Inleiding. Chaostheorie voor organisaties
|
|
- Monique Willemsen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Recensie van "Inleiding in het chaosdenken, theorie en praktijk" van Frans van Eijnatten, Anne-Marie Poorthuis en Jaap Peters (red.), Van Gorcum, Inleiding Chaostheorie voor organisaties Tussen chaostheorie en -praktijk En daar is ie dan: Chaospraktijken Praktijk 1: De leergeschiedenis Praktijk 2: De acterend regisseur Praktijk 3: Coöperatieve anarchie Ach, het is een begin Inleiding Hoe begon zo mooi: een stel gepassioneerde zielen willen iets 'gaafs' doen en beginnen een bedrijf. En al na een paar jaar is er een crisis. Het grootste deel van de inmiddels vele medewerkers heeft weinig meer van het oorspronkelijke virus van de oprichters. Hoe kan dat? En wat te denken van een adviesbureau dat is gericht op nieuwe vormen van samenwerken en leiderschap, maar deze toekomstvisie vooral voor andere organisaties ontwikkelt. Een bureau dat zich niet aan haar eigen adviezen houdt, een bureau dat weet hoe de ideale wereld er uit ziet maar er deze wereld zelf niet kan of mag betreden. Hoe is dat toch mogelijk? Over dit soort praktische puzzels gaat 'Inleiding in chaosdenken, theorie en praktijk'. Het boek bevat negen hoofdstukken die ik opdeel in chaostheorie (4 hoofdstukken), chaospraktijk (3 hoofdstukken) en 'tussen chaostheorie en -praktijk' (2 hoofdstukken). Chaostheorie voor organisaties Dit boek beschouwt de werkelijkheid (in dit geval van organisaties) vanuit het chaosdenken en hanteert daarbij een andere set van vooronderstellingen dan normaal gangbaar is. Het inleidende hoofdstuk van Van Eijnatten gaat zelfs zo ver dat hier sprake is van een nieuw paradigma voor organiseren. Wat houdt dat chaosdenken dan in? Om te beginnen moeten we ophouden chaos als iets negatiefs te zien. Chaos en orde zijn twee zijden van dezelfde medaille en hebben elkaar nodig. Chaosdenken beseft dat het alsmaar verder opdelen van problemen in nog kleinere stukjes en het stapelen van oplossing op oplossing niet het gewenste inzicht levert. Het chaosdenken wil de verschijnselen binnen organisaties zien in hun context, met meer oog voor de onderlinge wisselwerkingen. Complexiteit ontstaat in dit paradigma zonder aanwijsbare oorzaak vanuit relatief simpele interacties van delen van een geheel. Een veel gebruikt (en daarmee een weinig origineel) voorbeeld om dit te illustreren
2 is het zogenaamde 'vlindereffect' waarbij een vleugelslag van een vlinder in Brazilië de aanleiding is voor het ontstaan van een storm in Europa. De boodschap voor managers is: biedt ruimte aan de chaos omdat in een chaos-situatie de creatieve onderstromen bovenkomen die spontaan voor nieuwe oplossingen zorgdragen. Het uiteenvallen (van delen van) de organisatie is in deze visie de normaalste zaak van de wereld. De chaos-situaties zijn herkenbaar aan het feit dat beproefde managementconcepten opeens niet meer werken. Ik leid hier dan maar uit af dat de introductie van chaos-denken in een organisatie het meeste kans van slagen maakt als er een zuchtende directeur ten einde raad achter een stapel mislukte onderzoeksrapporten zit. Naast het inleidende hoofdstuk van Van Eijnatten werkt een drietal andere hoofdstukken aspecten van het chaosdenken in meer detail uit. Van deze drie hoofdstukken (van resp. Poorthuis & Hoogerwerf, Harkema en Van de Bovenkamp & Jongkind) spreekt mij het hoofdstuk over groepsdynamica van Van de Bovenkamp & Jongkind nog het meest aan. Het doet me denken aan de inzichten die sinds de jaren 80 in de economische wetenschap zijn ontstaan over de complexiteit van evenwichten. Economische systemen kunnen meerdere evenwichten hebben en plotseling van het ene evenwicht overgaan in het andere. Economische systemen kunnen ook spontaan blijven 'hangen' in een zogenaamd onderbestedingsevenwicht waarin onvrijwillige werkloosheid hardnekkig blijft bestaan. De vier theoretische hoofdstukken vind ik in totaliteit niet overtuigend genoeg. Wat het chaos-denken behelst wordt me in hoofdlijnen wel duidelijk, maar het blijft hangen in metaforen en niet voldoende uitgewerkte voorbeelden. Tussen chaostheorie en -praktijk Twee