Belasting van het oppervlaktewater door atmosferische depositie. Berekening van de directe depositie van 18 probleemstoffen naar water

Transcriptie

1 Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek / Netherlands Organisation for Applied Scientific Research Laan van Westenenk 501 Postbus AH Apeldoorn TNO-rapport R 2003/476 Belasting van het oppervlaktewater door atmosferische depositie T F info@mep.tno.nl Berekening van de directe depositie van 18 probleemstoffen naar water Datum november 2003 Auteurs A. Bleeker, M.Sc Dr. J.H. Duyzer Projectnummer Trefwoorden Bestemd voor Depositie Belasting Oppervlaktewater Ministerie van Verkeer en Waterstaat RWS/RIZA T.a.v. de heer Drs. R.J.M. Teunissen Postbus AA Lelystad Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van TNO. Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever en opdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel de betreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst. Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan TNO

2 TNO-MEP R 2003/476 2 van 25 Samenvatting Atmosferische depositie is één van de routes waarlangs stoffen in het oppervlaktewater terechtkomen. De kennis over het belang van deze route is echter voor veel stoffen zeer beperkt. Dit hangt onder andere samen met het vrijwel ontbreken van meetgegevens. In een eerder onderzoek is door TNO-MEP een methode beschreven om de atmosferische depositie aan de hand van modelberekeningen te bepalen (Duyzer et al. 2002). De depositie wordt dan bepaald aan de hand van schattingen van de emissie naar de lucht van de stof in Nederland en het direct omringende buitenland, berekeningen van de verspreiding van de stof door de atmosfeer met een model en tenslotte berekening van de depositie naar het oppervlaktewater. In het hier beschreven onderzoek is deze methode toegepast voor 18 verschillende stoffen, weergegeven in de onderstaande tabel. Daarbij is de emissie zoveel mogelijk afgeleid uit bestaande gegevensbronnen zoals de Nederlandse Emissieregistratie en EMEP (European Monitoring and Evaluation Programme van de Verenigde Naties). Op basis van deze gegevens is ook de bijdrage van de verschillende doelgroepen geschat. In afwijking van eerder gemaakte schattingen zijn de hier gepresenteerde schattingen gebaseerd op zowel berekeningen als op meetgegevens. Daarvoor zijn meetgegevens uit het landelijk meetnet van het RIVM en een in 2000 en 2001 door TNO uitgevoerd onderzoek gebruikt. Door deze werkwijze wordt een veel realistischer beeld verkregen dan voorheen. Voor kwik, diuron, en isoproturon waren echter geen geschikte meetgegevens beschikbaar terwijl voor PCBS en HCB de afwijking tussen berekende en gemeten deposities zo groot was dat een betrouwbare correctie niet zinvol mogelijk is. Voor deze groep stoffen zijn de gemaakte schattingen dus minder betrouwbaar. De depositie is apart berekend voor elke afwateringseenheid en vervolgens geaggregeerd per waterkwaliteitsgebied en Nederland totaal. De depositie per afwateringseenheid is niet in dit rapport opgenomen. Deze zal alleen als digitaal bestand beschikbaar komen. Verder is de ontwikkeling van de depositie in de afgelopen jaren alleen geschat op basis van de ontwikkeling in de emissie. Er zijn daarvoor geen nieuwe modelberekeningen uitgevoerd. In de gemaakte schattingen is alleen de directe atmosferische depositie (droog + nat) op het oppervlaktewater opgenomen. De resultaat van deze schattingen is weergegeven in de onderstaande tabel. De indirecte depositie, die via afspoeling van verharde of niet verharde bodem in het oppervlaktewater terechtkomt, is niet meegenomen. Deze zou, teneinde de totale belasting via de atmosfeer te kunnen vaststellen, in een later stadium nog kunnen worden berekend.

3 TNO-MEP R 2003/476 3 van 25 Totale belasting (in kg) van de Nederlandse oppervlaktewateren (excl. Noordzee) ten gevolge van atmosferische depositie (nat + droog) voor de periode Stof Belasting Cadmium Koper Kwik Nikkel Lood Zink Stikstof (NO x en NH x ) Anthraceen Fenantreen Benzo[a]anthraceen Chloorprofam Chloorthalonil Dichloorvos Diuron Isoproturon TFT (Fentin) HCB 4,6 3,6 4 4 PCB 3,0 1,9 0,7 0,7

4 TNO-MEP R 2003/476 4 van 25 Inhoudsopgave Samenvatting Inleiding Berekening belasting oppervlaktewater Metingen versus modelresultaten Gebruikte meetgegevens Modelberekeningen Het OPS model Bewerking resultaten Verloop met de jaren Resultaten Afwateringseenheden (AE) Waterkwaliteitsbeheersgebieden (WKB) Nederland Opmerkingen Referenties Verantwoording...25 Bijlage I Beschikbare metingen Bijlage II Depositiesnelheid Bijlage III Gebruikte emissiegegevens Bijlage IV Belasting per WKB

5 TNO-MEP R 2003/476 5 van Inleiding Uit eerder onderzoek is gebleken dat de belasting van het oppervlaktewater vanuit de atmosfeer een belangrijke route kan vormen. Met name bij waterkwaliteitsbeheerders is er op dit moment behoefte aan meer inzicht in de aard en omvang van de atmosferische depositie van stoffen. Daarnaast moeten de regionale directies vanuit de Nota Tussendoelen en de Kaderrichtlijn Water (KRW) rapportages opstellen waarin de emissies in hun beheersgebied in kaart worden gebracht. Er zijn echter op dit moment geen éénduidige, consistente, periodiek geactualiseerde gegevens voor een groot aantal voor het waterbeheer van belang zijnde stoffen die via depositie in het oppervlaktewater terechtkomen. Zo zijn er binnen de Emissieregistratie sinds 1995 geen nieuwe berekeningen van de depositie meer gemaakt. Hierdoor is er bij de waterkwaliteitsbeheerders onvoldoende inzicht in de relatieve bijdrage van probleemstoffen via atmosferische depositie. RIZA heeft in dit kader TNO-MEP gevraagd om schattingen van de atmosferische depositie van een aantal schadelijke stoffen naar het oppervlaktewater te berekenen. De resultaten van deze schattingen dienen vervolgens gebruikt te kunnen worden door waterkwaliteitsbeheerders. In de onderstaande tabel is een overzicht gegevens van de stoffen waarvoor schattingen zijn gemaakt. Daarbij zijn de resultaten van de berekeningen voor stikstofoxide (NO x ) en ammoniumverbindingen (NH x ) samengevoegd tot N-totaal. Tabel 1 Overzicht van de stoffen waarnaar onderzoek is gedaan in het kader van deze studie. Stofgroep Stofnaam (zware) metalen Kwik Nikkel Cadmium Koper Lood Zink Bestrijdingsmiddelen Chloorprofam Diuron Chloorthalonil Isoproturon Dichloorvos Nutriënten N-Totaal (NO x en NH x ) PAK Anthraceen Benzo(a)anthraceen Fenantreen Overig PCB Trifenyltin (TFT; Fentin) HCB In een eerdere studie voor RIZA is door TNO-MEP een methodiek uitgewerkt om schattingen van de atmosferische depositie naar het oppervlaktewater te maken (Duyzer et al., 2002). De bepaling van de atmosferische depositie bestond, waar mogelijk, uit een combinatie van metingen met modelberekeningen. Dit wordt in het volgende hoofdstuk nader beschreven.

