bedrijfsprofiel. Deze paragraaf is enerzijds een samenvatting van de belangrijkste ESG-thema s van het bedrijf. Anderzijds wordt aangegeven op welke manier de ESG-informatie bepalend is geweest op de berekening van de lange termijn intrinsieke waarde van het bedrijf. 5. Reikwijdte van het verantwoord beleggen beleid Aandelen Het pensioenfonds belegt direct in aandelen, waarbij de aandelenportefeuille is gespreid over stijl, regio, grootte en manager. Het generieke beleid is van toepassing op 90% van de totale aandelenportefeuille. Op beleggingen in het Statestreet opkomende markten aandelenfonds kan het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds niet worden toegepast. Bij de fundamentele beleggingsstrategieën evenals de laag volatiliteitstrategieën past het pensioenfonds een best-inclass strategie toe ten aanzien van beleggingen in financiële waarden. Dit specifieke beleid is van toepassing op 81% van het binnen aandelen beheerd vermogen. De ESG integratiestrategie wordt momenteel structureel en aantoonbaar toegepast op de fundamentele beleggingsstrategieën in beheer bij Syntrus Achmea. Dit instrument wordt ingezet op 62% van de aandelenportefeuille. Vastrentende waarden Uitsluitingen Het pensioenfonds heeft eigen beleggingsmandaten die beheerd worden door Syntrus Achmea. Op deze mandaten is het uitsluitingsbeleid van het pensioenfonds van toepassing is. Dit betekent dat in de bedrijfsleningenportefeuille niet wordt belegd in producenten van controversiële wapens en ondernemingen die structureel de principes van het VN Global Compact schenden. 3

4 Op voorhand stelt het pensioenfonds ook een minimum vereiste aan de landen waarvan het staatsobligaties opneemt in haar beleggingsportefeuille. Het belangrijkste minimum vereiste is gebaseerd op de sancties en verordeningen vanuit de Nederlandse Sanctiewet In de geest van deze sancties belegt het pensioenfonds op voorhand niet in staatsobligaties van landen indien sanctiemaatregelen zijn opgelegd naar aanleiding van schendingen van het internationaal recht of mensenrechten of schending van het non-proliferatieverdrag. Andere beleggingen in deze landen zijn in beginsel niet uitgesloten. Ontwikkelde markten bedrijfsobligaties Bij het beheer van de bedrijfsobligatieportefeuille van het pensioenfonds werd er de afgelopen jaren op ad-hoc basis een ESG-integratiestrategie in het beleggingsproces toegepast op het moment dat daar nadrukkelijk aanleiding toe was. Voor ondernemingen waar risico s vanuit een ecologische, sociale en goed bestuur (ESG) perspectief het meest dreigend waren is er aandacht geschonken aan ESG informatie met gebruikmaking van de MSCI ESG Research. Naast het evalueren van invloed van ESG factoren op bestaande bedrijfsobligaties werd bij nieuwe bedrijfsobligatieuitgevende instellingen ook op ad hoc basis ESG informatie meegenomen in het beoordelingsproces. Door aanpassingen in het Syntrus Achmea waarderingsmodel is in het tweede kwartaal van 2014 de stap gezet naar een structurele ESG integratie voor het credits bedrijfsobligatiemandaat. Ontwikkelde markten staatsobligaties Voor het ontwikkelde markten staatsobligatiemandaat worden bestuurlijke, milieu en sociale risico s waar van toepassing en relevant meegewogen in de kwantitatieve en kwalitatieve landenanalyses. In de bepaling van het risico of een land de uitgeleende hoofdsom en bijhorende rente volledig en op tijd terug kunnen betalen zijn ESG risico s dus meegewogen. Bij het identificeren van deze risico s maken de SAVB portefeuillemanagers gebruik van ESG landenanalyses van de onafhankelijke dataleverancier Camradata. Syntrus Achmea zal naast de interne activiteiten de ontwikkelingen in de markt op dit gebied blijven monitoren, onderzoeken en toepassen indien gepast. Dit met het doel een goed rendement te behalen zodat een goed en betaalbaar pensioen voorop blijft staan. Opkomende markten staatsobligaties Het pensioenfonds belegt een deel van haar vermogen in staatsobligaties van opkomende landen. Het pensioenfonds doet dit op innovatieve wijze door bij het samenstellen van de gehanteerde benchmark te kijken naar ESG-factoren in plaats van omvang van uitstaande leningen. De ESGfactoren die worden gebruikt hebben een sterk maatschappelijk karakter en zijn gebaseerd op onder meer: energieafhankelijkheid, vervuiling, uitputting van grondstoffen, onderwijs, economische ongelijkheid, mate van sociale bescherming, het democratisch bestel, politieke effectiviteit en zakelijke rechten. Deze factoren zijn van meerwaarde omdat zij inzicht geven in de mate waarin landen een duurzame economische ontwikkeling nastreven. Dit wordt van belang geacht vanuit de overtuiging dat productieve landen en landen die tekortkomingen in het politieke en sociale kader beheersen beter in staat zijn om aan hun soevereine verplichtingen op de lange termijn te voldoen. Waaronder ook het maken van periodieke rentebetalingen en de aflossing op staatsobligaties. Hoewel de ESG-factoren een sterk maatschappelijk karakter hebben zijn deze factoren in eerste instantie bedoeld om risico te beheersen en niet om een normatieve ondergrens te bepalen. Alternatieve beleggingen Het pensioenfonds belegt in het Interpolis Pensioenen Private Equity II fonds. Voor dit fonds worden duurzaamheidscriteria gehanteerd zoals het respecteren van de uitgangspunten van het VN Global Compact en worden beleggingen in ondernemingen die wapens produceren uitgesloten. Met betrekking tot de beleggingen in infrastructuur laat het pensioenfonds zich informeren als er het concrete voornemen bestaat in nieuwe projecten te investeren, zoals gevangenissen. Op dat moment kan het fonds besluiten of het zich met een dergelijke belegging kan verenigen. 6. Hoe legt het pensioenfonds verantwoording af? Transparantie is onafscheidelijk verbonden aan een goed verantwoord beleggen beleid. Het pensioenfonds rapporteert daarom tweemaal per jaar hoe zij de afgelopen periode invulling gaf aan het beleid. Ook rapporteert het pensioenfonds over de wijze waarop instrumenten zijn ingezet op sociale, governance en milieuthema s. 4

