E-nose Programma Rijnmond

Transcriptie

1 DMS E-nose Programma Rijnmond A technology roadmap SPPS consultants - Roel van de Loo Rotterdam,

2 Rapportage E-nose programma Rijnmond 2

3 Inhoudsopgave MANAGEMENTSAMENVATTING 5 GEUR 5 VEILIGHEID 6 LUCHTMEETNET 7 CONCLUSIES 8 1. INLEIDING 9 2. E-NOSES EN DE MEERWAARDE OP HET GEBIED VAN VEILIGHEID EN GEUR DE E-NOSE TECHNOLOGIE GEBRUIK VAN E-NOSE ALS MANAGEMENT INSTRUMENT MEERWAARDE OP HET GEBIED VAN VEILIGHEID EN GEURHINDER MEERWAARDE OP HET GEBIED VAN GEUR WIE HEEFT WAT AAN EEN E-NOSE NETWERK? E-NOSE TECHNOLOGIE: RELEVANTIE BEHEERTAKEN REGIO RIJNMOND VEILIGHEID BEWAKEN DOOR DE OVERHEID HET TERUGDRINGEN VAN STANKKLACHTEN EMISSIESIGNALERING EN PROCESSTURING DOOR DE INDUSTRIE OORZAAK INDIVIDUELE GEUROVERLAST ACHTERHALEN (INDUSTRIE EN OVERHEDEN) OPSPOREN EN ALARMERING BIJ BENZEENEMISSIES (OVERHEDEN) OPSPOREN VAN ONTGASSENDE VARENDE SCHEPEN OPZETTEN E-NOSE MEETNET MEETSTRATEGIE POTENTIËLE DEELNEMERS EIGENAARSCHAP STERKTE-ZWAKTE ANALYSE VERDERE ONTWIKKELING E-NOSE NETWERK AANSPRAKELIJKHEID/VERANTWOORDELIJKHEID BIJ NIET OPVOLGEN ALARMERING ELEMENTEN BUSINESSPLAN KOSTEN ORGANISATIE TIJDSPLANNING INFORMATIE KWALITEIT CONCLUSIES EN VERVOLG CONCLUSIES 27 BIJLAGE A; OPZET IMPLEMENTATIEPLAN VOOR NETWERK VAN E-NOSES IN RIJNMOND 28 BA.1 VISIE HAVENBEDRIJF ROTTERDAM 28 Rapportage E-nose programma Rijnmond 3

4 BA.1.2 EERSTE BENADERING 29 BA.1.3 STAKEHOLDERS 30 BA.2 TECHNISCHE ASPECTEN 30 BA.2.1 SCHEMATISCH OVERZICHT E-NOSE NETWERK 30 BA.2.2 AANTAL E-NOSES EN VORM NETWERK (IN DIT VOORBEELD ZIJN CA 350 E-NOSES OPGENOMEN) 31 BA.2.3 VERWERKING VAN DE GEGEVENS 31 BA.3 ORGANISATORISCH 31 BA.3.1 STAKEHOLDERS 31 BA.3.2 OPERATIONEEL: ONDERBRENGEN BIJ BESTAANDE ENTITEIT OF NIEUWE ORGANISATIE? 32 BA.3.3 HOE WERKEN DE PARTIJEN IN DE UITVOERINGSPRAKTIJK SAMEN? 33 BA.3.4 SERVICE LEVEL AGREEMENT 33 BA.3.5 KOSTEN 33 BA.3.6 COMMUNICATIE 33 BA.4 JURIDISCHE ASPECTEN 34 BA.4.1 OPENBAARHEID VAN MEETGEGEVENS 34 BA.4.2 HANDHAAFBAARHEID OP BASIS VAN DE MEETGEGEVENS 34 BA.5 VERVOLGSTAPPEN 35 BA.5.1 VOOR DE KORTE TERMIJN (KOMENDE 12 MAANDEN) 35 BA.5.2 VOOR DE LANGERE TERMIJN (1-5 JAAR) 35 BIJLAGE B; SWOT ANALYSE E-NOSE NETWERK 37 BIJLAGE C; PROTOCOLLEN 39 PROTOCOL 1: MELDINGEN VAN GEURHINDER EN VEILIGHEID 39 PROTOCOL 2: E-NOSES ALS BRON VAN (STUUR)INFORMATIE 41 PROTOCOL 3: VOORBEREIDEN VERGUNNINGEN EN RO-PLANNINGSPROCES 43 Rapportage E-nose programma Rijnmond 4

5 Managementsamenvatting (zie ook eindrapportage E-nose programma Rijnmond, op te vragen bij de DCMR onder referentienummer DMS ) In het Rotterdamse havengebied wordt gewerkt met veel (gevaarlijke) stoffen die bij een incident vrij kunnen komen en hinder en/of onveilige situaties kunnen veroorzaken in de omgeving. Het Rijnmondgebied is bovendien een dichtbevolkt gebied en industriële activiteiten vinden relatief dichtbij de woonbebouwing plaats. Het is daarom van groot belang incidentele emissies vroegtijdig te kunnen signaleren en monitoren, om overlast en onveilige situaties zo veel mogelijk te voorkomen en/of te beperken. De electronic nose (verder e-nose) is een instrument dat hieraan een bijdrage kan leveren doordat het systeem online informatie verschaft over de aanwezigheid en verspreiding van stoffen. Dit systeem kan onder andere leiden tot snellere en gerichte (ont)alarmering en effectievere monitoring bij incidenten. De e-nose is een compact meetinstrument dat bestaat uit een aantal sensoren die veranderingen van de aanwezige gasvormige stoffen in de buitenlucht registreren. Een e-nose is niet ontworpen om specifieke stoffen te meten. De reacties van de verschillende sensoren op dezelfde stof zorgen er vaak wel voor dat per stofsoort een herkenbaar reactiepatroon optreedt (zogenaamde fingerprints ). Een e-nosenetwerk kan bestaan uit e-noses die op een vaste locatie worden opgesteld en/of mobiele e-noses. De mobiele e-nose registreert ook de actuele geografische coördinaten. De data die door de e-noses worden gegenereerd, worden gevoed aan een online informatiesysteem dat deze data interpreteert. Tevens worden gegevens van weerstations aan het systeem toegevoegd. Het informatiesysteem kan real time inzicht geven in de aanwezigheid en verspreiding van industriële emissies. De resultaten kunnen zichtbaar worden gemaakt op applicaties zoals Google Earth. Na eerdere succesvolle pilots op het gebied van geur, is in 2010 een driejarig e-noseprogramma gestart. De doelstelling van het programma was om de besluitvorming te faciliteren om op termijn in de Rijnmond te komen tot een regiodekkend e-nosenetwerk dat als betrouwbaar managementinstrument kan dienen voor geur en veiligheid. Voor de ontwikkeling van de e- nosetechnologie tot betrouwbaar managementinstrument is gedurende het e-noseprogramma uitgebreid onderzoek verricht naar de meerwaarde van e-noses voor geur, veiligheid en het luchtmeetnet. Geur In het onderzoek naar de meerwaarde van de e-nosetechnologie op het gebied van geur zijn door de DCMR meetcampagnes uitgevoerd bij twee overlastgevende bedrijven. Hierin zijn de mogelijkheden onderzocht om de e-nose in te zetten als continu monitoringsinstrument en om te onderzoeken of een objectieve relatie gelegd kan worden tussen de ervaren hinder van omwonenden en de emissies van het bedrijf. Door het continu monitoren van de geuruitstoot kunnen de specifieke omstandigheden waaronder de overlast ontstaat, worden achterhaald. Vervolgens kan dan gericht(er) naar een oplossing van het geurprobleem gezocht worden. Uit de metingen in de buurt van de inrichtingen is gebleken dat de e-noses de emissies afkomstig van de inrichtingen kunnen herkennen en ook afzonderlijke bronnen kunnen onderscheiden. Dit biedt perspectief de e-nose te gebruiken als continu monitoringsinstrument. Ook bleek een relatie te bestaan tussen de menselijke geurwaarnemingen en de momenten dat de e-noses emissies bij de bron en immissies in de woonomgeving registreerden. Rapportage E-nose programma Rijnmond 5