6 TNO-MEP R 2003/476 6 van 25 In Duyzer et al. (2002) werden een aantal transportroutes onderscheiden, waarlangs atmosferische depositie uiteindelijk het oppervlaktewater kan belasten. Figuur 1 geeft een overzicht van deze transportroutes. Atmosferische depositie directe belasting indirecte belasting via verhard indirecte belasting via onverhard via rioolwaterzuivering via regenwaterriool ongezuiverd gerioleerd via overstorten ongerioleerd Totale belasting t.g.v. atmosferische depositie Figuur 1 Overzicht van de verschillende transportroutes die bijdragen aan de belasting van het oppervlaktewater. In de huidige studie worden alleen schattingen gemaakt van de belasting van het oppervlaktewater via de directe belasting. In het volgende hoofdstuk wordt de gehanteerde werkwijze nader toegelicht. Hierbij wordt onder andere aandacht besteed aan het gebruikte verspreidingmodel, de emissies en de manier waarop uiteindelijk de modelberekeningen verwerkt worden. In Hoofdstuk 3 worden vervolgens de resultaten van de schattingen gepresenteerd. Een deel van de resultaten (de belasting van het oppervlaktewater per afwateringseenheid) is dermate omvangrijk, dat presentatie in deze rapportage niet mogelijk is. Deze zullen in digitale vorm ter beschikking gesteld worden aan de opdrachtgever en zijn daar opvraagbaar voor derden.

7 TNO-MEP R 2003/476 7 van Berekening belasting oppervlaktewater Bij de berekening van de belasting van het oppervlaktewater door atmosferische depositie zijn verschillende aspecten van belang. Deze worden in de volgende paragrafen nader beschreven. Allereerst volgt echter een uiteenzetting over het gebruik van meetresultaten versus modelresultaten, waarna verder ingegaan wordt op beide onderwerpen en de manier waarop ze in deze studie gehanteerd zijn. 2.1 Metingen versus modelresultaten Voor het bepalen van de actuele situatie met betrekking tot de atmosferische depositie van verontreinigende stoffen zijn metingen het meest geschikt. Door praktische en financiële beperkingen zijn slechts voor enkele stoffen metingen beschikbaar en is het moeilijk om met behulp van metingen alleen een compleet beeld van de actuele situatie te krijgen. In een poging om de verspreiding en depositie van de verschillende stoffen in beeld te brengen wordt derhalve vaak een beroep gedaan op modelberekeningen. Hierbij wordt, op basis van beschikbare kennis omtrent emissies, verspreidingskarakteristieken, meteorologische informatie, etc., de belasting van specifieke receptoren berekend. Dergelijke modelberekeningen kunnen echter niet meer zijn dan een versimpelde weergave van de werkelijkheid en daarom zal er, in meer of mindere mate, sprake zijn van afwijkingen van de uiteindelijke resultaten ten opzichte van de werkelijke, gemeten waarden. Hierbij kunnen twee soorten afwijkingen onderscheiden worden: a) afwijkingen in het ruimtelijke patroon van de berekende depositie en b) afwijkingen in de absolute waarde van de berekende depositie of concentratie. Wanneer gemeten concentraties of deposities vergeleken worden met gemodelleerde waarden, kan inzicht verkregen worden in de grootte van deze beide afwijkingen. Vaak blijkt de overeenkomst tussen het berekende en gemeten ruimtelijke patroon redelijk goed te zijn. Dit geeft dan aan dat de ligging van de bronnen goed bekend is en de verspreiding vanuit deze bronnen door de atmosfeer goed is te beschrijven. De afwijking in de berekende waarden van de depositie wordt dan waarschijnlijk veroorzaakt door een onjuiste schatting van de emissie. Deze situatie doet zich nogal eens voor omdat emissiefactoren horende bij bepaalde activiteiten vaak slecht bekend zijn. Voor het creëren van een gebiedsdekkend beeld van de verspreiding van verontreinigende stoffen kan in eerste instantie gebruik gemaakt worden van beschikbare metingen. Een inschatting van de situatie voor de gebieden tussen de meetpunten kan gemaakt worden op basis van verschillende interpolatietechnieken. Zonder additionele informatie kunnen dergelijke technieken grote afwijkingen laten zien ten opzichte van de werkelijkheid, met name in het geval het meetnet niet voldoende dekkend is in verhouding tot de ruimtelijke variatie van de verontreiniging.