van de negen hoofdstukken in dit boek zijn niet duidelijk onder ofwel theorie ofwel praktijk onder te brengen. Deze 'in between' hoofdstukken zijn van de hand van Govert Derix en Philip Bakker. Kenmerkend voor beide artikelen is dat ze vanuit het perspectief van een (niet participerende en met theoretische kennis uitgeruste) buitenstaander kijken naar chaospraktijken. Derix beschrijft en analyseert het ontstaan van 'chaos' in The Vision Web (TVW). Dit ITbedrijf start in 1996 met het huren van een paar kamertjes in Gouda. Het gaat de oprichters niet primair om het verdienen van geld want het moet vooral anders en 'gaaf' worden. Maar na het doorlopen van een aantal onvermijdelijke stadia van ontwikkeling lijkt de moraal van het verhaal dat het toch een 'echt' bedrijf wordt met een echte crisis als voorlopige einduitkomst. De vriendenclub wordt uiteindelijk een club met een mix van haviken en duiven. Wat Derix in dit hoofdstuk doet is met terugwerkende kracht vanuit een chaosbril naar de ontwikkelingsstadia van TVW kijken. Ik vraag me bij dit verhaal van TVW af of we hier te maken hebben met een 'echte' chaos-praktijk. Het lijkt op een redelijk voorspelbare ontwikkeling waar veel te snel gegroeide hippe IT-bedrijven nu in de neergang mee worden geconfronteerd. Juist in het geval van TVW had ik een kritischer blik vanuit de wandelgangen van het bedrijf verwacht (Ging het inderdaad niet om het verdienen van veel geld?). En ik mis in dit artikel de reflectie over wat het gebruik van het chaosinstrumentarium voor dit bedrijf had kunnen betekenen. Bakker kijkt vanuit de chaosbril naar de wachtproblematiek in de zorgsector. Ook Bakker is in dit hoofdstuk geen participant maar observator waarbij Bakker zich vooral concentreert op
3 de logistieke kant van het probleem (en dus de financiering van de zorgsector buiten beschouwing laat). Bakker ziet de oorzaak van de wachtlijsten in het ten onrechte even belangrijk maken van alle onderdelen in het logistieke proces. Bakker laat zien dat het loont om de zwakste schakels in de keten het eerst op te lossen (volgens de inzichten van de 'Theory of Constraints' van Goldratt). In wezen kiest Bakker hier voor een technische aanpak die suggereert dat de chaos goeddeels kan worden opgelost. De 'Theory of Constraints' heeft niets met chaos-theorie te maken maar is juist een voorbeeld van klassieke economische programmering. Bakker baseert zich op de situatie in Nieuw-Zeeland waarbij de invoering van een centrale planning met concrete doelen, afspraken en beloningen de wachtlijsten goeddeels laat verdwijnen. En daar is ie dan: Chaospraktijken Drie hoofdstukken uit het boek betreffen de chaospraktijk. De hoofdstukken van resp. Basten & Linde, Peters & Hofman en Hogeweg & Geerdink hebben met elkaar gemeen dat ze geschreven zijn door deelnemers aan het praktische chaos-proces dat ze zelf beschrijven. Verder doen alle drie de artikelen een poging om de chaos-inzichten te vertalen naar hanteerbare instrumenten om in de organisatiepraktijk te kunnen sturen of interveniëren. Praktijk 1: De leergeschiedenis Basten & Linde (B&L) melden dat elke organisatie wordt gekenmerkt door tegenstrijdigheden. Belangen van individuen komen nooit naadloos overeen met die van de organisatie. Je kunt dit als een probleem zien maar ook als een kans om verder te komen. B&L zetten de informatie uit de onderstroom van een organisatie actief in om de organisatie verder te helpen. Daarmee erkennen ze de meerlagigheid (of chaos) in organisaties en wordt die meerlagigheid transparant en bespreekbaar gemaakt. B&L presenteren 'de leergeschiedenis' als concreet instrument om 'double loop'-leren te bewerkstelligen in organisaties. Bij 'double loop'-leren gaat het om de vraag hoe de collectieve mentale modellen in organisaties tot stand komen. Bij 'double loop'-leren gaat het niet zozeer om wat de organisatie heeft geleerd maar vooral om hoe ze het heeft geleerd. De leergeschiedenis brengt aan de hand van interviews en documentenonderzoek de mythen, het taalgebruik, de roddels en de geruchten van de wandelgangen in kaart. De zo in kaart gebrachte onderstroom wordt vervolgens tot bovenstroom en