6 Naast deze gerichte meetcampagnes bij bekende overlastgevende bedrijven, is ook onderzoek gedaan naar relatie tussen geurklachten en de waarnemingen van het vaste e-noses in de woonomgeving. Uit data-analyse is gebleken dat e-noses een goede indicator zijn voor geurklachten. Bij 80% van de relevante voorvallen (3 klachten of meer) is door de e-nose ook daadwerkelijk iets geroken. De e-noses blijken vaak al voordat de eerste klachten binnenkomen een verandering in de luchtsamenstelling te detecteren. Dit maakt sneller ingrijpen mogelijk zodat klachten worden vermeden. In de meldkamer van de DCMR is een dashboard geïnstalleerd dat een alarm geeft zodra de e-nose hoge waarden registreert. Voor de e-noses in de woonomgeving is deze alarmering toegespitst op geur. De e-noses gaan in alarm bij waarden waarbij mogelijk geuroverlast is te verwachten. De uitrukdienst van de meldkamer kan vervolgens deze alarmeringen nader onderzoeken. De uitrukdienst maakt daarnaast ook gebruik van mobiele e-noses. De mobiele e-nose is met name een nuttige tool gebleken ter ondersteuning van uitsluitingsonderzoek (en dus bronopsporing). De e-nose raakt zo steeds beter geïntegreerd in de meldkamerwerkzaamheden. De DCMR heeft in gezamenlijkheid met de industrie een tweetal pilots uitgevoerd om de meerwaarde van de e-nose als procesmanagementinstrument tegen geuroverlast te onderzoeken. Uit de twee pilotstudies in samenwerking met Vopak is gebleken dat de e-noses goede indicatoren zijn voor geurklachten. In 98% van de gevallen waarbij geurklachten werden gemeld in de buurt van een e-nose, heeft de e-nose ook een verandering gedetecteerd. Ook blijkt brondetectie met de e-nose goed mogelijk. Op de controlekamer van Vopak wordt nu gewerkt met een real time alarmeringssysteem, dat door operators gebruikt wordt om de kans op hinder te verminderen. Het systeem gaat in alarm als een e-nose een verhoging meet die gezien de heersende windrichting waarschijnlijk van het terrein van Vopak afkomstig is. Operators passen daarop onder andere de geurbelastende handelingen aan om overlast in de woonkernen te voorkomen. Veiligheid Om de meerwaarde van de e-nosetechnologie op het gebied van veiligheid te onderzoeken, zijn e- nosenetwerken opgesteld in Pernis en in Moerdijk. De pilot in het Pernisgebied onderzoekt in hoeverre de e-nosetechnologie een hulpmiddel biedt om sneller en gerichter veiligheidsinformatie te presenteren op basis waarvan maatregelen kunnen worden genomen zoals alarmering, opschaling, aansturen van meetploegen en ontalarmeren. Het Pernisnetwerk bestaat uit 30 stationaire e-noses. Drie opvallende voorvallen die werden waargenomen zijn het uitbreken van een transformatorbrand, het affakkelen van procesgas na een stroomstoring en het affakkelen van procesgas na het uitvallen van fornuizen. Deze voorvallen werden gesignaleerd door de e-noses. Daarnaast beschikken de voertuigen van de chemisch adviseurs en meetploegen van de brandweer over mobiele e-noses, die worden ingezet bij het onderzoeken van diverse incidenten met gevaarlijke stoffen. De mobiele e-noses hebben met name potentie laten zien in het op afstand monitoren van situaties met verhoogde gasconcentraties. Gebleken is dat de detectiegrens van de e-nose voor stoffen vaak lager ligt dan de detectiegrens van de huidige mobiele meetapparatuur. Door een e-nose te plaatsen in een object of benedenwinds van een incident kan het concentratieverloop gemonitord worden en de situatie op afstand bewaakt worden. Het blijkt dat vragen over het concentratieverloop in een bepaald gebied sneller en betrouwbaarder beantwoord kunnen worden. Daardoor kunnen betere maatregelen genomen worden en is de informatievoorziening adequater. De verwachting is dat de inzet van mobiele e-noses in de toekomst zal leiden tot kwalitatieve verbeteringen in het functioneren van de meetplanorganisatie. Rapportage E-nose programma Rijnmond 6