8 TNO-MEP R 2003/476 8 van 25 Het inbrengen van deze additionele informatie kan door gebruik te maken van de modelberekeningen. Het ligt voor de hand in deze gevallen de sterke punten van beide benaderingen te combineren. De modellen worden dan gebruikt om tussen de meetstations te interpoleren, terwijl de meetresultaten worden gebruikt om de modelberekeningen te kalibreren. Hierdoor kan de ruimtelijk meer gedetailleerde informatie met betrekking tot emissies, meteorologie, landgebruik, etc. betrokken worden bij het construeren van een zo compleet en juist mogelijk beeld van de verontreiniging zowel in absolute als ruimtelijke zin. Opmerking Het hanteren van de beschreven methode is op zichzelf niet zonder gevaar. Impliciet wordt bij deze methode aangenomen dat de verdeling van de emissie van stoffen goed bekend is en dat alleen de emissiefactor onjuist is. Dit laatste zal met name het geval kunnen zijn wanneer een goede correlatie tussen de gemeten en berekende concentraties wordt vastgesteld. Het is echter niet altijd zeker dat dit de juiste verklaring is. Er kunnen andere oorzaken voor de gevonden verschillen tussen metingen en modelberekeningen zijn. In dat geval kan de gehanteerde procedure dus extra fouten introduceren. Voor stoffen met een ruimtelijk homogene verdeling van de bronnen over het gebied en een redelijk aantal meetstations leidt de gehanteerde methode echter waarschijnlijk tot een verbetering. Dit geldt bijvoorbeeld voor stoffen waarvan het verkeer een belangrijke bron vormt. 2.2 Gebruikte meetgegevens De berekening van de depositie vindt plaats op basis van zo goed mogelijke en formele schattingen van de emissie naar de lucht (zie ook Paragraaf 2.3). Daarom wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van de Nederlandse emissieregistratie en refereerbare buitenlandse bronnen. Bij het gebruik van meetgegevens gelden vergelijkbare criteria. Belangrijk daarbij is uiteraard de kwaliteit en de documentatie daarvan. Bovendien is het belangrijk dat de metingen landsdekkend zijn uitgevoerd. In de praktijk is daarom vooral gebruik gemaakt van metingen uit het landelijk meetnet regenwater van het RIVM (Aben et al., 1995; Boschloo & Stolk, 1999; Stolk, 2001) Deze worden doorgaans op twee of vierwekelijkse basis uitgevoerd op 13 tot 15 plaatsen in het land. Voor pesticiden, PAK en PCB s is gebruik gemaakt van metingen uitgevoerd door TNO in de periode 1999 tot en met 2001 (Duyzer et al., 2002) Deze metingen werden op vierwekelijkse basis op 18 plaatsen in het land uitgevoerd voor pesticiden en op drie plaatsen voor PAK en PCB. In verband met de kwaliteit van de luchtmetingen (detectiegrens) is doorgaans de correctie gebaseerd op metingen in neerslag. Dit zou in principe niet tot grote afwijkingen moeten leiden (persoonlijke mededelingen Hans van Jaarsveld, RIVM)

9 TNO-MEP R 2003/476 9 van 25 In Bijlage I is een overzicht opgenomen van de beschikbare metingen voor de verschillende componenten. Naast metingen zijn ook modelresultaten nodig. Het tot stand komen van de modelresultaten wordt beschreven in de volgende (sub)paragrafen (Paragraaf 2.2). 2.3 Modelberekeningen Voor het bepalen van de concentratie- en depositieverdeling van de verschillende stoffen over Nederland wordt gebruik gemaakt van het door het RIVM ontwikkelde verspreidings- en depositiemodel OPS (Operationeel model Prioritaire Stoffen) Het OPS model Het OPS model berekent de concentratie van een stof in lucht en in neerslag op een bepaalde plaats als gevolg van een emissie op een andere plaats (Van Jaarsveld, 1995). Voor de huidige studie is Versie 4 van het OPS-model beschikbaar gesteld door het RIVM. De bijdragen aan de concentratie en depositie (zowel nat als droog) op een bepaalde plaats waarvoor de berekening uitgevoerd wordt (receptor), worden voor alle bronnen afzonderlijk berekend met behulp van zogenaamde terugwaartse trajectorieën. Deze trajectorieën beschrijven de weg die de lucht (met daarin de geëmitteerde stof) afgelegd heeft vanaf bron tot aan de receptor. De verspreiding wordt berekend met een wiskundige beschrijving van een pluim, de zogenaamde Gaussische pluim formulering. Het ruimtelijk oplossend vermogen van het model wordt grotendeels bepaald door de resolutie van de gebruikte emissiebestanden. Rondom een individuele puntbron kan het oplossend vermogen in de orde van 100x100 m zijn, op landelijke schaal is 5x5 km een praktische ondergrens. Voor het uitvoeren van de modelberekeningen zijn nog de volgende invoergegevens nodig: Meteorologische gegevens Bij de bovengenoemde berekeningen spelen meteorologische parameters, zoals de windrichting en windsnelheid, uiteraard een belangrijke rol. De hier gerapporteerde berekeningen zijn uitgevoerd op basis van langjarig gemiddelde meteorologische gegevens, teneinde mogelijke jaarafhankelijke meteo-effecten voor individuele jaren tot een minimum te beperken. Stofspecifieke gegevens Tijdens het transport door de atmosfeer kunnen stoffen worden afgebroken door reacties met ozon of hydroxilradicalen. Daarnaast treden verliezen op door bijvoorbeeld droge en natte depositie. Met de invloed van deze verliesprocessen wordt in het OPS model rekening gehouden. Het OPS bevat stofspecifieke parameters voor enkele stoffen (zoals zware metalen, NO x, NH 3 ). Voor andere stoffen zijn

10 TNO-MEP R 2003/ van 25 de gegevens ingevoerd die zijn afgeleid uit eerdere rapportages (bijv. anthraceen, benz(a)anthraceen, naftaleen). Voor het berekenen van de depositie van bestrijdingsmiddelen in deze studie zijn de stofspecifieke depositiesnelheden afgeleid m.b.v. het model SimpleBox (Van de Meent, 1993) en het twee film model voor de depositie naar water (Liss en Slater, 1974) (zie ook Bijlage II). Naast de depositie die plaatsvindt tijdens het transport onderweg van de bron tot aan de receptor, vindt uiteindelijk depositie plaats naar de oppervlaktewateren. Voor de verdere procedure is het daarom nodig om inzicht te hebben in stofspecifieke depositiesnelheden naar het oppervlaktewater. De droge depositie van de verschillende stoffen wordt voor een groot deel bepaald door het landgebruik dat in de berekeningen gehanteerd wordt. Veel oppervlaktewateren zijn echter dermate klein, dat een specifieke berekening voor deze wateren niet gemaakt kan worden. Daarom wordt uitgegaan van de concentraties, berekend met het OPS-model, die vervolgens vermenigvuldigd moeten worden met een specifieke depositiesnelheid naar water. Op deze manier kan de droge depositie naar het oppervlaktewater bepaald worden. Aangenomen wordt dat de natte depositie van de verschillende stoffen niet afhankelijk is van het betreffende landgebruik en daarom kan de, door het OPS-model, berekende natte depositie zonder meer gehanteerd worden. In Tabel 2 is een overzicht gegeven van depositiesnelheden naar water, zoals in deze studie gehanteerd ten behoeve van het berekenen van de droge depositie naar oppervlaktewateren. De droge depositie van ammoniak naar het oppervlaktewater is mede afhankelijk van de concentratie van ammoniak in het oppervlaktewater. Bij een hoge waterconcentratie zal het moeilijker kunnen worden opgenomen en in sommige gevallen zelfs kunnen emitteren. Omdat gegevens over de concentratie in water ten behoeve van deze studie niet zonder meer voorhanden waren, is er voor gekozen om de droge depositie volgens het OPS-model te gebruiken als basis voor de verdere bepaling van de oppervlaktewaterbelasting. Mogelijk dat in een vervolgtraject dergelijke informatie wel gebruikt kan worden om zodoende specifiekere depositiesnelheden af te kunnen leiden.