5 Het pensioenfonds rapporteert via een verantwoord beleggen rapportage. Met behulp van een zogenoemd vote disclosure system geeft het pensioenfonds inzicht in haar stemgedrag. De rapportages en het systeem zijn toegankelijk via de website van het pensioenfonds. Daarnaast staan op deze website de volgende documenten: 1. Verantwoord beleggen beleid 2. Uitsluitingsbeleid ten aanzien van controversiële wapens 3. Corporate governance en stembeleid. Deze rapportage De gekozen instrumenten, gemaakte keuzes en recente ontwikkelingen worden in het vervolg van dit verslag in afzonderlijke hoofdstukken besproken. Dit is een geïntegreerde rapportage, de informatie met betrekking tot verantwoord beleggen in dit rapport heeft derhalve betrekking op de beleggingen van het pensioenfonds in haar portefeuilles. 5

6 2 Uitsluitingsbeleid De keuze om niet te beleggen in ondernemingen of landen is afhankelijk van diverse factoren. Een factor waar het pensioenfonds rekening mee houdt is dat investeringen geen negatieve gevolgen voor de samenleving mogen hebben. Concreet betekent dit dat het pensioenfonds niet belegt in ondernemingen als deze controversiële producten produceren of ongewenst gedrag vertonen. Voor beleggingen in staatsobligaties hanteert het pensioenfonds een landenbeleid. Wanneer een onderneming betrokken is bij een controversieel product, veelal een kernactiviteit van de onderneming, hanteert het pensioenfonds op voorhand een uitsluitingsbeleid. Een engagementbeleid is dan niet reëel, het is immers lastig de onderneming over te halen een ander product te produceren. Het uitsluitingsbeleid van het pensioenfonds richt zich hier op één enkel product, controversiële wapens. Daarnaast kiest het pensioenfonds ervoor niet te beleggen in ondernemingen die de uitgangspunten van het VN Global Compact structureel schenden. Voordat het pensioenfonds hier daadwerkelijk tot uitsluiting over gaat wordt eerst de dialoog gevoerd met ondernemingen die het VN Global Compact (dreigen te) schenden. Dit met de intentie een positieve gedragsverandering te bereiken. 1. Wat zijn controversiële wapens? Voor het pensioenfonds zijn wapens controversieel wanneer deze wapens onevenredig veel leed en slachtoffers veroorzaken en geen onderscheid maken tussen burger- en militaire doelen. Ook na afloop van een conflict veroorzaken deze wapens nog op aanzienlijke schaal slachtoffers en ontwrichten deze de maatschappij en de economie. In de praktijk gaat het om de volgende typen wapens: 1. Nucleaire wapens 2. Biologische wapens 3. Chemische wapens 4. Antipersoonsmijnen 5. Clustermunitie 6. Munitie met verarmd uranium 7. Witte fosfor bommen Bij het bepalen van de definitie van controversiële wapens zoekt het pensioenfonds aansluiting bij internationale verdragen die door Nederland zijn ondertekend en bij het beleid van de Nederlandse overheid. Het volledige uitsluitingsbeleid kunt u terugvinden op de website van het pensioenfonds. Verbod beleggen in clustermunitie Met betrekking tot het verbod tot beleggen in clustermunitie heeft de AFM in september 2013 geïnventariseerd welke ondernemingen per 1 januari 2014 voldoen aan de criteria geformuleerd in artikel 21a Besluit Marktmisbruik. Uit deze inventarisatie blijkt dat de onderstaande beursgenoteerde ondernemingen in ieder geval onder de wettelijke definitie van een verboden onderneming als bedoeld in artikel 21a Besluit Marktmisbruik vallen. Deze ondernemingen blijven gehandhaafd op de uitsluitingslijst van het pensioenfonds: Aeroteh SA Alliant Techsystems Hanwha Corporation Poongsan Corporation Singapore Technologies Tetron 2. Structurele VN Global Compact schenders Indien een onderneming gedurende twee jaar een onderliggend principe van het VN Global Compact schendt kan het pensioenfonds beslissen deze onderneming uit te sluiten van het belegbaar universum. Bij dit besluit worden eventuele inzichten verkregen uit ondermeer het engagementprogramma meegewogen. Als het pensioenfonds tot uitsluiting overgaat worden alle beleggingen in desbetreffende entiteit verkocht. De vaststelling van de lijst van schenders van het VN Global Compact vindt eenmaal per jaar plaats. 3. Landenbeleid BPL voert een landenbeleid waarbij de sancties benoemd in de Sanctiewet 1977 leidend zijn in de beslissing landen uit te sluiten van belegging. De sanctiemaatregelen zoals opgelegd door de Nederlandse Staat in de Sanctiewet 1977 zijn dwingende instrumenten die worden ingezet als reactie op schendingen van het internationaal recht, mensenrechtenschendingen of om verandering te brengen in beleid wanneer wettelijke of democratische beginselen niet worden nageleefd. Wanneer het niet naleven van wettelijke beginselen hier betrekking heeft op het schenden van het nonproliferatieverdrag belegt het pensioenfonds niet in staatsobligaties van dat land. 6

7 Bij de uitwerking van het landenbeleid wordt de uitsluitingslijst in de geest van de sancties opgesteld. Dit betekent dat wanneer een deelsanctie van kracht is, bijvoorbeeld een wapenembargo als gevolg van buitensporig geweld tegen de eigen bevolking, het land als geheel controversieel wordt verklaard. 4. Hoe wordt de uitsluitingslijst samengesteld? Het pensioenfonds belegt wereldwijd in aandelen en obligaties. Het uitsluitingsbeleid is van toepassing op deze beleggingen. Het onafhankelijke Zweedse onderzoeksbureau Ethi stelt ieder halfjaar vast welke ondernemingen betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens (tabel 02.1). Daartoe bekijkt het onderzoeksbureau het hele belegbaar universum. Wanneer het onderzoeksbureau betrokkenheid bij productie van controversiële wapens vaststelt leidt dat tot uitsluiting. Ethi onderzoekt tevens het hele belegbaar universum op structurele schendingen van het VN Global Compact en stelt vast of een onderneming een of meerdere principes van het VN Global Compact schendt (tabel 02.2). 7