7 Het tweede netwerk, in Moerdijk, bestond uit zeven elektronische neuzen rond het terrein van Chemie-Pack. Dit netwerk diende om een beeld te krijgen van de luchtkwaliteit na de grote industriële brand op 5 januari De emissies vanaf het terrein konden goed inzichtelijk gemaakt worden. Deze bleken echter relatief laag ten opzichte van de emissies afkomstig van de omliggende industrie. Daarop is een zogenaamde object specifieke alarmering opgezet voor het terrein van Chemie-Pack. Bij deze alarmering wordt rekening gehouden met de invloed van verstorende emissies afkomstig van externe bronnen. Zo kan een adequate alarmering worden opgezet voor emissies afkomstig vanuit een specifiek gebied, in dit geval het terrein van Chemie- Pack. De object specifieke alarmering is inmiddels succesvol getest op het Moerdijknetwerk. In de meldkamer van de DCMR is op het dashboard, naast de eerder genoemde geuralarmering, ook een veiligheidsalarmering geïnstalleerd en tevens gevalideerd. Voor de neuzen in het industriegebied is de alarminstelling aangepast door o.a. een hogere alarmwaarde in te stellen dan voor de neuzen in de woonomgeving. Uit de validatiestudie komt naar voren dat de huidige instellingen zorgen voor een forse afname van het aantal alarmeringen ten opzichte van de oorspronkelijke instellingen én nog steeds ruim voldoende zijn om grote incidenten te kunnen waarnemen. De e-noses hebben goed gealarmeerd op de meest opvallende gebeurtenissen. Ook bij de CIN-meldingen waarbij emissies te verwachten waren, hebben de e-noses goed gefunctioneerd. In het e-noseprogramma is ook gewerkt aan een generiek toepasbare database met fingerprints van stoffen. Voor een 30-tal geur- en veiligheidsrelevante stoffen werden fingerprints opgesteld en opgeslagen in een database. Met behulp van deze database kan nu in een aantal gevallen een indicatie gegeven worden van de aard van de aanwezige stof. De fingerprints van verschillende stoffen zijn echter niet altijd voldoende onderscheidend gebleken. Daarnaast zal in de praktijk meestal een mengsel van stoffen in de buitenlucht aanwezig zijn, wat identificatie van de stoffen verder bemoeilijkt. Voor eenvoudige praktijksituaties waarbij het aantal potentiële bronnen beperkt is en achtergrondkennis aanwezig is, kunnen de fingerprints voldoende onderscheidend zijn voor stofherkenning en dus bronidentificatie. Voor complexe brongebieden, zoals de regio Rijnmond, zal het echter niet steeds mogelijk zijn om bij het detecteren van een anomalie eenduidig te bepalen door welke stof deze veroorzaakt wordt. De primaire functionaliteit van een e-nosenetwerk is én blijft daarom de detectie van veranderingen in de luchtsamenstelling die mogelijk geurhinder of een veiligheidsincident kunnen veroorzaken en het opvolgen hiervan in plaats en tijd. Luchtmeetnet De e-nose is een relatief goedkope techniek ten opzichte van de monitoren die worden gebruikt in het reguliere luchtmeetnet. Daarom is onderzocht of en in hoeverre de e-nose van toegevoegde waarde kan zijn voor het luchtmeetnet. Uit dit onderzoek is gebleken dat de technologie (nog) niet geschikt is om ingezet te worden in reguliere meetnetsituatie waar kwantitatieve gegevens nodig zijn. Over een aantal jaren kan de technologie weer verder zijn ontwikkeld. Onder bepaalde omstandigheden kan de e-nosetechnologie wel ingezet worden om kwalitatieve uitspraken te doen over de invloed van (mogelijk) aanwezige bronnen. De tijd- en locatiebepalingen zijn belangrijke voordelen van de e-nose. Potentiële kruisgevoeligheden zijn een nadeel, dat echter met fingerprinting beperkt kan worden. In de Rijnmond wordt gestreefd naar het verbeteren van de luchtkwaliteit door het terugdringen van emissies van stoffen die schadelijk zijn voor de gezondheid. Om die reden is nader onderzoek gedaan naar de relatie tussen BTEX stoffen (een kleine groep aromatische koolwaterstoffen waaronder benzeen) en e-nosemetingen. Hoewel de e-nose niet specifiek de benzeenconcentraties Rapportage E-nose programma Rijnmond 7

8 meet, kan de e-nose wel situaties detecteren die wijzen op verhoogde waarden. De correlatie tussen benzeen-concentarties en e-nosesignalen is bepaald onder laboratoriumcondities en onder reële omstandigheden. Onder laboratoriumcondities is een zeer goede correlatie gevonden en ook onder reële condities is een correlatie gevonden die afdoende is om aanvullend op het meetnet uitspraken te kunnen doen over aanwezige BTEX/benzeenconcentraties. Dit betekent dat de e-nose in aanvulling op de registratie van luchtmeetstations kan worden gebruikt om met name de ruimtelijke impact van de benzeenemissies weer te geven. Het e-nose netwerk is immers veel fijnmaziger dan het luchtkwaliteitsmeetnet. Conclusies Het e-nosesysteem brengt bij incidentele emissies omgevingseffecten in kaart. Het stationaire en mobiele e-nosemeetnet kan zo een belangrijke rol spelen in het bewaken van de veiligheid in de Rijnmond. De e-nose is een goede indicator voor geurklachten en kan daarom door zowel overheden als bedrijven gebruikt worden als managementinstrument voor geur. Met behulp van gerichte meetcampagnes kan bij overlast gevende bedrijven geur continu gemonitord worden en kunnen de omstandigheden waaronder geurhinder ontstaat, achterhaald worden. De e-nosetechnologie vormt geen alternatief voor het huidige luchtmeetnet, maar kan wel een waardevolle toevoeging zijn op de luchtmeetstations tegen relatief lage kosten. De e- nose kan een bijdrage leveren aan de opsporing van en alarmering op verhoogde BTEX/benzeenconcentraties. Het in de lucht krijgen en houden van een e-nose netwerk kost ongeveer tussen de en per jaar. Rapportage E-nose programma Rijnmond 8

9 1. Inleiding In de Rotterdamse haven wordt gewerkt met allerlei (gevaarlijke) stoffen die tijdens incidenten mogelijk kunnen vrijkomen. Niet alleen kunnen inwoners hiervan stankoverlast ervaren, maar er is ook kans op onveilige situaties. De DCMR heeft de laatste jaren veel ervaring opgedaan met het gebruik van de e-nose technologie als innovatief meetinstrument. Dit instrument biedt een goed perspectief om de kwaliteit van de leefomgeving (met name op het gebied van veiligheid en geur) te bewaken en daarmee mogelijk ook verder te verbeteren. Ter voorlopige afsluiting van het driejarige e-nose programma (juli ) is deze rapportage E-nose programma Rijnmond opgesteld. Dit document gaat in op de resultaten van de pilot die de afgelopen jaren is uitgevoerd in opdracht van Provincie Zuid-Holland (PZH) en de Veiligheidsregio Rotterdam-Rijnmond (VRR, mede opererend namens het toenmalige Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) dat is voortgezet binnen het Ministerie van Veiligheid en Justitie (V&J)). Het beschrijft de toepassingsgebieden waarvoor e-noses kunnen worden ingezet en geeft inzicht in de randvoorwaarden en bijzondere aandachtspunten bij het mogelijk uitrollen van een e-nose netwerk in de Rijnmond. De resultaten zijn dermate positief dat op verzoek van het Havenbedrijf Rotterdam (HbR) een aanzet is gemaakt voor een implementatieplan waarin de aanleg van een e-nose netwerk wordt beschreven (bijlage A). Deze bijlage is een eerste aanzet voor het uiteindelijk op te stellen Implementatieplan. Rapportage E-nose programma Rijnmond 9