11 TNO-MEP R 2003/ van 25 Tabel 2 Depositiesnelheden (in cm/s) naar water voor de verschillende stoffen in deze studie. a b c d Stofgroep Stofnaam Depositiesnelheid (cm/s) (zware) metalen Kwik 0,15 a Cadmium 0,1 a Lood 0,1 a Nikkel 0,1 a Koper 0,1 a Zink 0,1 a bestrijdingsmiddelen Chloorprofam 0,44 b Chloorthalonil 0,12 b Dichloorvos 0,48 b Diuron 0,45 b Isoproturon 0,44 b Stikstof Ammoniak (NH x ) d Stikstofoxiden (NO y ) d PAK Anthraceen 0,36 c Fenantreen 0,38 c Benzo(a)anthraceen 0,47 c Overig PCB 0,11 b HCB 0,37 b TFT (Fentin) 0,40 b persoonlijke communicatie Van Jaarsveld (RIVM) volgens Liss & Slater (1974) Baart et al. (1995) Droge depositie volgens OPS; niet specifiek naar water 2.4 Bewerking resultaten De directe belasting van het oppervlaktewater door atmosferische depositie wordt rechtstreeks afgeleid uit de berekeningen met het OPS model en beschikbare metingen. De berekende deposities worden hierbij geschaald op basis van de vergelijking tussen meetresultaten en modelberekeningen per meetstation. Voor het opstellen van de vergelijking wordt over het algemeen de volgende formule gebruikt: Dmeting = a Dmodel + b Hierbij is D meting de depositie volgens de metingen en D model de depositie volgens de modelberekeningen. Een algemene afwijking in de gehanteerde emissiefactoren komt tot uitdrukking in de term a, terwijl b inzicht geeft in de mate waarin verschillende bronnen al dan niet meegenomen zijn in de emissieschattingen. Voor de meeste stoffen in deze studie is, daar waar mogelijk, de term a afgeleid uit de vergelijking. Hiermee wordt dus aangenomen dat verschillen tussen gemeten en berekende deposities alleen veroorzaakt worden door verschillende emissiefactoren en

12 TNO-MEP R 2003/ van 25 dat dit voor alle broncategorieën op dezelfde manier geldt. In dat geval wordt geen waarde voor b afgeleid. In Figuur 2 is als voorbeeld voor zink deze vergelijking weergegeven. Uit de vergelijking voor zink blijkt dat de emissies voor zink met een factor 2,95 onderschat zijn. Deze factor wordt nu gebruikt om de berekende deposities op een grid van 5x5 km over Nederland (incl. deel van de Noordzee) te schalen, zodat deze beter overeenkomen met de metingen. Door deze schaling is nu een beste schatting van de depositie voor een specifiek jaar verkregen. Zink 2000 y = x R 2 = Meting (kg/ha) Model (kg/ha) Figuur 2 Vergelijking tussen metingen en modelberekeningen voor zink voor de beschikbare meetstations. Voor een aantal stoffen is er echter geen duidelijke afwijking ten aanzien van de factor a (emissiefactoren) waargenomen, maar was er wel sprake van een afwijking op basis van de factor b (gemiste of additionele bronnen). In dat geval is de berekende depositie gecorrigeerd met deze factor b. In Tabel 3 is een overzicht gegeven van de beschikbare correctiefactoren voor het jaar 2000 voor de verschillende stoffen.

13 TNO-MEP R 2003/ van 25 Tabel 3 Overzicht van de gehanteerde correctiefactoren voor het jaar 2000 voor de verschillende stoffen. Stofgroep Stofnaam Correctiefactor Opmerking (zware) metalen Kwik niet voldoende metingen Cadmium 2,9 factor a Lood 1,6 factor a Nikkel 0,0035 factor b Koper 3,1 factor a Zink 2,2 factor a bestrijdingsmiddelen Chloorprofam 4,9 factor a Chloorthalonil 1,9 factor a Dichloorvos 0,6 factor a Diuron niet voldoende metingen Isoproturon niet voldoende metingen Stikstof Ammoniak (NH x ) 0,7 factor a Stikstofoxiden (NO y ) 5,86 factor b PAK Anthraceen 1,8 factor a Fenantreen 1,7 factor a Benzo(a)anthraceen 1,6 factor a Overig PCB niet voldoende metingen HCB niet voldoende metingen TFT (Fentin) niet voldoende metingen De berekende en geschaalde depositie kan nu aan de verschillende landgebruikscategorieën worden toegekend, waarbij de toekenning aan wateroppervlakken van belang is voor het bepalen van de directe belasting van oppervlaktewateren. Ten behoeve van de toekenning van de depositie aan de verschillende landgebruikscategorieën is gebruik gemaakt van de Statistiek van het Bodemgebruik 1996 van het CBS. De door het CBS onderscheiden categorieën zijn ten behoeve van deze studie geaggregeerd tot vijf klassen: Buitenland; Water; Verhard; Bodem; Grote wateren (Waddenzee, Eems, Dollard, Ooster- en Westerschelde en Noordzee). Figuur 3 geeft een beeld van het bodemgebruik volgens het CBS na de aggregatie in deze vijf klassen.

14 TNO-MEP R 2003/ van 25 Figuur 3 Statistiek van het bodemgebruik na aggregatie. In de Statistiek van het Bodemgebruik zijn alleen die wateren opgenomen die breder zijn dan 6 meter. Aangezien ook de smallere wateren rechtstreeks belast zullen worden via atmosferische depositie, is het waterareaal gecorrigeerd om te komen tot een volledig overzicht van alle oppervlaktewateren. Deze correctie heeft plaatsgevonden op het aggregatieniveau van een afwateringseenheid (AE, Figuur 4) en is gebaseerd op werk wat in 1993 is verricht ten behoeve van de Emissieregistratie in het kader van het project Data-acquisitie. De correctie komt er in de praktijk op neer dat het areaal water (volgens CBS) wordt opgehoogd met een percentage per afwateringseenheid, volgend uit het Data-acquisitie project.