8 Tabel Fout! Geen tekst met de opgegeven stijl in het document..1 Uitsluitingslijst controversiële wapens per 1 juli Bron: Ethi SRI Advisors + indicatieve AFM lijst Controversiële wapens Aeroteh* Airbus Group NV Alliant Techsystems* Areva S.A. Babcock International Group PLC BAE Systems PLC Boeing Co. Doosan Co Ltd Finmeccanica S.p.A. Fluor Corp. General Dynamics Corp. Hanwha Corp.* Honeywell International Inc. Huntington Ingalls Industries Jacobs Engineering Group Inc. Kratos Defence and Security Solutions Inc. L-3 Communications Holdings Inc. Larsen & Toubro Ltd. Leidos Holdings Inc Lockheed Martin Corp. Moog Inc. Northrop Grumman Corp. Poongsan* Raytheon Co. Rolls-Royce Group PLC SAFRAN S.A. Serco Group Singapore Technologies Engineering Ltd.* Temasek Holdings Tetron Inc.* Thales S.A. United Technologies URS Corp. Per 1 juli 2014 is geen van de ondernemingen in het beleggingsuniversum betrokken bij de productie van biologische- en/of chemische wapens. en met een asterisk zijn aanvullende namen vanuit de indicatieve AFM lijst ten aanzien van clustermunitieproducenten.

9 Tabel Fout! Geen tekst met de opgegeven stijl in het document..2 Uitsluitingslijst VN Global Compact schenders per 1 juli Bron: Ethi SRI Advisors + besluitvorming BPL AES Corp. Alstom S.A. Bank Hapoalim B.M. Bank Leumi Le-Israel B.M. Ceme S.A.B. de C.V. Chevron Corp. Cintas Corp. CNOOC Deia S.A. Dongfeng Motor Hyundai Motor Incitec Pivot Ltd. Mizrahi Tefahot Bank Ltd. NK Lukoil Potash Corp. of Saskatchewan Inc. Sterlite Industries T-Mobile US TransCanada Vedanta Resources Plc. Veolia Environnement S.A. Wal-Mart Stores Inc. Structurele VN Global Compact schenders 9

10 3 Rapportage Engagement Een onderneming is gericht op het maken van winst. Het streven naar maimale winst kan op bepaalde momenten op gespannen voet staan met internationale richtlijnen voor verantwoord ondernemen, zoals het VN Global Compact. In een contet waar ondernemingen deze internationale richtlijnen systematisch schenden wordt gedrag onverantwoord. Onverantwoord gedrag vormt een risico voor de continuïteit van winst op de lange termijn en het is dus in het belang van de onderneming en al haar belanghebbenden dat richtlijnen voor verantwoord ondernemen worden gerespecteerd. Daarom gaat het pensioenfonds de dialoog aan met ondernemingen. Het doel van deze dialoog is het stellen van duidelijke kaders, het ontwikkelen van kennis bij ondernemingen en het definiëren van 'good practices'. Op deze manier draagt het pensioenfonds bij aan het bewaken van het juiste evenwicht en beschermt het haar belangen. 1. Het pensioenfonds en de dialoog Engagement is het aangaan van de dialoog met ondernemingen. Het is het centrale middel in het verantwoord beleggen beleid van het pensioenfonds. Met het aangaan van de dialoog wil het pensioenfonds het duurzame gedrag van ondernemingen verbeteren en tegelijkertijd aandeelhouderswaarde vergroten. De dialoog kan op diverse manieren gevoerd worden: 1. proactief; een onderneming wordt aangesproken op de (neven)effecten van haar bedrijfsprocessen; 2. reactief; een onderneming wordt aangesproken op ongewenste activiteiten en gedragingen; 3. ter bevordering van een algemene standaard op bijvoorbeeld sectorniveau. 2. De minimale uitgangspunten De beginselen van het VN Global Compact (zie bijlage 1) vormen een minimaal uitgangspunt voor verantwoord ondernemen. Structurele schendingen van het VN Global Compact vergroten het risico op nadelige gevolgen voor de onderneming, haar directe omgeving zoals lokale gemeenschappen of het milieu en voor andere belanghebbenden. Activiteiten die (mogelijk) leiden tot een schending van de principes van het VN Global Compact staan veelal in de belangstelling van niet-gouvernementele organisaties (NGO s) en de media en schaden het milieu, lokale gemeenschappen en daarmee de reputatie van de ondernemingen. In de praktijk leiden deze schendingen ook vaker tot rechtszaken, die boetes of het uitbetalen van schadeclaims door de ondernemingen tot gevolg kunnen hebben. Dit zijn directe negatieve financiële effecten, die ook de belangen van aandeelhouders schaden. en dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van de beginselen van het VN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het noodzakelijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Dit zijn belangrijke aandachtspunten bij het voeren van een dialoog. Daarnaast kan ook de dialoog worden aangegaan over onderwerpen die gerelateerd zijn aan maatschappelijk verantwoord ondernemen, de rapportage daarvan en aan corporate governance gerelateerde onderwerpen. Dit met het doel de kansen en risico s van een onderneming beter in kaart te krijgen en met als doel het duurzame gedrag van ondernemingen te verberen en aandeelhouderswaarde op de langere termijn te creëren. 3. Het engagementproces Ieder jaar bepaalt het pensioenfonds in samenspraak met Syntrus Achmea welke twee thema s centraal staan in het engagementtraject. Om goed geïnformeerd en gedegen een dialoog te voeren worden er namens het pensioenfonds op de gekozen onderwerpen themaonderzoeken uitgevoerd. Op basis van onderstaande thema s zijn in het recente verleden dialogen met ondernemingen gestart: 1. Energie en basismaterialen in controversiële regimes (afgerond medio 2014) 2. Waterbeheer bij voedings- dranken- en tabaksondernemingen (afgerond medio 2014) 3. Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden (o.a. kinderarbeid) 4. Global Compact milieuschendingen 5. Global Compact schendingen corruptie 6. Global Compact schendingen mensenrechten 7. Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie 8. Veilige arbeidsomstandigheden in de kledingsector 9. CO2 management in de vastgoedsector (Q1 2014) 10. Kwaliteit van bestuur en toezicht (Q1 2014)