daarmee tot onderwerp van gesprek gemaakt. De leergeschiedenis helpt actoren zich te ontworstelen aan de dominante vormen van bovenstroomdenken. De leergeschiedenis kijkt vooral naar het nu en het verleden. B&L bespreken in hun hoofdstuk ook een mogelijkheid om onderstromen pro-actief te signaleren aan de hand van 'reflectiescenario's'. B&L illustreren de leergeschiedenis van een onderzoeksinstituut waar de mythe van de vechtersmentaliteit overheerst. Het instituut begint als een klein clubje enthousiastelingen dat vooral tegen de buitenwereld vecht. Maar ook later blijft de club vechten, eerst tegen de eigen interne organisatie en later zelfs binnen de eigen teams. Zo ontstaat een organisatie waar het vooral gaat om het individuele overleven en waar medewerkers vooral op zichzelf zijn aangewezen. En zo kan met chaos-inzichten verklaard worden dat adviseurs hun eigen adviezen in de wind slaan.
4 Praktijk 2: De acterend regisseur Het hoofdstuk van Peters en Hofman (P&H) gaat over hun bijdrage bij de herinrichting van het Westland. De Westland-problematiek is een duidelijk voorbeeld van een praktijk waar het hele arsenaal aan traditionele onderzoeken de revue is gepasseerd en waar de oplossing desondanks nog lang niet in zicht is. Het gaat om een complexe en stroperige problematiek waar individuele boeren en tuinders, overheden en belangenverenigingen allemaal hun eigen rol spelen. En dus is het tijd voor een nieuwe aanpak geïnspireerd door het chaos-denken. Bij traditionele aanpakken wordt de gewenste verandering van boven naar beneden doorgevoerd en ontstaat er geheid weerstand waar je aan geholpen kunt worden via een cursus. In een alternatieve chaos-aanpak starten P&H met een analyse van de ontstane stagnatie: wie zijn de actoren, wat zijn hun opvattingen, waar ontstaan spontaan alternatieve stromingen, welke doorbrekers zijn te formuleren, welke interventies zijn mogelijk? P&H komen op grond van deze actorenanalyse met het voorstel om een nieuwe Stichting op te richten. Een Stichting die de rol krijgt van acterend regisseur. Deze mag geen onderdeel worden van het establishment en moet vertrekken vanuit een aantal zelf bedachte chaos-regels: we zijn niet belangrijk, we luisteren naar de actualiteit van hier en nu, we schrijven geen grote plannen maar praten met mensen en schrijven op de achterkant van een sigarendoos aan keukentafels, wij zijn 24 uur bereikbaar. De Stichting is als een ondergrondse beweging: op het oog ongevaarlijk, maar ondertussen van binnenuit wel degelijk een belangrijke partij die meedoet en meebepaalt. Een acterend regisseur organiseert een veilige conversatieruimte, voorkomt een eigen agenda, houdt deelnemers actief, voorkomt slachtofferschap, houdt rekening met invloed van de details, blijft verbinding zoeken met de partijen in het veld, heeft geen hiërarchische relatie met de actoren en is tevreden met een klein beetje vooruitgang. Volgens P&H is de ondergrondse Stichting succesvol in het doorbreken van de stagnatie tot het moment dat de Stichting weer fungeert als regulier projectleider en het ondergrondse bestaan heeft verruild voor het bovengrondse. Praktijk 3: Coöperatieve anarchie Het derde en laatste praktijkartikel is van de hand van Hogeweg en Geerdink (H&G). De adviseurs raken betrokken bij een organisatie waar spontaan een revolutie uitbreekt nadat een voorgenomen fusie geen doorgang kan vinden. Directeur en personeel verwijten elkaar wederzijds gebrek aan vertrouwen. In chaos-termen heeft het afketsen van de fusie hier gefungeerd als een strange attractor die sluimerende onderstromen ineens manifest en bovengronds maakt. De aanpak van H&G is in mijn ogen een combinatie van ingrediënten die we hierboven al bij de andere praktijkcases tegenkwamen. De adviseurs tekenen aan de hand van interviews een leergeschiedenis op en bespreken die in groepjes. Hierdoor ontstaat herkenning van de onderstroom en wordt die onderstroom van roddels en geruchten bespreekbaar. Het gaat hier niet aan om schuldigen te benoemen maar om collectief een nieuwe betekenis aan die geschiedenis te geven waarin ieder heeft nagedacht over de eigen rol en verantwoordelijkheid.