15 TNO-MEP R 2003/ van 25 Figuur 4 De Afwaterings-Eenheden in Nederland. Ten behoeve van het bepalen van de directe belasting van het oppervlaktewater is de aangepaste bodem-gebruikskaart van het CBS (correctie voor kleine wateren) gecombineerd met de gegevens over de ligging van de afwateringseenheden en waterkwaliteitsbeheersgebieden (WKB s; zie Figuur 5). Deze kaart kan vervolgens worden gecombineerd met de depositie in kg/ha. Aldus kan de totale directe belasting van het oppervlaktewater per afwateringseenheid en per WKB worden afgeleid.

16 TNO-MEP R 2003/ van 25 Figuur 5 De WaterKwaliteitsBeheersgebieden in Nederland. 1 De Rijkswaterstaatdirecties Noord-Brabant en Noordzee zijn om figuurtechnische redenen niet weergegeven Verloop met de jaren De gedetailleerde berekeningen ten behoeve van de studie zijn uitgevoerd voor één jaar. Voor afzonderlijke stoffen kan het hierbij gaan om verschillende jaartallen, afhankelijk van de beschikbaarheid van de emissiegegevens. Om toch inzicht te krijgen in de belasting van het oppervlaktewater voor meerdere jaren is gekozen voor een methodiek waarbij de berekende belasting voor het basisjaar geschaald wordt op basis van beschikbare meetgegevens en in tweede instantie op basis van de emissietotalen voor de verschillende stoffen in andere jaren, waarbij in het ideale geval rekening gehouden wordt met de emissie per doelgroep. Dit laatste kan volgens de volgende vergelijking: B i E = Bb, j E i, j b, j waarbij B i : Totale belasting via atmosferische depositie voor jaar i B b,j : Belasting voor basisjaar door doelgroep j

17 TNO-MEP R 2003/ van 25 E i,j : E b,j : Emissie voor jaar i door doelgroep j Emissie voor basisjaar door doelgroep j Op deze wijze wordt dus gecorrigeerd voor het verloop van de emissie in de tijd door de verschillende doelgroepen. Echter, in veel gevallen was geen informatie per doelgroep voorhanden en is uitgegaan van de totale emissie voor Nederland. In het geval van het ontbreken van inzicht in de verandering van de emissies in het buitenland in de loop van de jaren, is uitgegaan van het meelopen van de buitenlandse emissies met de emissies in Nederland. Bijlage III bevat een overzicht van de emissies voor de verschillende stoffen voor een aantal jaren (waar mogelijk). De gerapporteerde jaren zijn: 1990, 1995, 2000 en Daarnaast is in Bijlage III aangegeven voor welk jaar de gedetailleerde berekening van de belasting uitgevoerd is. In Paragraaf 3.3 is bij de presentatie van de belastingen voor de verschillende jaren aangegeven op welke manier de schatting voor een bepaald jaar gemaakt is.

18 TNO-MEP R 2003/ van Resultaten In dit hoofdstuk worden de resultaten van de verschillende berekeningen gepresenteerd. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen de belasting op het niveau van afwateringseenheden, waterkwaliteitsbeheersgebieden en Nederland totaal. De trends zijn alleen berekend voor Nederland totaal. Dit hoofdstuk wordt afgesloten met een aantal specifieke opmerkingen die van belang zijn bij het interpreteren van de hier gepresenteerde resultaten. 3.1 Afwateringseenheden (AE) De belasting via depositie van de afwateringseenheden kan hier slechts in globale zin gepresenteerd worden. In totaal gaat het hierbij om ca AE s, hetgeen het presenteren in tabelvorm onpraktisch maakt. De uiteindelijke resultaten op deze resolutie zullen echter wel in digitale vorm beschikbaar komen voor de opdrachtgever en daar opvraagbaar zijn voor derden. Ter illustratie van de resultaten wordt als voorbeeld in de onderstaande figuur een beeld gegeven van de totale belasting via atmosferische depositie van zink (in kg) van de verschillende AE s in Nederland (Figuur 6). Het ruimtelijke patroon wordt grotendeels bepaald door de aanwezigheid van oppervlaktewater in combinatie met het depositiepatroon van de betreffende stof. Vervolgens is in dezelfde figuur de verdeling van de gemiddelde belasting (in kg/ha water) weergegeven. In grote lijnen volgt uit deze figuur het patroon van de atmosferische depositie, zoals berekend met behulp van het OPS-model op basis van emissiegegevens.

19 TNO-MEP R 2003/ van 25 Figuur 6 Atmosferische belasting van het oppervlaktewater met zink. Links de totale belasting (in kg) per AE en rechts de gemiddelde belasting (in kg/ha water). 3.2 Waterkwaliteitsbeheersgebieden (WKB) De resultaten van de berekeningen voor de WKB s zijn in Bijlage IV in tabelvorm opgenomen voor het basisjaar Naast de totale belasting van het oppervlaktewater is ook de bijdrage van de verschillende doelgroepen opgenomen in deze tabellen. Ter illustratie geeft Figuur 7 de ruimtelijke verdeling van de gemiddelde atmosferische belasting op het oppervlaktewater per WKB weer voor 4 stoffen die een specifiek verspreidingspatroon vertonen, te weten: Chloorprofam, Fenantreen, Zink en Stikstof. In Figuur 7 is de gemiddelde belasting weergegeven (in kg/ha water), waardoor een beeld verkregen wordt van het depositiepatroon van de verschillende componenten. Voor Chloorprofam is een duidelijke verhoging van de belasting in Noord-West Nederland te zien, hetgeen samenhangt met het gebruik van deze stof in de bollenteelt. Fenantreen vertoont een egaler patroon over Nederland, hetgeen te begrijpen valt doordat deze stof met name geëmitteerd wordt door de doelgroepen Verkeer en Consumenten (zie Bijlage IV). De ruimtelijke verdeling van de zinkbelasting wordt

20 TNO-MEP R 2003/ van 25 met name veroorzaakt door een grote buitenlandse bijdrage in combinatie met meer regionale bijdrage vanuit de doelgroep Industrie. Voor stikstof is een duidelijke bijdrage vanuit de landbouwsector terug te zien in de ruimtelijke verdeling over Nederland. Figuur 7 Gemiddelde belasting via atmosferische depositie (in kg/ha) van het oppervlaktewater met respectievelijk Chloorprofam, Fenantreen, Zink en Stikstof. 3.3 Nederland De totale directe belasting van het Nederlandse oppervlaktewater via atmosferische depositie voor de verschillende componenten is weergegeven in Tabel 4. Hierbij is het Nederlandse oppervlaktewater gedefinieerd als alle oppervlaktewater in bijvoorbeeld Figuur 7 exclusief de Noordzee. Naast de belasting voor het jaar 2000 is hier ook, waar mogelijk, een inschatting gegeven van de belastingen voor de jaren 1990, 1995 en De manier waarop de waarden voor deze jaren afgeleid zijn, is afhankelijk van de beschikbaarheid van verschillende gegevens, te weten: metingen of emissies. In de tabel is middels een