11 4. Engagementthema s opgestart in 2014 Daarnaast zijn in het begin van 2014 de engagementthema s opgestart, die samen met het pensioenfonds zijn vastgesteld. Het betreft de thema s: 1. Sociale kwesties in de voedingsmiddelen- en landbouwketen; 2. Kwaliteit van bestuur en toezicht 3.1a Totaal aantal activiteiten per thema en regio 5. Engagement namens het pensioenfonds Engagement is een zaak van lange adem. Voor de diverse trajecten wordt uitgegaan van een looptijd van drie jaar. Tijdens deze doorlooptijd zijn er ook periodes zonder noemenswaardige voortgang in de dialoog. Vaak is dit het geval tijdens het opstarten van een dialoog of bij herbezinning van een gekozen strategie, in geval de voortgang niet de gewenste resultaten laat zien. Anders dan bij het instrument uitsluiting waarbij pensioenfondsen op voorhand niet beleggen in ondernemingen, geldt voor engagement dat er wel belegd wordt in ondernemingen die ter discussie staan. Het pensioenfonds heeft dan als aandeelhouder de mogelijkheid om het management aan te sporen het beleid of activiteiten te wijzigen. 6. en in engagementprogramma Per eind juni 2014 worden er namens het pensioenfonds op de vijf vaste thema s (de vier Global Compact aandachtsgebieden en goed ondernemingsbestuur) en op acht milieuthema s, drie sociale thema s en drie goed bestuur thema s 68 dialogen met 42 ondernemingen. Hiervan worden 30 dialogen gevoerd op thema s die mede door klanten van Syntrus Achmea gekozen zijn. Onderstaande tabel geeft inzicht in het aantal dialogen uitgesplitst naar: 1. thema (milieu, sociaal en governance); 2. regio. Vermeldenswaardige ontwikkelingen binnen de engagementthema s zijn in de komende paragrafen toegelicht. Voor ieder thema is inzichtelijk gemaakt welke ondernemingen zijn opgenomen in het engagementprogramma. Per onderneming is kort de teneur van de dialoog aangegeven. Global Compact schendingen Mensenrechten Het doel van dit engagementthema is het opheffen van de geconstateerde mensenrechtenschendingen en het ontwikkelen van beleidssystemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. De onderneming moet aantonen dat de schending van de VN Global Compact principes is opgeheven. Het is wenselijk dat een eterne, onafhankelijke partij vaststelt dat de schending is opgeheven. Structurele schendingen van de beginselen van mensenrechten kunnen betrekking hebben op de activiteiten van ondernemingen in landen met controversiële regimes. Door hun activiteiten in deze landen genereren de ondernemingen inkomsten voor de betreffende regimes, die deze inkomsten vervolgens vaak niet ten goede laten komen aan de lokale bevolking. Daarnaast komt het voor dat lokale gemeenschappen direct worden geschaad door de activiteiten van de ondernemingen. Andere voorbeelden van schendingen op het gebied van mensenrechten zijn onrechtmatigheden tegen de lokale bevolking door personeel of ingehuurde veiligheidsdiensten van ondernemingen. 11

12 3.2 Voortgang Global Compact schendingen Mensenrechten Anglo American Eon Mobil Corp. Newmont Mining Corp. Rio Tinto (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Voortgang nieuw Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden Het doel van dit engagementthema is het opheffen van de gevonden schendingen van het VN Global Compact en het ontwikkelen van beleid, systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe schendingen. Structurele schendingen van het VN Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over arbeidsnormen, vormen financiële en reputatierisico s voor de onderneming en voor belanghebbenden zoals aandeelhouders. en dienen te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van deze beginselen van het VN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat schendingen in de toekomst opnieuw zullen optreden. Structurele schendingen van de beginselen over arbeidsomstandigheden kunnen betrekking hebben op kinderarbeid en andere vormen van gedwongen arbeid in de ketens van toeleveranciers van ondernemingen. Ook discriminatie van bijvoorbeeld zwangere vrouwen of personeel van een bepaalde etnische achtergrond komt voor, zowel binnen bedrijven zelf als binnen de ketens. Om een schending effectief te verhelpen wordt op basis van SMART-doelstellingen de dialoog gevoerd op onder meer de volgende aandachtsgebieden; beleid voorkomen schendingen, implementatie, dialoog belanghebbenden, rapportages dialoog, eterne verificatie en transparantie. 3.3 Voortgang Global Compact schendingen arbeidsomstandigheden Berkshire Hathaway Inc British American Tobacco Plc Coca-Cola Co. Ericsson LM Shs B FedE Corp. Kohl's Corp. Koninklijke Ahold N.V. Vodafone Group PLC (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Global Compact milieuschendingen Voortgang Het doel van dit engagementthema is het opheffen van de gevonden schendingen van het VN Global Compact en het ontwikkelen van beleid, systemen en rapportages die verband houden met het voorkomen van nieuwe milieuschendingen. Structurele schendingen van het VN Global Compact, in het bijzonder de principes die gaan over milieu, vormen financiele, operationele en reputatierisico s voor de onderneming en voor haar belanghebbenden zoals aandeelhouders. en dienen daarom te voorkomen dat zij zich schuldig maken aan structurele schendingen van deze beginselen van het VN Global Compact. Mochten zij zich daaraan wel schuldig maken, dan is het wenselijk dat zij deze schendingen opheffen en voorkomen dat de schendingen in de toekomst opnieuw optreden. De dialoog wordt gevoerd aan de hand van SMARTdoelstellingen. De onderneming moet aantonen dat schending van de VN Global Compact principes structureel is opgeheven waarbij het wenselijk is dat een eterne onafhankelijke partij vaststelt dat de schending is opgeheven. Bij het opheffen van de schending moet ook gedacht worden aan het nemen van corrigerende maatregelen, schadeloosstelling van betrokkenen en het opzetten en uitvoeren van herstelplannen. 12