10 2. E-noses en de meerwaarde op het gebied van Veiligheid en Geur 2.1 De e-nose technologie De e-nose is een compact meetinstrument dat bestaat uit een aantal sensoren die veranderingen van de aanwezige gasvormige stoffen in de buitenlucht registreren. Een e-nose is niet ontworpen om specifieke stoffen weer te geven, maar mengsels van gassen. De reacties van de verschillende sensoren op dezelfde stof zorgen er in de meeste gevallen wel voor dat per stofsoort een herkenbaar reactiepatroon optreedt (zogenaamde fingerprints ). Een e-nose netwerk kan bestaan uit e-noses die vast op een bepaalde locatie staan opgesteld en/of uit mobiele e-noses. Bij alle e-noses worden de actuele geografische coördinaten weergegeven doordat het GSM signaal de coördinaten doorgeeft aan de server. De gegevens die de e-noses verzamelen worden doorgestuurd aan een online informatiesysteem dat vervolgens de sensordata omzet in informatie. Dit informatiemanagementsysteem kan daardoor real time inzicht geven in de aanwezigheid en verspreiding van industriële emissies van stoffen. De real-time inputdata voor dit systeem zijn afkomstig van vaste en mobiele e-noses en van weerstations. Deze informatie kan worden aangevuld met zintuiglijke waarnemingen (terugkoppeling van toezichthouders, klachten van burgers en meldingen van bedrijven). De resultaten zijn via internet beschikbaar en kunnen worden afgebeeld op digitale kaarten, zoals Google Earth. Een e-nose wijkt fundamenteel af van een luchtkwaliteitsmeetnet. Een luchtkwaliteitsmeetnet meet de concentraties van bepaalde componenten die in de lucht aanwezig zijn. De belangrijkste zijn zwaveldioxide (SO2), stikstofoxiden (NOx), Ozon (O3) en fijnstof (PM10-2,5). Daarnaast worden er nog zo n 15 andere componenten min of meer continue gemeten door verschillende partijen als RIVM en DCMR. Deze metingen hebben veelal niets met hinder of gevaar te maken, maar meten de verschillende componenten die de luchtkwaliteit bepalen. De sensoren in de e-nose zijn echter aspecifiek, maar geven daarentegen wel direct inzicht in verandering van de luchtsamenstelling. Deze veranderingen in samenstelling kunnen in de database worden geanalyseerd en vertaald in signaleringen voor potentiële hinder en gevaar. De laatste technologische ontwikkelingen van de e- nose tonen echter aan dat er sterke correlaties aantoonbaar zijn voor bepaalde stoffen, zoals benzeen. Naar alle waarschijnlijkheid zal de e-nose zich verder ontwikkelen naar het detecteren van meer gas- en dampvormige componenten. Rapportage E-nose programma Rijnmond 10

11 2.2 Gebruik van e-nose als management instrument Voor het gebruik van de e-nose technologie als betrouwbaar instrument is de afgelopen drie jaar uitgebreid onderzoek verricht door de DCMR. Dit hoofdstuk gaat in op de belangrijkste resultaten van dit programma Meerwaarde op het gebied van veiligheid en geurhinder Om de meerwaarde van de e-nose technologie op het gebied van veiligheid en geurhinder te onderzoeken zijn twee netwerken opgesteld. Het gaat om een netwerk rond Pernis (het industriegebied en de omliggende woonkernen) en in Moerdijk (het terrein van Chemie Pack). Pernis In Pernis is onderzocht in hoeverre de e-nose technologie een kansrijk hulpmiddel biedt om sneller en gerichter veiligheidsinformatie te presenteren op basis waarvan maatregelen kunnen worden genomen zoals alarmering, opschaling, aansturen van meetploegen en ontalarmeren. Het Pernis netwerk bestaat uit 30 stationaire e-noses die continu veranderingen van de luchtsamenstelling meten. Daarnaast beschikken de voertuigen van de Chemisch Adviseurs en meetploegen over mobiele e-noses, die worden ingezet bij het onderzoeken van incidenten met gevaarlijke stoffen. Het netwerk reageert op stoffen die zijn geëmitteerd uit bronnen binnen en buiten het vaste e-nose netwerk. Drie opvallende voorvallen die werden waargenomen zijn het uitbreken van een transformatorbrand, het affakkelen van procesgas na een stroomstoring en het affakkelen van procesgas na het uitvallen van fornuizen. De mobiele e-noses hebben met name potentie laten zien in het op afstand monitoren van situaties met verhoogde gasconcentraties. Zo is tijdens een brand in een loods een e-nose geplaatst, zodat de rookgasmengsels continu gemeten konden worden totdat het als veilig werd beschouwd om de loods te betreden. Gebleken is dat de detectiegrens van de e-nose voor stoffen vaak lager ligt dan de detectiegrens van de huidige mobiele meetapparatuur. Door een e-nose te plaatsen in een object of benedenwinds van een incident kan het concentratieverloop gemonitord en de situatie op afstand bewaakt worden. Sinds september 2011 zijn alle meetploegen van de brandweer voorzien van een mobiele e-nose en het blijkt dat vragen over het concentratieverloop in een bepaald gebied sneller en betrouwbaarder beantwoord kunnen worden. De Brandweer is daardoor in staat om sneller en beter informatie te verzamelen die maatregelen ondersteund werken. De verwachting is dat de inzet van mobiele e-noses in de toekomst zal leiden tot kwalitatieve verbeteringen in het functioneren van de meetplanorganisatie. Moerdijk Rond het terrein van Chemie-Pack in Moerdijk zijn zeven elektronische neuzen geplaatst om een beeld te krijgen van de luchtkwaliteit na de zeer grote brand op 5 januari De inzet van een mobiele e-nose maakte het mogelijk om de precieze locaties van verhoogde concentraties te detecteren (door de GPS module) en het concentratieverloop te monitoren. Aangezien het stationaire e-nose netwerk ook reageerde op gassen van bronnen buiten Chemie- Pack is een speciale alarmering voor het betreffende industrieterrein opgezet en getest. Bij deze alarmering dient rekening te worden gehouden met de invloed van verstorende emissies afkomstig van externe bronnen. Het is noodzakelijk om deze eruit te filteren door gebruik te maken van gegevens over windrichting en de fingerprint van het bedrijf, zodat er geen vertekenende resultaten optreden die afkomstig zijn van andere bedrijven. Deze objectspecifieke alarmering is inmiddels succesvol getest op het Moerdijk netwerk. Rapportage E-nose programma Rijnmond 11