21 TNO-MEP R 2003/ van 25 index aangegeven op basis van welke gegevens de waarde voor de overige jaren afgeleid is. Tabel 4 Totale belasting (in kg) van de Nederlandse oppervlaktewateren (excl. Noordzee) ten gevolge van atmosferische depositie voor de periode Stof Belasting Cadmium 820 a 910 a 600 a 1070 b Koper a a a b Kwik 2540 b 920 b 508 c 330 b Nikkel b b a b Lood a a a b Zink a a a b Stikstof (NO x en NH x ) b b a b Anthraceen 5320 b 3400 b 2664 a 1570 b Fenantreen b b a b Benzo[a]anthraceen 3830 b 2430 b 1910 a 1470 b Chloorprofam 1790 g 1790 d 2519 a 2519 f Chloorthalonil 740 g 740 d 2376 a 2376 f Dichloorvos 910 g 910 d 69 a 69 f Diuron g d 55 c 55 f Isoproturon 340 g 340 d 307 c 307 f TFT (Fentin) 2330 g 2330 d 428 c 428 f HCB 4,6 e 3,6 e 4 c 4 f PCB 3,0 e 1,9 e 0,7 c 0,7 f belasting o.b.v. schaling meting/model belasting o.b.v. schaling emissies Milieucompendium (2003) belasting o.b.v. modelberekeningen belasting o.b.v. schaling met CBS gebruikscijfers belasting o.b.v. schaling EMEP emissiecijfers belasting gelijk aan 2000 wegens ontbreken recentere gegevens t.b.v. schaling belasting gelijk aan 1995 wegens ontbreken gegevens t.b.v. schaling a b c d e f g 3.4 Opmerkingen Met betrekking tot de gepresenteerde berekeningen is het volgende nog van belang: De buitenlandse emissies van diuron, isoproturon en trifenyl tin zijn op dit moment, om verschillende redenen, niet meegenomen in de berekeningen. Uit eerder onderzoek (Duyzer & Vonk, 2002) is gebleken dat van de in Nederland gebruikte pesticiden de depositie voor het grootste gedeelte ook uit Nederland afkomstig is. De onderschatting van de depositie is voor genoemde pesticiden daardoor waarschijnlijk relatief beperkt. Daarnaast zijn de emissies van diuron als gevolg van niet-landbouw gerelateerde emissies niet opgenomen in de berekeningen. Op basis van gegevens over het gebruik (volgens CBS) van deze stof door de verschillende sectoren kan aangenomen worden dat de nietlandbouwkundige toepassing van diuron ongeveer even groot is als de land-

22 TNO-MEP R 2003/ van 25 bouwkundige toepassing. De belasting ten gevolge van de Nederlandse bronnen is dus waarschijnlijk een factor twee hoger. De onzekerheid in de geschatte depositie voor diuron, isoproturon en kwik wordt nog verder vergroot door het ontbreken van geschikte meetgegevens.. De kwaliteit van de schattingen van de emissies van HCB en PCB s is onbekend. Het verschil tussen de gemeten en berekende concentraties geeft aan dat de emissies waarschijnlijk sterk zijn onderschat. Uiteraard zou schaling deze verschillen kunnen verkleinen. De wetenschappelijke rechtvaardiging voor een dergelijke schaling is echter lastig te geven. Daarom is in deze studie er niet voor gekozen de schaling uit te voeren. De depositie van vluchtige stoffen zoals HCB en ammoniak wordt mogelijk geremd door de aanwezigheid van de stof in het oppervlaktewater. Voor dit effect is in de huidige berekeningen niet gecorrigeerd. De berekende depositie voor deze stoffen moet daarom gezien worden als een maximale waarde (afgezien van andere foutenbronnen). Op basis van het bovenstaande en eerder onderzoek (Baart et al., 1995) zou een indeling over de nauwkeurigheid van de gemaakte schattingen gemaakt kunnen worden (Tabel 5). Daarbij is de onzekerheid de factor waarmee de flux in het basisjaar van de werkelijke zou kunnen afwijken. Een factor één zou betekenen geen afwijking; een factor twee betekent dan dat de werkelijke flux twee keer zo hoog of twee keer zo laag zou kunnen zijn als de berekende flux. De onderstaande tabel moet daarbij worden gezien als een kwalitatieve indeling.

23 TNO-MEP R 2003/ van 25 Tabel 5 Indicatie van de onzekerheid in de geschatte jaargemiddelde flux in het basisjaar. Een factor één zou betekenen: geen onzekerheid Onzekerheidsfactor Schaling a.d.h.v. metingen Opmerking 1 Metalen (behalve kwik) Ja Contaminatie van metingen soms probleem Stikstofverbindingen Ja Reemissie 1 van ammoniak treedt mogelijk op. Daardoor mogelijk overschatting van de ammoniak droge depositie PCB, HCB, kwik? Nee Grootte afwijking tussen gemeten en berekende depositie en mogelijkheid van reëmissie PAK Ja Weinig metingen gedurende beperkte periode Chloorprofam, chlorthalonil, dichloorvos, trifenyltin Metingen in beperkte periode, onzekerheid in buitenlandse emissies Diuron, isoproturon Vrijwel geen metingen, geen schattingen van emissies in buitenland en andere sector Dankwoord Hans van Jaarsveld (RIVM) en Wim van der Hulst (GTD Oost-Brabant) worden bedankt voor hun commentaar op conceptversies van het rapport. 1 Met reëmissie wordt bedoeld het verschijnsel dat de concentratie van de stof in het wateroppervlak niet verwaarloosbaar klein is. Dat kan leiden tot een lagere droge depositiesnelheid en in extreme gevallen tot emissie van de stof uit de waterfase (reëmissie)