13 3.4 Voortgang Global Compact milieuschendingen Eon Mobil Corp. Freeport-McMoRan Copper & Gold GDF Suez S.A. Newmont Mining Corp. Rio Tinto PLC Royal Dutch Shell PLC (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Global Compact schendingen corruptie Voortgang succesvol succesvol Omkoping en corruptie zijn niet verenigbaar met goed ondernemingsbestuur en hebben een negatieve invloed op de (creatie van) aandeelhouderswaarde. Het leidt tot nadelige economische, sociale en politieke uitkomsten. Overtredingen van internationale principes op het gebied van anticorruptie kunnen schadelijk zijn voor de reputatie van een bedrijf en de waarde van merken. Eén van de universele principes van het VN Global Compact is gericht op corruptie. Dit principe roept bedrijven op om preventieve en handhavingmaatregelen in te stellen en een effectief systeem op te zetten voor de bestrijding van corruptie. Dit engagementthema heeft als doel het anticorruptiebeleid en de maatregelen tegen corruptie bij bedrijven te verbeteren. Daarnaast moet ook voldoende duidelijk worden gemaakt welke acties worden ondernomen tegen werknemers, agenten en onderaannemers die betrokken zijn bij beschuldigingen in verband met corruptie. Hierbij is het belangrijk dat er transparant wordt gecommuniceerd over verrichte onderzoeken en over doorgevoerde veranderingen. 3.5 Voortgang Global Compact schendingen corruptie Eni SpA Royal Philips NV Total S.A. (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Voortgang nieuw Eco-efficiëntie in de Metaal- en Cementindustrie Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie is een belangrijke stap op weg naar een koolstofarme, grondstofefficiënte economie. In de afgelopen decennia is de vraag naar vrijwel alle metalen wereldwijd toegenomen. Het proces van etractie en verwerking van erts naar metaal wordt gekenmerkt door een grote energiebehoefte. Cement is een belangrijk bestandsdeel van beton. Beton is na water de meest gebruikte grondstof ter wereld. De productie van beton wordt eveneens gekenmerkt door een hoog energieverbruik, met name bij het stoken en vermalen van de grondstoffen. Dit thema is gericht op het verhogen van de eco-efficiëntie in de sectoren. Dit kan leiden tot kostenbesparingen, minder verbruik van niet-duurzame energie, lagere uitstoot en besparingen van delfstoffen. De dialoog zal zich richten op vier doelstellingen: energie- en CO 2-efficiëntie, recycling, mijnbouw en emissie-intensiteit. Het doel van de dialoog is te waarborgen dat ondernemingen uit de sectoren energie en basismaterialen hun activiteiten in landen met een controversieel regime op een transparante en verantwoorde manier uitvoeren. Hierdoor worden risico s voor ondernemingen, lokale gemeenschappen en uiteindelijk de aandeelhouders zichtbaar en beheersbaar. 3.6 Voortgang Eco-efficiëntie in de metaal- en cementindustrie Anglo American PLC ArcelorMittal SA Voortgang Energie en basismaterialen in controversiële regimes Het doel van deze dialoog is te waarborgen dat ondernemingen uit de sectoren energie en basismaterialen hun activiteiten in landen met een controversieel regime op een transparante en verantwoorde manier uitvoeren. Hierdoor worden risico s voor ondernemingen, lokale gemeenschappen en uiteindelijk de aandeelhouders zichtbaar en beheersbaar. De dialoog wordt gevoerd aan de hand van SMART- doelstellingen op de volgende aandachtsgebieden; mensenrechtenbeleid, stakeholdermanagement, rapportage, risicoanalyse, beveiliging en nationalisatie. 13

14 3.7 Voortgang Energie en basismaterialen in controversiële regimes Alcoa Inc. Anglo American PLC BG Group PLC BHP Billiton PLC BP PLC ConocoPhillips ENI S.p.A. Eon Mobil Corp. Freeport-McMoRan Copper & Gold Rio Tinto PLC Royal Dutch Shell PLC (CL A) Voortgang onsuccesvol succesvol succesvol succesvol succesvol succesvol succesvol succesvol Total S.A. (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) hun omgeving. Daarom is het ook voor de aandeelhouders in deze ondernemingen van cruciaal belang dat het waterbeheer op orde is. Onderzoek heeft uitgewezen dat katoen één van de meest waterintensieve grondstoffen is. Aangezien katoen wijdverspreid gebruikt wordt in de tetielindustrie, richt het engagement zich nadrukkelijk op de katoenketen. 3.8 Voortgang waterbeheer bij tetielgerelateerde ondernemingen Abercrombie & Fitch Polo Ralph Lauren The TJX Cos. (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Voortgang succesvol onsuccesvol onsuccesvol Waterbeheer bij tetielgerelateerde ondernemingen Het doel van dit engagementthema is het beleid, de systemen en de transparantie van tetielgerelateerde ondernemingen op het gebied van waterbeheer te verbeteren. Het verschil tussen de vraag naar en aanbod van water kan, ondanks het feit dat dit veelal een lokale kwestie is, gevolgen hebben voor de wereldwijde activiteiten van een onderneming. Goed ondernemingsbestuur De corporate governance structuur van een onderneming specificeert de rechten en verantwoordelijkheden van de verschillende belanghebbenden, zoals de directie, commissarissen, aandeelhouders en overige belanghebbenden. Een adequaat functionerend corporate governance systeem richt zich op de lange termijn continuïteit van een onderneming en beschermt de belangen van aandeelhouders. De productie van eindproducten binnen de tetielindustrie is afhankelijk van de beschikbaarheid van water. Goed en effectief waterbeheer is niet alleen van belang voor de lokale bevolking en het milieu, het is ook belangrijk voor de winstgevendheid en continuïteit van ondernemingen en dus voor aandeelhouderswaarde op de lange termijn. De vraag naar water door de tetielindustrie is hoog en vormt een grote uitdaging aangezien waterschaarste een toenemend probleem is in bepaalde gebieden van de wereld. Op de diverse elementen in bijvoorbeeld de katoenketen van productie van de grondstoffen tot en met de eindgebruiker heeft water een grote impact. Deze impact geldt niet alleen voor de ondernemingen zelf, maar ook voor de lokale gemeenschappen waarin ondernemingen opereren en het milieu. Op al deze elementen is het waterbeheer van een onderneming potentieel van invloed. Het wegvallen van productie door waterschaarste of het verliezen van overheidslicenties voor watergebruik kan vergaande operationele en financiële gevolgen hebben voor ondernemingen en Een goed functionerend corporate governance systeem kan bijdragen aan lange termijn aandeelhouderswaarde. Internationale en nationale principes en codes verschaffen richtlijnen voor goede corporate governance. Corporate governance kent vele aspecten die van belang zijn waaronder: beloningsbeleid, aandeelhoudersrechten, transparantie, effectief toezicht op management, onafhankelijke audit en risk management. In de aanloop naar het stemseizoen voor aandeelhouders is met acht Nederlandse ondernemingen de dialoog aangegaan rond de kwestie goed bestuur. In de meeste gevallen vond de dialoog plaats op het vlak van beloningsbeleid, maar ook is regelmatig gesproken over de borging van aandeelhoudersrechten, het functioneren Raad van Commissarissen, en de auditfunctie bij de onderneming. 14