12 Meerwaarde op het gebied van geur Om de meerwaarde van de e-nose technologie op het gebied van geur aan te tonen, zijn onder andere twee pilotstudies opgezet in samenwerking met de industrie (Vopak). Uit de eerste pilotstudie (data-analyse) bleek dat de e-noses goede indicatoren zijn voor geurklachten: bij 98% van de hinderklachten die werden gemeld in de buurt van de e-nose heeft de e-nose een verandering gedetecteerd. Voor een adequate klachtendetector bleek het percentage fout-positief (e-nose verhoging, geen klacht) echter nog te hoog (57%). Filtering met gegevens over de windrichting heeft dit probleem opgelost. In de tweede pilotstudie werkt Vopak aan het verder verfijnen van het eigen alarmeringssysteem op het gebied van geur. Zij betrekt inmiddels al de actuele uitslag van de e-noses (van zowel Vopak als DCMR neuzen) in de operationele besluitvorming. Hieruit blijkt tevens de meerwaarde van de e-nose als proces operationele tool. Het continu monitoren van de geuruitstoot is een van de voordelen, aangezien hierdoor de specifieke omstandigheden waaronder de overlast ontstaat kunnen worden achterhaald. Vervolgens kan dan gericht(er) naar een oplossing van het geurprobleem gezocht worden. In 2010 is de technologie ingezet bij een notenbranderij. Bij het in kaart brengen van de geursituatie bleek een één op één relatie te bestaan tussen de menselijke geurwaarnemingen en de momenten dat de e-nose emissies bij de bron en immissies in de woonomgeving registreerde. Momenteel wordt deze technologie onder andere ingezet bij een aardappelverwerkingsbedrijf en een raffinaderij in Oman. Ook is onderzoek gedaan naar gevallen waarbij het veroorzakende bedrijf niet bekend was. E- noses blijken vaak vóórdat de eerste klachten binnenkomen al een verandering in de luchtsamenstelling te detecteren. Er is daarom een e-nose dashboard geïntegreerd in de Meldkamer, dat een alarmering geeft wanneer een e-nose hoge waarden registreert. Vervolgens kan de Meldkamer uitrukken om deze alarmering nader te onderzoeken. Naast bovenstaande fingerprints die karakteristiek zijn voor een situatie met geuroverlast, wordt er gewerkt aan een geurstoffen database in samenwerking met de Vlaamse instelling voor technologisch onderzoek (VITO). De toepassing van de e-nose technologie kan ook een toegevoegde waarde hebben bij het opsporen en bij de alarmering van verhoogde benzeenconcentraties door het traditionele luchtmeetnet. De e-nose technologie vormt geen alternatief voor de bestaande meetstations, maar kan de metingen van de stations wel verrijken op een kosteneffectieve manier. De kostbare meetstations meten op een kwantitatieve wijze specifieke stoffen voor de luchtkwaliteit (o.a. benzeen). Een dicht netwerk van e-noses geeft een interessante aanvulling op de schaarse reguliere meetpunten. De e-noses meten niet specifiek de benzeenconcentratie, maar het is gebleken dat de e-nose sensoren bepaalde gassen met benzeen erin goed registreren. Met een fijnmazig e-nose netwerk kan derhalve vroegtijdig een verhoogde benzeenconcentraties worden herkend. Conclusie De conclusie is dat de e-nose goed in staat is om veranderingen in luchtsamenstelling te signaleren die tot geurklachten kunnen leiden. De groeiende database van fingerprints van de belangrijkste geur- en incidentgevoelige stoffen zal op termijn leiden tot een betere indicatie omtrent welke stoffen er vrijkomen, waardoor de oorzaak van de hinder snel opgespoord kan worden. Vervolgens dienen vanzelfsprekend door het bedrijf, of zo nodig de overheid, maatregelen genomen te worden. Rapportage E-nose programma Rijnmond 12

13 2.3 Wie heeft wat aan een e-nose netwerk? In onderstaand schema zijn de belangen van de stakeholders in het kort uitgewerkt, mede op basis van informatie verkregen uit de expert meeting (25 februari 2013). Dit overzicht is niet uitputtend en kan naar behoefte worden aangevuld. De samenwerkende diensten zullen de informatie die het systeem levert immers verschillend gebruiken. Rapportage E-nose programma Rijnmond 13

14 Veiligheid Luchtkwaliteit Stankhinder verminderen Milieugebruiks-ruimte optimaliseren Proces-voering optimaliseren Provincie/gemeenten Minder incidenten. Betere afhandeling incidenten. Verbeteren imago regio Extra locatie specifieke tool voor signaleren van lucht-kwaliteitsissues. Daardoor specifieke Verbeteren kwaliteit leefomgeving. Behoud en versterking van industrie in Rijnmond. Maakt groei/economische ontwikkeling mogelijk. Voorkomt klachten, waardoor minder druk op meldkamers. Potentieel kosten besparend. Rijnmond (schoon & veilig). Sluit aan bij beleidsdoelen milieu- en leefomgeving. maatregelen mogelijk. Kan ten dele en op termijn luchtkwaliteits-net vervangen. HbR Port development Minder incidenten. Betere afhandeling incidenten. Verbeteren imago HbR. Sluit aan bij Havenvisie Verbeteren leef-en werkomgeving. Sluit aan bij concept green port. Verbeteren imago HbR. Sluit aan bij Havenvisie Draagvlak voor industriële activiteiten vergroten. Gebruik haven optimaliseren aan de hand van meetgegevens (dus niet alleen door gebruik modellen), dus meer groeimogelijkheid binnen bestaande grenzen. HbR Port control (publieke taken) Informatie voor rampenbestrijding. Bronnen opsporing. Inzicht in (varende) bronnen en early warning. Verbeteren kwaliteit leefomgeving. Betere toewijzing geurklachten. VRR Informatie voor rampenbestrijding. Veiligheid VRR personeel. Early Warning systeem: het sneller herkennen van gevaar en bepalen Voorkomt klachten, waardoor minder druk op meldkamers. Bronnen opsporing. Mobiel netwerk voor Meetplanorganisatie potentieel bedreigde gebied. Burgers Inzicht in veiligheid in eigen woonomgeving Inzicht in bronnen en early warning. Verbeteren kwaliteit leefomgeving Additionele informatie voor vergunningen, beleidsplannen, etc Bedrijven Onveilige situaties Past bij concept van Directe tool voor Rapportage E-nose programma Rijnmond 14

15 (personeel en omgeving) goede buur operations ter voorkoming eerder opgespoord van stankhinder. waardoor maatregelen Kleinere kans op preventies kunnen worden conflicten met overheids genomen. diensten. Deltalinqs Minder incidenten. Verbeteren leef-en Verbeteren kwaliteit Vergroten mogelijkheden Betere afhandeling werkomgeving. leefomgeving. voor industriële incidenten. Sluit aan bij concept ontwikkeling. Verbeteren imago green port. bedrijfsleven. Verbeteren imago bedrijfsleven. DCMR Onveilige situaties Zie alle andere belangen. Verbeteren kwaliteit Gebruik haven Voorkomt klachten, (personeel en omgeving) leefomgeving. optimaliseren aan de waardoor minder druk op eerder opgespoord Betere toewijzing hand van meetgegevens meldkamers. Potentieel waardoor maatregelen geurklachten. (dus niet alleen door kosten besparend. preventies kunnen worden gebruik modellen), dus genomen. meer sturing voor Bronnen opsporing. bewaken van grenzen. RIVM Informatie voor Informatie voor rampenbestrijding. rampenbestrijding. Betere locatie bepaling Betere locatie bepaling metingen bij rampen. metingen bij rampen. Rapportage E-nose programma Rijnmond 15