24 TNO-MEP R 2003/ van Referenties [1] Aben, J.M.M., Laan, J.G.H., Frantzen, A.J. & Van der Veer, P.J.M. (1995) Landelijk Meetnet Regenwaterkwaliteit: Meetresultaten RIVM rapport nr , Bilthoven. [2] Baart, A.C., Berdowski, J.J.M. & van Jaarsveld, J.A.(1995) Calculation of atmospheric deposition of contaminants on the North Sea.TNO rapport nr. R95/138*, Delft. [3] Boschloo, D.J. & Stolk, A.P. (1999) Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling: Meetresultaten RIVM rapport nr , Bilthoven. [4] Brandes, L.J., Den Hollander, H. & Van de Meent, D. (1996) Simplebox 2.0: A nested multimedia fate model for evaluating the environmental fate of chemicals. RIVM rapport nr , Bilthoven. [5] Duyzer, J.H. & Vonk, A.W. (2002) Atmosferische depositie van pesticiden, PAK en PCB s in Nederland. TNO-MEP rapport nr. R2002/606, Apeldoorn. [6] Duyzer, J.H., Plant, R.A.J. & Bleeker, A. (2002) Bepaling van emissies naar water door atmosferische depositie. TNO-MEP rapport nr. R2002/268, Apeldoorn. [7] Liss, P.S. & Slater, P.G. (1974) Flux of gases across the Air-Sea surface. Nature 247, pp [8] Stolk, A.P. (2001) Landelijk Meetnet Regenwatersamenstelling: Meetresultaten RIVM rapport nr , Bilthoven. [9] Van Jaarsveld, J.A. (1995) Modelling the long-term atmospheric behaviour of pollutants on various spatial scales. Proefschrift Universiteit van Utrecht.

25 TNO-MEP R 2003/ van Verantwoording Naam en adres van de opdrachtgever: RIZA Namen en functies van de projectmedewerkers: A. Bleeker, onderzoeker J. Duyzer, projectleider Namen van instellingen waaraan een deel van het onderzoek is uitbesteed: n.v.t. Datum waarop, of tijdsbestek waarin, het onderzoek heeft plaatsgehad: Oktober november 2003 Ondertekening: Goedgekeurd door: Dr. J.H. Duyzer projectleider Dr. M.P. Keuken afdelingshoofd

26 TNO-MEP R 2003/476 1 van 1 Bijlage I Bijlage I Beschikbare metingen In het onderstaande overzicht zijn de beschikbare metingen weergegeven, inclusief de herkomst van deze metingen. Ondanks het feit dat er voor 1985 regenwater metingen verricht zijn door het RIVM, zijn deze resultaten niet opgenomen in dit overzicht, aangezien de monsternemingsmethodiek in 1985 afwijkt van de overige jaren en daarom geen consistente reeks verkregen kan worden. Voor het jaar 2002 zijn nog geen gevalideerde gegevens beschikbaar en derhalve ook niet opgenomen in het overzicht.

27 TNO-MEP R 2003/476 1 van 2 Bijlage II Bijlage II Depositiesnelheid De droge depositiesnelheid van stoffen is sterk afhankelijk van meteorologische condities en de ondergrond waarop de depositie plaatsvindt. Uitwisseling naar het oppervlak vanuit de atmosfeer vindt eerst plaats via turbulente bewegingen, en dicht boven het oppervlak wordt de uitwisseling geregeld door moleculaire diffusie door een laminaire laag boven dit oppervlak. Dit proces is limiterend in de uitwisseling naar het oppervlak en verloopt verschillend voor water en bodem. Depositie naar oppervlaktewater Voor depositie naar water is de oplosbaarheid van een stof een belangrijke factor. Stoffen met een hoge oplosbaarheid deponeren gemakkelijk op wateroppervlakken. Opname in het water wordt dan vrijwel alleen gelimiteerd door de weerstand in de luchtlaag boven dat water. Depositiesnelheden zijn dan in de orde van 0,4 centimeter per seconde. Wanneer stoffen slecht oplosbaar zijn, belemmert dat de opname in water en neemt de depositiesnelheid af. Een stof als chloorthalonil is bijvoorbeeld slecht oplosbaar; er kan ongeveer 0,6 milligram van de stof oplossen per liter water. De Henrycoëfficient (H) van die stof, die benaderd kan worden door de ratio van de dampdruk (P l ) van die stof en de oplosbaarheid (S), is hoog. De berekende depositiesnelheid (V d ) van chloorthalonil naar een wateroppervlak ligt in de orde van 0,1 centimeter per seconde. Deze depositiesnelheid is berekend volgens Liss en Slater (1974). waarbij H Flux = Vd Cl Cw RT Vd = 1 k 1 H + RT 1 a k l Hierin stelt k a de uitwisselingscoëfficiënt naar lucht voor, k l de uitwisselingscoëfficiënt naar water, R de specifieke gasconstante en T de luchttemperatuur in Kelvin. Reëmissie De vergelijking laat zien hoe in het Liss en Slater model rekening wordt gehouden met de concentratie van een stof in het oppervlaktewater (Cw). In sommige gevallen kan, wanneer de concentratie in het oppervlaktewater hoog is de richting van de flux omkeren en zelfs (re-)emissie uit het wateroppervlak optreden. Het kan daarbij gaan om stoffen die met neerslag in het oppervlaktewater terecht zijn gekomen of om stoffen die op andere wijze daarin zijn terechtgekomen. Een goede inschatting van het belang van dit proces voor heel Nederland is pas mogelijk op basis van een

28 TNO-MEP R 2003/476 2 van 2 Bijlage II goed overzicht van de concentratie van stoffen in het oppervlaktewater. Dat overzicht ontbreekt op dit moment. De depositiesnelheid naar bodem en vegetatie De depositiesnelheid naar bodem voor de verschillende bestrijdingsmiddelen is berekend met het model SimpleBox (Brandes et al., 1996). In dit model wordt de verdeling van die stoffen tussen de compartimenten lucht, water, bodem en sediment berekend. Verder kan een stof gedeeltelijk gehecht aan aërosolen en gedeeltelijk in gasfase in de atmosfeer voorkomen, o.a. afhankelijk van de dampdruk van een stof en de heersende temperatuur. De depositiesnelheid van de aan aërosolen gebonden stoffen verschilt van de in gasfase voorkomende stof. Om die redenen wordt hier gesproken over een effectieve depositiesnelheid, waarin binding van een stof aan deeltjes is verdisconteerd. Belangrijke stofeigenschappen in dit model zijn: K ow octanol-water verdelingscoëfficiënt: maat voor affiniteit van een stof voor vet en organisch materiaal Oplosbaarheid in water Dampdruk Afbraaksnelheid van de stof in lucht, water, bodem en sediment Voor de in deze studie behandelde bestrijdingsmiddelen is in Tabel I.1 de depositiesnelheid opgenomen, evenals een aantal fysische stofeigenschappen. Tabel I.1 De droge depositiesnelheid van bestrijdingsmiddelen naar water en bodem, berekend volgens respectievelijk Liss en Slater (1974) en het SimpleBox model en volgens Baart et al. (1995). Daarnaast opgenomen de zogenaamde scavenging-ratio t.b.v. het bepalen van de natte depositie. Stofgroep Stofnaam Depositiesnelheid (cm/s) Scavengingratio Bestrijdingsmiddelen Chloorprofam a 0, Chloorthalonil a 0, Dichloorvos a 0, Diuron a 0, Isoproturon a 0, PAK Anthraceen b 0, Fenantreen b 0, Benzo(a)anthraceen b 0, Overig PCB a 0, HCB a 0, a Liss en Slater (1974) + Simplebox b Baart et al. (1995)