15 3.9 Voortgang Goed ondernemingsbestuur Voortgang Akzo Nobel KPN Philips Reed Elsevier Royal Dutch Shell Unilever TNT Epress nieuw Wolters Kluwer (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Veilige arbeidsomstandigheden in de kledingsector Ondanks de grote verscheidenheid aan spelers in de productieketen van kleding, wordt de retailmarkt gekenmerkt door een relatief klein aantal aanbieders van eindproducten. De aanbieders, de grote multinationals, houden zich bezig met ontwerp, marketing en verkoop en hebben de beste kansen om goede winstmarges te realiseren. De tetielsector is wereldwijd enorm competitief, met een keten die bijzonder gelaagd is en daardoor comple. Hoewel de productketen lang kan zijn, hebben deze multinationals over het algemeen slechts een relatie met de eerstvolgende schakel in de toeleveringsketen. Hierdoor ontbreekt het toezicht op activiteiten in de productieketen. Een bijkomende factor is dat in veel landen met hoge activiteiten in de toeleveringsketen voor de tetielindustrie de wet- en regelgeving ten aanzien van veilige arbeidsomstandigheden niet goed is ontwikkeld. Het is dan ook belangrijk om beleid en managementsystemen te ontwikkelen die verder gaan dan enkel voldoen aan de lokale wet- en regelgeving. Dit is noodzakelijk om zowel directe risico s op het gebied van veiligheid voor medewerkers als ook indirecte risico s op het gebied van bijbehorende reputatieschade in te perken. Specifieker zijn risico s op het gebied van brandveiligheid, constructieveiligheid van gebouwen, het gebruik van chemicaliën, hygiëne en sanitatie in de toeleveringsketen van belang in beeld te hebben. Het doel van dit engagement thema is het verbeteren van beleid en gedrag van ondernemingen met betrekking tot de veilige arbeidsomstandigheden in de kledingsector. Er zijn doelen gesteld op de volgende gebieden: beleid en risicoanalyse, risicobeheersing, transparantie. De rol en invloed van kleding en tetielbedrijven binnen de markt is ontoereikend om alle misstanden op te lossen die zich voordoen in de keten. Samenwerking (tussen overheid, leveranciers, retail en NGO s) en controle op onderaannemers is dan ook een belangrijk aandachtsgebied. In het eerste halfjaar van 2014 zijn opstartactiviteiten ontplooid voor dit engagementthema en zijn er contactmomenten geweest met de in het engagementprogramma opgenomen ondernemingen Veilige arbeidsomstandigheden in de kledingsector Kering Marks & Spencer Group (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) CO 2 management in de vastgoedsector Voortgang Een andere thema dat zich in de opstartfase bevindt is CO 2 management in de vastgoedsector. Een groot deel van de menselijke CO 2-uitstoot is afkomstig van de gebouwde omgeving. In de vastgoedsector is dus veel potentie aanwezig om CO 2-uitstoot in te perken en de impact op het milieu te verlagen. Een minstens zo belangrijke motivatie om noodzakelijke CO 2 besparingen te realiseren is de overtuiging dat duurzaam vastgoed op termijn beter zal renderen dan vastgoed dat niet duurzaam is. Gebouwen met gunstige energielabels zijn eenvoudiger in de markt te zetten en hebben betere verwachting ten aanzien van de bezettingsgraad. Daarnaast wordt minder risico gelopen op het vlak van aanpassingen in het door de overheid gevoerde milieubeleid. Op basis van de 'Global Real Estate Sustainability Benchmark' (GRESB) score kunnen fondsmanagers hun duurzaamheidbeleid tegen het licht houden en verbeteringen doorvoeren. GRESB maakt scores voor ongeveer 350 vastgoedfondsen en rangschikt deze in vier kwadranten. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen starters op het gebied van duurzaamheidbeleid en de best presterende ondernemingen, waarbij ondernemingen prestatie-indicatoren volledig hebben geïntegreerd bij het beheer van de vastgoedportefeuille. De best presterende fondsen bevinden zich met name in Australië en Nieuw Zeeland, gevolgd door de Euro- 15

16 pese vastgoedfondsen. De Noord-Amerikaanse fondsen volgen en de Aziatische vastgoedfondsen scoren het slechtst. De eerste set ondernemingen waarmee het engagement wordt opgestart bevat acht vastgoedfondsen. Het is mogelijk dat hieraan later additionele fondsen worden toegevoegd. De doelstellingen binnen dit engagementthema zijn onderverdeeld in: 1. het beleid op het gebied van klimaatverandering; 2. de verankering van duurzaamheidsindicatoren binnen bedrijfsprocessen; 3. prestaties ten aanzien van energie en CO 2 reductiedoelstellingen; 4. de mate van transparantie daarin; 5. dialoog met huurders. Deze laatste doelstelling is toegevoegd vanuit de gedachte dat klimaatverandering een zaak is van zowel verhuurders als huurders Voortgang CO 2 management in de vastgoedsector Unibail-Rodamco Simon Property Group, Inc. Voortgang geen (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) Diepwater eploratie en ontwikkeling Diepzeeprojecten maken een belangrijk onderdeel uit van de investeringsportefeuille bij olie- en gasmaatschappijen. Het is van belang voor investeerders om te weten in welke mate deze ondernemingen adequaat risicomanagement toepassen om sociale- en milieurisico s te mitigeren. Het niet onderkennen van deze risico s kan negatieve gevolgen hebben op mens en milieu, maar ook op de reputatie en financiële positie van de onderneming. De milieuramp in de Golf van Meico heeft dit laten zien. De sector en haar toezichthouders hebben het operationele beleid van diepzee eploratie en ontwikkeling na dit zogenaamde Macondo-incident herijkt. Hieruit blijkt duidelijk dat het voorkomen van incidenten, tijdige interventie en de adequate respons bij een calamiteit cruciale managementthema s zijn in deze sector. Ook toezichthouders stellen nieuwe wettelijke eisen aan diepwaterboringen. In deze contet zijn voor dit engagementthema de volgende doelen geformuleerd: 1. controlemaatregelen van diepe waterbron; 2. crisismanagement; 3. management van onderaannemers; 4. transparantie over toezichteisen Voortgang diepwater eploratie en ontwikkeling Voortgang Statoil Total (zwart=gewijzigde status, grijs=status quo) 16