16 3. E-nose technologie: relevantie beheertaken regio Rijnmond De E-nose technologie kan onder andere gebruikt worden voor de volgende beheertaken: - Bewaken van de veiligheid door de Overheid. - Het signaleren en terugdringen van geurklachten voor omwonenden. - Emissiesignalering en processturing door de bedrijven. - Het achterhalen van bronnen bij geurklachten. - Het signaleren en opsporen van ontgassende schepen. 3.1 Veiligheid bewaken door de Overheid Het stationaire en mobiele e-nose meetnet kan een belangrijke rol spelen in het bewaken van de veiligheid door de overheid. Daaronder vallen tevens de publieke taken van het Havenbedrijf Rotterdam. Het e-nose systeem brengt bij incidentele emissies real-time en online de verspreiding over de omgeving in kaart. Afhankelijk van de afwijkingen ten opzichte van de normale waarden van de e-noses en het mogelijke stankklachtenbeeld van bewoners, kan snel een indicatie worden verkregen van het totale beïnvloede gebied en van de mogelijke bron. Dit biedt ten opzichte van de conventionele technieken op het gebied van veiligheid (zoals meetbuisjes, PID meters en COmeters). Deze hebben geen mogelijkheden om snel en gerichter veiligheidsinformatie on line en continu te verzamelen. Het gaat hierbij om informatie over gevaarlijke stoffen op basis waarvan maatregelen zoals alarmering van de bevolking, aansturen van meetploegen, opschaling van hulpverleningsdiensten en ontalarmering kunnen worden genomen. Het sneller kunnen intrekken van een alarm is van belang voor gebieden die economisch belangrijk zijn zoals haven- en industriegebieden en snelwegen. De mobiele e-noses kunnen binnen de meetplanorganisatie van de Veiligheidsregio Rotterdam- Rijnmond een belangrijke plaats innemen. Meetploegen en Chemisch Adviseurs experimenteren nu met mobiele e-noses bij incidenten met gevaarlijke stoffen. De ervaringen tot op heden zijn positief. Zo heeft de meetplanleider een goede plaatsbepaling van de meetploegen, worden deze beter aangestuurd en kan men sneller en beter stuurinformatie verzamelen. Daarnaast kan met de e-nose op afstand een situatie gemonitord worden, zonder dat er frequent metingen met conventionele apparatuur verricht hoeven te worden. 3.2 Het terugdringen van stankklachten De e-nose technologie wordt tevens toegepast als odour management instrument door de overheid. Een te hoge geurbelasting in de buitenlucht kan verschillende gezondheidseffecten oproepen bij de mens: (ernstige) hinder, verstoring van gedrag en activiteiten en stressgerelateerde somatische gezondheidsklachten. Alle stakeholders streven naar het verbeteren van de luchtkwaliteit en daarmee van de gezondheid van de bevolking. Het terugdringen van hinder door geur (en daardoor van het aantal geurklachten) levert daar een bijdrage aan. Een meerwaarde van de e-nose is dat deze technologie ook de operators in de meldkamers van diverse overheidspartijen kan ondersteunen bij het sneller opsporen van een overlastgevende geurbron en het initiëren van vervolgacties. Daadwerkelijk optredende geurhinder kan hiermee gereduceerd worden door het treffen van de juiste maatregelen. E-noses signaleren de geuremissies meestal ruim voordat de eerste klacht bij de meldkamer wordt ingediend. Rapportage E-nose programma Rijnmond 16

17 3.3 Emissiesignalering en processturing door de industrie De e-nose technologie wordt toegepast als emissiesignalering en bij procesbewaking in een aantal branches van de industrie. Hiervoor is minimaal een vast e-nose netwerk rondom het betreffende bedrijf nodig. De voordelen van het gebruik van de e-nose als bewaak-en sturingsinstrument zijn divers. Inzicht in de geuruitstoot houdt in dat een bedrijf geurhinder kan terugdringen en zijn processen kan optimaliseren zonder daarbij geuroverlast te veroorzaken. Daarbij kan een bedrijf anticiperen op mogelijke overlast door bijsturing in het proces. Ook is het bij een eventuele klachtentoewijzing door het bevoegd gezag voor een bedrijf eenvoudiger aannemelijk te maken wat haar betrokkenheid bij de geuroverlast is. Een belangrijke meerwaarde voor de industrie is de toepassing als hulpmiddel bij incidentenbestrijding. Een tijdige emissiesignalering bij onvoorziene situaties kan escalatie voorkomen. Hiermee waakt de industrie zelf over zijn geuruitstoot en over de veiligheid in het haven- en industriegebied en de dichtbijgelegen woonkernen. 3.4 Oorzaak individuele geuroverlast achterhalen (industrie en overheden) Het is doorgaans gebruikelijk dat geurmetingen door mensen worden verricht. Met hun eigen neus wordt bepaald in hoeverre er sprake is van geurhinder. Een meer wetenschappelijke wijze van het vaststellen van geurhinder is het uitvoeren van een organoleptisch (dat wat met de zintuigen (reuk, zicht) kan worden waargenomen) onderzoek met behulp van een geurpanel waarmee het aantal geureenheden wordt bepaald. Dit type onderzoek is omslachtig, kostbaar en neemt veel tijd in beslag. Ook is het niet mogelijk om geur continu te meten. Hierdoor is het lastig om de omstandigheden waarin overlast ontstaat te achterhalen. Met een gerichte e-nose meetcampagne rondom een geuroverlastgevend bedrijf kan continu geur gemonitord worden. Hiermee kan gerichter de relatie tussen ervaren geurhinder en de geuremissies van het bedrijf onderzocht worden, waardoor vervolgens gericht een plan van aanpak voor de overlast kan worden opgesteld. 3.5 Opsporen en alarmering bij benzeenemissies (overheden) Een streven van overheden is het verbeteren van de luchtkwaliteit en daarmee van de gezondheid van de bevolking. Het opsporen en de alarmering bij verhoogde benzeenconcentraties levert daar een bijdrage aan. In deze toepassing biedt de e-nose technologie een toegevoegde waarde voor het traditionele luchtmeetnet. De e-nose technologie vormt geen alternatief voor de bestaande meetstations, maar is wel een waardevolle toevoeging op de stations. De kostbare meetstations meten op een kwantitatieve wijze specifieke stoffen voor de luchtkwaliteit (o.a. benzeen). Een dicht netwerk van relatief goedkope e-noses geeft een interessante aanvulling op de schaarse reguliere meetpunten. De e-noses meten niet specifiek de benzeenconcentratie, maar kunnen wel goed situaties detecteren die duiden op een actuele benzeenpiek. Met e-noses kan eventueel een fijnmazig netwerk worden ingericht om vroegtijdig verhoogde benzeenconcentraties te herkennen en vervolgens bij bronopsporing te assisteren. 3.6 Opsporen van ontgassende varende schepen Schepen die varend ontgassen zijn een veelvoorkomende bron van geurhinder. In de huidige praktijk is het detecteren en volgen van varende schepen die ontgassen arbeidsintensief. De e- nose technologie is in dit geval een bruikbaar instrument voor de tracking en tracing van mobiele emissiebronnen. Een netwerk van e-noses rondom de vaarwegen biedt namelijk de mogelijkheid om de pluim van een ontgassend schip dat voorbij vaart te registeren. Bronaanduiding wordt Rapportage E-nose programma Rijnmond 17

18 vervolgens gerealiseerd door de combinatie van winddata, e-nose data en AIS-scheepvaartdata 1. Dit kan de veiligheid van het gebied en de gezondheid van zijn burgers ten goede komen. 1 AIS staat voor Automatic Identification System Rapportage E-nose programma Rijnmond 18