29 TNO-MEP R 2003/476 1 van 2 Bijlage III Bijlage III Gebruikte emissiegegevens In de onderstaande tabel is een overzicht gegeven van de emissies naar lucht per component, zoals gebruikt in deze studie. Hierbij is een onderscheid gemaakt tussen de ruimtelijke bestanden en de emissietotalen voor de verschillende jaren. De ruimtelijke bestanden zijn gebruikt voor de depositieberekeningen met het OPSmodel en de emissietotalen zijn gebruikt voor het schalen van de uiteindelijke resultaten, teneinde een inschatting te kunnen maken van de belasting voor andere jaren. Omdat specifieke gegevens ontbraken voor de stoffen anthraceen, fenantreen en benzo[a]anthraceen is voor deze stoffen het ruimtelijke bestand voor de buitenlandse emissie van fluorantheen gebruikt als basis voor de berekeningen, evenals voor de Nederlandse emissietotalen voor de overige jaren. Uit eerder onderzoek van Duyzer & Vonk (2002) is gebleken dat de verhouding tussen deze componenten over Nederland vrij constant is. Op basis van deze informatie is een schalingsfactor voor de drie stoffen ten opzichte van fluorantheen afgeleid. Deze factoren zijn 0.11, 1.2 en 0.13 voor respectievelijk anthraceen, fenantreen en benzo[a]anthraceen.

30 TNO-MEP R 2003/476 2 van 2 Bijlage III N.B. Niet beschikbaar

31 TNO-MEP R 2003/476 1 van 19 Bijlage IV Bijlage IV Belasting per WKB In deze bijlage zijn tabellen opgenomen met de directe belasting van de Waterkwaliteitsbeheersgebieden ten gevolge van atmosferische depositie voor het basisjaar Naast de totale belasting van het oppervlaktewater met de betreffende stof is eveneens aangegeven wat de bijdrage is van de verschillende doelgroepen aan de belasting. Ook is de gemiddelde belasting per hectare water weergegeven voor de verschillende waterkwaliteitsbeheersgebieden.

32 TNO-MEP R 2003/476 2 van 19 Bijlage IV Cadmium (Cd) Landbouw Industrie Raffinaderij Energie Verkeer Consument HDO Overig Nederland Buitenland Tot. Bel. Gem. Bel. Nr Naam % % % % % % % % % % kg g/ha 02 Waterschap Friesland Waterschap Groot-Salland Waterschap Regge en Dinkel Waterschap Rijn en Ijssel Waterschap Veluwe Zuiveringsschap Rivierenland Waterschap Vallei en Eem Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht Hoogheemraadschap van de Uitwaterende sluizen Hoogheemraadschap van Rijnland Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Hoogheemraadschap van Delfland Hoogheemraadschap van Schieland Zuiveringsschap Hollandse Eilanden en Waarden Waterschap Zeeuwse Eilanden Waterschap Zeeuws-Vlaanderen Hoogheemraadschap West-Brabant Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch Waterschap de Dommel Waterschap de AA Waterschap de Maaskant Zuiveringsschap Limburg Waterschap Hunze en AA s Waterschap Noorderzuilvest Waterschap Reest en Wieden Waterschap Velt en Vecht Waterschap Zuiderzeeland Rijkswaterstaat Directie Noord-Nederland Rijkswaterstaat Directie Utrecht Rijkswaterstaat Directie Noord-Holland Rijkswaterstaat Directie Zeeland Rijkswaterstaat Directie Noord-Brabant Rijkswaterstaat Directie Limburg Rijkswaterstaat Directie IJsselmeergebied Rijkswaterstaat Directie Oost-Nederland Rijkswaterstaat Directie Zuid-Holland Rijkswaterstaat Directie Noordzee Totaal Nederland (excl. Noordzee)

33 TNO-MEP R 2003/476 3 van 19 Bijlage IV Koper (Cu) Landbouw Industrie Raffinaderij Energie Verkeer Consument HDO Overig Nederland Buitenland Tot. Bel. Gem. Bel. Nr Naam % % % % % % % % % % kg g/ha 02 Waterschap Friesland Waterschap Groot-Salland Waterschap Regge en Dinkel Waterschap Rijn en Ijssel Waterschap Veluwe Zuiveringsschap Rivierenland Waterschap Vallei en Eem Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht Hoogheemraadschap van de Uitwaterende sluizen Hoogheemraadschap van Rijnland Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden Hoogheemraadschap van Delfland Hoogheemraadschap van Schieland Zuiveringsschap Hollandse Eilanden en Waarden Waterschap Zeeuwse Eilanden Waterschap Zeeuws-Vlaanderen Hoogheemraadschap West-Brabant Hoogheemraadschap Alm en Biesbosch Waterschap de Dommel Waterschap de AA Waterschap de Maaskant Zuiveringsschap Limburg Waterschap Hunze en AA s Waterschap Noorderzuilvest Waterschap Reest en Wieden Waterschap Velt en Vecht Waterschap Zuiderzeeland Rijkswaterstaat Directie Noord-Nederland Rijkswaterstaat Directie Utrecht Rijkswaterstaat Directie Noord-Holland Rijkswaterstaat Directie Zeeland Rijkswaterstaat Directie Noord-Brabant Rijkswaterstaat Directie Limburg Rijkswaterstaat Directie IJsselmeergebied Rijkswaterstaat Directie Oost-Nederland Rijkswaterstaat Directie Zuid-Holland Rijkswaterstaat Directie Noordzee Totaal Nederland (excl. Noordzee)