17 4 Collectief Engagement Waar mogelijk en gewenst is Syntrus Achmea mede namens het pensioenfonds betrokken bij andere vormen van engagement. Met andere beleggers worden dan bijvoorbeeld de krachten gebundeld voor een collectief engagement. Deze dialogen zijn vaker gericht op sectoren, bepaalde onderwerpen (bijvoorbeeld CO 2-uitstoot) of overheden en andere regelgevende instanties. 1. Carbon Disclosure Project Gegevens over klimaatverandering vormen in toenemende mate een belangrijk element bij besluitvorming over investeringen. Betrouwbare, bruikbare en vergelijkbare klimaatgegevens spelen hierbij een essentiële rol. Daarom hecht Syntrus Achmea belang aan het Carbon Disclosure Project (CDP). Dit project stuurt jaarlijks een vragenlijst uit naar ondernemingen waarin wordt gevraagd naar relevante informatie over de uitstoot van broeikasgassen, de voorbereiding op klimaatverandering, en corporate governance en de strategie om te reageren op klimaatproblematiek. Gecoördineerd vanuit de Principles for Responsible Investment (PRI) ondersteunen investeerders jaarlijks via een collectief engagement de vragenlijst van het CDP. Hierbij wordt de vragenlijst etra onder de aandacht gebracht bij alle aangeschreven ondernemingen en benadrukken de investeerders het belang van betrouwbare gegevens voor het beleggingsproces. Op basis van de beschikbare gegevens stelt het CDP de Carbon Disclosure Leadership Inde (CDLI) samen. In afwachting van de nieuwe CDP onderzoeksgegevens worden voor dit collectief engagement momenteel geen werkzaamheden verricht. 2. Rapportageverplichting VN Global Compact Het VN Global Compact biedt ondernemingen een kader voor maatschappelijk verantwoord ondernemen. en kunnen zich vrijwillig bij het VN Global Compact aansluiten. Ze kiezen er dan voor zich openbaar te committeren aan de tien principes van het Compact (zie bijlage 1). Door deelname committeert de onderneming zich aan het in gang zetten van veranderingen in de bedrijfsvoering. Zo gaan het VN Global Compact en de tien principes onderdeel uitmaken van het beleid, de strategie, de cultuur en de dagelijkse praktijk van de onderneming. Verder laat de onderneming in haar publicaties (jaarverslag, duurzaamheidsverslag of de website) zien welke voortgang zij op het VN Global Compact en de principes boekt. Tevens dient de onderneming het VN Global Compact in publieke uitingen te steunen. In de praktijk blijkt dat ondernemingen die aan het VN Global Compact deelnemen dit op zeer verschillende wijze doen. De ene onderneming neemt haar deelname zeer serieus en voldoet aan alle afspraken, terwijl de andere onderneming minder aandacht besteedt aan het uitvoeren van de principes. Deze laatste groep kan de geloofwaardigheid van het VN Global Compact ondermijnen. Door middel van een collectief engagement zetten institutionele beleggers zich in, om ondernemingen aan te sporen zo snel mogelijk te voldoen aan de principes van het VN Global Compact en de bijbehorende rapportageverplichtingen. Door samen te werken met andere institutionele beleggers wordt er etra druk uit geoefend op de ondernemingen om op deze manier bij te dragen aan het succes van het VN Global Compact. Syntrus Achmea heeft zich aangesloten bij de het PRI voor Rio initiatief. In afwachting van de nieuwe onderzoeksgegevens zijn voor dit collectief engagement geen werkzaamheden de afgelopen 6 maanden. 3. Belangenbehartiging Om de belangen van het pensioenfonds beter te vertegenwoordigen neemt Syntrus Achmea, naast de collectieve engagementactiviteiten, actief deel aan samenwerkingsverbanden van institutionele beleggers op het gebied van Corporate governance, Eumedion en het International Corporate Governance Network. Daarnaast heeft Syntrus Achmea zich verbonden aan de Principles for Responsible Investment. Binnen dit initiatief committeren institutionele beleggers zich aan het stimuleren van verantwoord beleggen, zowel intern als etern. Ook heeft Syntrus Achmea Vermogensbeheer zich verbonden aan het eerder genoemde Carbon Disclosure Project. 17

18 5 Corporate governance en stemmen Corporate governance wordt vaak vertaald met goed ondernemingsbestuur. Het heeft betrekking op de verhoudingen tussen de verschillende organen binnen een onderneming zoals de raad van bestuur, de raad van commissarissen, aandeelhouders en andere belanghebbenden. Rekenschap, transparantie en toezicht spelen hierbij een centrale rol. Pensioenfondsen beleggen onder andere in beursgenoteerde ondernemingen en zijn daardoor aandeelhouder. Door actief gebruik te maken van aandeelhoudersrechten kan het pensioenfonds invloed uitoefenen op de onderneming. Het gaat hierbij om het benoemen van bestuurders, het goedkeuren van jaarstukken en goedkeuring van het beloningsbeleid. Het pensioenfonds doet dit onder andere door deel te nemen aan de besluitvorming op de aandeelhoudersvergadering (stemmen). 1. Het pensioenfonds als actief aandeelhouder De Nederlandse Corporate Governance Code schrijft voor dat institutionele beleggers zoals pensioenfondsen een beleid moeten hebben ten aanzien van stemmen op aandeelhoudersvergaderingen van beursgenoteerde ondernemingen waarin wordt belegd. Daarbij wordt van de institutionele belegger gevraagd om minstens eenmaal per jaar aan te geven hoe het invulling geeft aan het stembeleid. Daarnaast stelt de Corporate Governance Code dat de institutionele belegger minimaal eenmaal per kwartaal moet aangeven hoe hij stemde op de aandeelhoudersvergaderingen. In bijlage 2 vindt u de volledige tekst van de relevante bepalingen voor institutionele beleggers van de Nederlandse Corporate Governance code. Het pensioenfonds voldoet aan de bepalingen van de Corporate Governance Code. Op de website van het pensioenfonds zijn de volgende documenten te vinden: 1. Stembeleid 2. Stemverslag van de voorgaande kwartalen en het afgelopen jaar 3. Rapportagetool waarbij gerapporteerd wordt hoe gestemd is per aandeelhoudersvergadering 2. Stemgedrag Pensioenfonds In het eerste halfjaar vinden de meeste aandeelhoudersvergaderingen plaats, waarin ondernemingen de jaarverslagen publiceren en de jaarrekening ter goedkeuring voorleggen aan de aandeelhouders. Het Bedrijfspensioenfonds voor de Landbouw stemde in de eerste helft van 2014 tijdens 778 vergaderingen op totaal 9710 agendapunten. De aandeelhoudersvergaderingen vonden wereldwijd plaats. Het pensioenfonds maakt bij het uitoefenen van stemrechten mede gebruik van stemanalyses en stemadviezen van Institutional Shareholder Services (ISS). De ISS aanbeveling dient dus als advies. Voordat het pensioenfonds haar definitieve stem geeft beschouwt het alle voorstellen op individuele basis. De strikte criteria in het eigen stembeleid leiden met name bij controversiële agendapunten tot een afwijking van het advies van ISS. Het uiteindelijke besluit wordt genomen op basis van de specifieke feiten en omstandigheden van een dergelijk agendapunt. Het betekent ook dat het pensioenfonds niet altijd met het management van de onderneming meestemt. Zo werd in de eerste helft van 2014 op ongeveer 12% van alle agendapunten tegen het management gestemd. Het ging hier vooral om de benoeming van bestuurders van ondernemingen (niet onafhankelijk waar dit wel geëist of gewenst is) en beloningsstructuren (ecessief, onvoldoende toegelicht, of niet transparant genoeg). Op aandeelhoudersresoluties over milieu, sociale en governance kwesties wordt ook relatief vaak tegen management gestemd. Tabel Fout! Geen tekst met de opgegeven stijl in het document..3 Overzicht stemactiviteiten H Bron: ISS en Syntrus Achmea Management ISS beleid Agendapunten Voor Tegen Voor Tegen ,4% 11,6% 94,6% 5,4% Op de website van het pensioenfonds vindt u meer informatie over hoe het pensioenfonds per aandeelhoudersvergadering stemde.