19 4. Opzetten E-nose meetnet 4.1 Meetstrategie In het e-nose programma is door de DCMR onderzoek gedaan naar hoe te komen tot een effectieve meetstrategie voor een regionaal dekkend e-nose netwerk (rapport is op te vragen bij de DCMR onder referentienummer DMS ). Daarbij zijn twee kernvragen gesteld: - Hoeveel en waar moeten de e-noses worden geïnstalleerd? En - Is één netwerk handig of is er een combinatie mogelijk van verschillende (bedrijfs-) netwerken? Vraag 1: Hoeveel en waar moeten de e-noses worden geïnstalleerd? Er zijn vanzelfsprekend altijd hybride modellen mogelijk, maar bij het onderzoek is uitgegaan van het basismodel van een fixed grid. De DCMR heeft de optimale dichtheid onderzocht op basis van twee basismodellen met een hogeen lage dichtheid. De conclusies van dat onderzoek zijn dat: Een hoge dichtheid, een grid van 1x1 km, leidt tot een grid waarbij de functionaliteit van een e-nose netwerk optimaal wordt benut. Als de doelstelling van het meetnet beperkt is tot het detecteren van de grote incidenten in het kader van de veiligheid dan is een vast meetnetwerk met lage dichtheid voldoende. De inzet van mobiele e-noses maakt een tijdelijke verdichting van het vaste netwerk in de nabije omgeving van het incident mogelijk. Tijdens het e-nose programma beschikten Meetploegen en Chemisch Adviseurs over mobiele e-noses. De ervaringen in de operationele sfeer zijn tot op heden zeer positief (verslagen zijn op te vragen bij DCMR onder referentienummers DMS , , , ). Vraag 2: Is één netwerk handig of is er een combinatie mogelijk van verschillende (bedrijfs-) netwerken? In principe is het mogelijk om een aantal bedrijfsnetwerken aan elkaar te koppelen zodat er een groot netwerk ontstaat. Maar dat betekent dat alle bedrijven en/of terreinen zelfstandig het initiatief moeten nemen om een bepaald aantal e-noses aan te schaffen. Dit is wellicht op termijn mogelijk, maar vooralsnog complex omdat naar verwachting slechts weinig bedrijven zelfstandig zullen besluiten tot de aanleg van een eigen bedrijfsnetwerk. De vraag is dan ook of deze bedrijven wel bereid zullen zijn de data te delen met de overheid. Een manier om meer bedrijven e-nose bedrijfsnetwerken te laten implementeren is om deze techniek voor te schrijven in de milieuvergunning. De motivatie hierbij is dat de primaire verantwoordelijkheid voor veiligheid bij de bedrijven zelf ligt. De eerste stappen om de e-nose in de toekomst in de milieuvergunningen op te laten nemen lijken juridisch mogelijk (DMS ). Maar eerst zal de beleidsmatige en bestuurlijke wenselijkheid moeten worden onderzocht en beantwoord. Vooralsnog wordt geadviseerd om met het algemeen voorschrijven van e-noses in vergunningen zeer terughoudend om te gaan. Het staat bedrijven natuurlijk vrij om zelf een netwerk te installeren en deze gegevens al dan niet te delen met overheid. Rapportage E-nose programma Rijnmond 19

20 In dit stadium is het raadzaam te starten met een netwerk dat in handen is van alle stakeholders, maar gecoördineerd door één partij of slechts enkele partijen. De e-noses kunnen worden geïnstalleerd in het openbare gebied volgens het 1x1 grid. Daarbij ligt een batchgewijze aanpak voor de hand zodat snel ervaring kan worden opgedaan en tijdige evaluaties mogelijk zijn, zodat het netwerk zich optimaal kan uitrollen. In de onderstaande figuur is een netwerk uitgewerkt op basis van 1x1 km en waarbij alle neuzen op openbaar terrein zijn geplaatst (totaal ca. 350 e-noses). Figuur 4.1: Uitwerking van e-nose netwerk in de Rijnmond 4.2 Potentiële deelnemers Hieronder wordt een overzicht gegeven van de betrokkenen (en tussen haakjes het belang/rol) bij de realisatie en aansturing van een e-nose netwerk in de Rijnmond. DCMR (meldkamer, toezicht, communicatie en input vergunningen) Bedrijven (real time effect monitoring, compliance, imago) Burgers (informatie) Haven bedrijf Rotterdam NV (vaarwegen openhouden, long term monitoring milieusituatie, planning bedrijfslocaties, communicatie en imago) Havenbedrijf Rotterdam in de rol van uitvoeren publieke taken VRR (incident management) Zeehavenpolitie (incident management) Rapportage E-nose programma Rijnmond 20

21 RIVM (incidentmanagement) Belangengroepen? (bedrijfsgerichte informatie, probleemanalyses) Gemeenten en provincie (long term monitoring milieusituatie, communicatie) Algemeen: Gebruik van mobiel netwerk voor speciale situaties of projecten. 4.3 Eigenaarschap In deze paragraaf wordt een voorstel gegeven op de vraag wie eigenaar is van de e-noses, de ruwe data en de verwerkte e-nose data. Tijdens het e-nose programma zijn de fysieke e-noses geleased. Gezien de snelle technologische ontwikkelingen die gepaard gaan met dit soort innovatieve technieken wordt vooralsnog uitgegaan van een leaseconstructie. Ook het onderhoud aan de hardware is daarmee gegarandeerd. Het ligt voor de hand er vanuit te gaan dat de leverancier de eigenaar blijft van de hardware. Er is globaal sprake van twee soorten date: ruwe en bewerkte data. Ruwe e-nose data bestaan uit onbewerkte e-nose meetgegevens die worden verzonden via GPRS naar de server van de leverancier. Bewerkte data (o.a. alarmering en stofherkenning) ontstaan door verwerking van de ruwe data in speciaal ontwikkelde software. Dit levert bruikbare gebiedsgerichte informatie op de terreinen van geur en veiligheid. Het voorstel is het eigenaarschap over de data als volgt te regelen: de toekomstige opdrachtgever van het regiomeetnet zal de eigenaar zijn van de ruwe e-nose data. De uitvoerende partijen (DCMR, VRR, HbR) hebben als uitvoerders toegang tot de bewerkte data. Tevens moet in het implementatieplan worden bepaald welke andere stakeholders toegang hebben tot de bewerkte data, waarbij de overheid voor een actieve (publicatie op website) of passieve (alleen reageren op WOB verzoeken) informatievoorziening kan kiezen. Aanbieders van e-noses De sensoren die in de modules worden gebruikt zijn vrij op de markt beschikbaar. Op basis van deze sensoren wordt wereldwijd door circa 18 bedrijven e-nose achtige apparaten gebouwd. Er is, naast e-noses (hardware) en een dataverzendmodule, ook een online informatiesysteem nodig dat de sensordata interpreteert en projecteert. Daarmee wordt de ruwe inputdata omgezet in bruikbare informatie. In Nederland zijn er slechts twee partijen die zich bezighouden met e-nose ontwikkeling. In het lopende e-nose programma is gekozen voor een van de twee partijen (Common-Invent uit Delft) op grond van de daar aanwezige kennis. Gedurende het e-nose programma heeft de DCMR de markt in de gaten gehouden met betrekking tot andere partijen die e-noses ontwikkelen. Twee Duitse studies, uitgevoerd door het Kompetenzzentrum WasserBerlin, op het gebied van milieumonitoring met e-noses geven een goed beeld van de huidige marktsituatie. Uit deze studies komt naar voren dat er wereldwijd 18 relevante internationale marktpartijen zijn 2. Uit hun marktanalyse komt het bedrijf Comon-Invent als de goedkoopste e-nose leverancier uit de bus. De benchmarkstudie 3, waarbij vier verschillende e-nose systemen een jaar lang in bedrijf zijn geweest 2 Kompetenzzentrum Wasser Berlin, , Market review on available instruments for odour measurement. 3 Kompetenzzentrum Wasser Berlin, 2012, Results of tests of four electronic noses at BWB sewer research plant. Rapportage E-nose programma Rijnmond 21

22 in een rioleringssysteem, gaf aan dat het systeem van Comon-Invent,ondanks de substantieel lagere kosten, een vergelijkbare performance heeft vergeleken met de andere drie leveranciers. De e-noses van de leverancier dienen onder andere te voldoen aan de volgende eisen: iedere sensormodule is stand alone door toepassing van GPRS; energievoorziening door aanwezig net (bijvoorbeeld lantarenpaal) of een zonnepaneel. een nader te bepalen aantal is voorzien van meteosensoren (windrichting en -kracht en temperatuur). Up-time van de individuele sensor modules: 99,7%: module is binnen 24 uur gerepareerd. Nieuwe technische ontwikkelingen van de e-nose worden gedurende het project toegepast zonder additionele kosten. Bedrijf moet voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen van solvabiliteit, rentabiliteit en liquiditeit. Kerngegevens over het systeem moeten zijn geborgd bij een derde partij, zodat bij faillissement of ander onheil het systeem kan blijven draaien. 4.4 Sterkte-zwakte analyse Ten behoeve van de beoordeling van de wenselijkheid van een e-nose netwerk is met huidige gebruikers een SWOT analyse verricht naar de e-nose als tool en de toepassingsgebieden. De daaruit resulterende tabel is als bijlage B toegevoegd aan dit rapport. Voor de verschillende mogelijke toepassingen van de technologie zijn de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen weergegeven. Daaruit zijn de volgende hoofdlijnen en aandachtspunten naar voren gekomen, die zullen worden meegenomen bij het implementatieplan: Sterke punten: Het systeem biedt duidelijk meerwaarde als snelle duiding van de verspreiding van de verontreiniging en verkort daardoor de follow-up acties (alarmering, bronidentificatie, etc.). E-noses zijn relatief goedkoop ten opzichte van andere meetsystemen. Geeft handelingsperspectief aan emittenten door opname in hun procesmanagement. De meldkamer (waar de bewerkte data binnen komen) kan snel handelen op basis van de gegevens, waardoor preventie van klachten mogelijk wordt. De technologie is complementair aan andere wijzen van bepaling van luchtverontreiniging (luchtmeetnet, mobiele apparatuur, zintuiglijke waarnemingen, etc.). Zwakke punten: De markt voor e-noses is schaars. Potentiële onduidelijkheid over eigendom van data, datasysteem, etc. Fingerprints-systeem is nog incompleet. Vooral is het voor de Meetplanorganisatie nodig om verder onderzoek te doen om (zeer) gevaarlijke stoffen te kunnen detecteren en identificeren. Omvang van data en datahandling: De e-noses genereren veel data, hiervoor is een dataverwerkingssysteem nodig, de verwerking en analyse dient te gebeuren door een adequaat functionerende organisatie. Innovatieve meetsystemen voldoen niet aan de eisen zoals die bijvoorbeeld zijn beschreven voor meten en rekenen luchtkwaliteit. Er zal moeten worden beschreven dat er alleen sprake zal zijn van complementaire metingen. Rapportage E-nose programma Rijnmond 22

23 4.5 Verdere ontwikkeling e-nose netwerk De e-nose technologie is zoals eerder vermeld een nieuwe technologie waaraan nog veel ontwikkeling mogelijk is. De verwachting is dat de e-nose technologie zich in de toekomst zal ontwikkelingen in de volgende richtingen: 1) Automatische bronopsporing en identificatie. Hiervoor is reeds een software tool ontwikkeld (Odour Radar) die momenteel nader wordt ontwikkeld. In de toekomst zal het mogelijk zijn bedrijfsspecifieke gegevens (zoals de opslag van gevaarlijke stoffen) direct te koppelen aan de e- nose data. Dit kan van cruciaal belang zijn bij onder andere de brandbestrijding. 2) Online beschikbaar maken van de pollutieroosmodule (combinatie van e-nose gegevens, meteo gegevens, mogelijke emissiebronnen en geografische kaart). Hiermee kunnen operationele medewerkers zelf onderzoeken welke emissiebronnen er zijn en zo bijdragen aan een snelle opsporing. 3) Online beschikbaar maken van de patroonherkenningsmodule voor het fingerprinten. Hiermee kunnen operationele medewerkers tijdens een incident zelf het incidentpatroon selecteren waarmee het incident in de tijd en plaats gevolgd kan worden. 4) Online integratie klachtendatabase en meteo. Momenteel worden klachten en meteogegevens van meldkamer achteraf naar de huidige leverancier gestuurd die deze vervolgens invoert in de database. Om het systeem proactief, sneller en goedkoper te maken is een online koppeling vereist die vanaf de meldkamer te bedienen is. Rechtstreekse koppeling met online meteosystemen maakt het E-nose systeem als onderzoeksinstrument beter bruikbaar. 4.6 Aansprakelijkheid/verantwoordelijkheid bij niet opvolgen alarmering Belangrijk is om, voordat een regiomeetnet wordt ingesteld, helderheid te verschaffen over de juridische aansprakelijkheid en verantwoordelijkheid. In het kader hiervan wordt hieronder een potentiële casus beschreven en wat de juridische consequenties hiervan zijn voor de verschillende betrokken partijen. Stel dat de uitvoerende partij op een gegeven moment informatie binnenkrijgt maar hier niet op reageert. Kort na het ontvangen van de informatie vindt er een veiligheidsincident plaats. Achteraf blijkt dat het incident voorkomen had kunnen worden als de uitvoerende partij meteen gereageerd had op de binnengekomen informatie. Door een jurist van DCMR is uitgezocht in hoeverre de uitvoerende partij dan aansprakelijk kan worden gesteld voor de geleden schade. Uit onderzoek naar deze voorbeeldcasus blijkt dat de uitvoerende partij dan inderdaad aansprakelijk kan worden gesteld voor de hierdoor veroorzaakte schade, tenzij er sprake is van overmacht. Het is daarom extra van belang om de procedure hoe te handelen bij een alarmering nauwkeurig vast te leggen en op te volgen. Daartoe is reeds een begin gemaakt door het opstellen van protocollen. 4.7 Elementen Businessplan Voor de implementatiefase zal een businessplan opgesteld gaan worden. Dit is een aanzet voor het businessplan waarin een groot aantal aannames zijn gedaan die nog besproken en besloten moeten worden. Rapportage E-nose programma Rijnmond 23