19 3. Vertegenwoordiging op aandeelhoudersvergaderingen Syntrus Achmea Vermogensbeheer heeft in april mede namens het pensioenfonds de Algemene Vergadering van Aandeelhouders (AVA) van Wolters Kluwer bijgewoond. Hier heeft Syntrus Achmea het woord gevoerd en een aantal vragen aan de raad van commissarissen gesteld, o.a. op het gebied van successieplanning in de raad van commissarissen en raad van bestuur. Ook werd gevraagd om meer transparantie rondom de Key Audit Matters tijdens de controle door de accountant en naar de reden voor het jaarlijks oplopende aantal stemmen tegen een nieuwe uitgifte van aandelen (2014: 40% tegen). 4. Agenderingsrecht aandeelhouders Op aandeelhoudersvergaderingen kunnen aandeelhouders een voorstel agenderen, mits wordt voldaan aan de voorwaarden van het lokaal geldende agenderingsrecht. Hieronder volgt een aantal voorbeelden van dergelijke in de eerste helft van 2014 ingebrachte voorstellen op het gebied van milieu, sociale en governance kwesties. Op 22 april was de aandeelhoudersvergadering van The PNC Financial Services Group (PNC), waar de onderneming gevraagd werd om te rapporteren over de blootstelling aan risico's van klimaatverandering in haar kredietverlening, beleggings-, en financieringsactiviteiten. De aandeelhouder stelde dat PNC financieringen verstrekt aan ondernemingen die activiteiten hebben met een hoge uitstoot van broeikasgassen, zoals in de olie- en gaswinningsindustrie. Beleggers hebben niet voldoende informatie om een zinvolle beoordeling van de risico's van de financiering van broeikasgas intensieve bedrijven mogelijk te maken. Daarom dient de onderneming er meer aandacht aan te besteden in haar risicoparagraaf in de rapportage. Ruim 23% van de aandeelhouders stemde voor, inclusief het pensioenfonds, maar daarmee is er geen meerderheid voor het voorstel behaald. Ook werd een aandeelhoudersvoorstel ingediend om te bewerkstelligen dat Eon Mobil kwantitatieve doelstellingen vastlegt voor de beperking van de uitstoot van broeikasgassen bij in haar producten en bij de productiewerkzaamheden. Het pensioenfonds steunde dit voorstel. In totaal kreeg het voorstel slechts steun van 17% van de aandeelhouders. Wel werd hiermee een duidelijk signaal afgegeven aan de onderneming dat een groot aantal aandeelhouders de beheersing en monitoring van broeikasgassen een belangrijk thema vindt. Tijdens een groot aantal aandeelhoudersvergaderingen, waaronder die van General Electric, Bank of America Corporation en JP Morgan Chase & Co, is door een aandeelhouder een voorstel ter stemming gebracht voor de verplichtstelling van cumulative voting voor de (her)benoeming van bestuurders. Bij cumulative voting kunnen aandeelhouders stemmen onthouden bij slecht presterende bestuurders om juist meerdere stemmen uit te kunnen brengen voor een kandidaat bestuurder. Dit biedt aandeelhouders een bescherming van hun belangen. In de Verenigde Staten komt het nog met regelmaat voor dat een bestuurder kan worden benoemd zonder een meerderheid van stemmen te behalen. Dit door het systeem van plurality voting. Bij plurality voting kunnen aandeelhouders slechts kiezen tussen instemmen met een voorstel, of het onthouden van het stemrecht. Hiermee kan een voorstel (bijvoorbeeld een (her)benoeming van een bestuurder) ook wanneer slechts een minderheid instemt aangenomen worden. Deze geringe zeggenschap voor aandeelhouders is een onwenselijke praktijk. Omdat de benoeming van bestuurders een fundamenteel aandeelhoudersrecht is heeft het pensioenfonds in alle gevallen voorgestemd. 5. Corporate Governance ontwikkelingen Internationaal Europese Commissie publiceert aanpassing richtlijn aandeelhoudersrechten Op 9 april 2014 presenteerde de Europese Commissie (EC) een voorstel ter versterking van aandeelhoudersbetrokkenheid bij ondernemingen die aan een Europese beurs genoteerd zijn. Dit voorstel tot herziening van de richtlijn betreffende aandeelhoudersrechten adresseert gebreken in de corporate governance bij beursgenoteerde ondernemingen en ondernemingsbesturen, aandeelhouders, tussenpersonen en stemadviesbureaus. Het doel is de bevordering van meer dialoog tussen institutionele beleggers en vermogensbeheerders met de ondernemingen. Ook signaleert de EC een te beperkt zicht van aandeelhouders op mogelijke belan- 19

20 genverstrengelingen, een te laag niveau van transparantie door stemadviesbureaus en te hoge kosten voor het uitoefenen van aandeelhoudersrechten door investeerders. 20