5 De adviseurs denken het zaakje redelijk onder controle te hebben totdat in een plenaire bespreking plotseling het aftreden van de directeur wordt geëist en ook het vertrouwen in de adviseurs wordt opgezegd. De vergadering stuift in volledige verwarring uiteen. Wat nu? H&G ontdekken dat er een trouwe maar zwijgende kern in de organisatie (de onderhoudsdienst) bestaat die het niet met deze gang van zaken eens is. Onze acterende regisseurs organiseren nu een kleine anarchie en fluisteren deze trouwe club in het oor dat ze een brief moeten sturen waarin ze openlijk voor hun mening uitkomen. Deze brief splijt de organisatie in tweeën: er ontstaat een sfeer van 'wij van kantoor tegen die van de werkplaats'. Door bewust gebruik te maken van coöperatieve anarchie maken H&G een belangrijke onderstroom manifest. Geleidelijk aan kiest een aantal rebellen de kant van de onderhoudsdienst en worden de overblijvende rebellen aangesproken op hun nietcoöperatieve gedrag. Nu pas gaan de adviseurs over tot het tweede deel van hun marsroute. In dit tweede deel wordt niet alleen gekeken naar de formele kant van de organisatie (afdelingen en hiërarchie) maar wordt met name de 'informele zijkant' van de organisatie in kaart gebracht. Ach, het is een begin Ook de ontstaansgeschiedenis van dit boek mag genoemd worden: via het internetinitiatief hebben de auteurs en hun onderwerpen elkaar gevonden. Het is wat mij betreft nog geen uitgemaakte zaak of chaosdenken een nieuw paradigma voor organiseren wordt. Al met al hebben we hier een boek in handen dat voor de eerste keer in het Nederlandse taalgebied geheel gewijd is aan chaos-denken binnen organisaties. Het theoretische gedeelte van de bundel vind ik wat dunnetjes. Ik meen te weten dat er in de sociale wetenschappen (met name in de economische wetenschap) voldoende uitgewerkte voorbeelden en uitwerkingen voorhanden zijn die in deze bundel niet hadden misstaan. De drie praktische hoofdstukken vind ik de sterkste kant van dit boek. In gezamenlijkheid bieden ze een aantal praktische en elkaar versterkende instrumenten (resp. de leergeschiedenis, de acterend regisseur en de coöperatieve anarchie) waar organisaties en managers verder mee aan de gang kunnen. Dr. Rudy van Stratum is directeur van ABAB Consultancy.
Inhoudsopgave. Bewust willen en kunnen 4. Performance Support 5. Informele organisatie 5. Waarom is het zo moeilijk? 6
Inleiding De afgelopen vijftien jaar hebben we veel ervaring opgedaan met het doorvoeren van operationele efficiencyverbeteringen in combinatie met ITtrajecten. Vaak waren organisaties hiertoe gedwongen
Nadere informatieGaan we vergaderen? Of zullen we eens wat anders doen. Werkvormen die helpen bij nieuw veranderen juni 2015 Yvette Paludanus
Gaan we vergaderen? Of zullen we eens wat anders doen Werkvormen die helpen bij nieuw veranderen juni 2015 Yvette Paludanus Hoe werkt het en waarom: theorie Theoretische achtergronden Zelforganisatie Systeemdenken
Nadere informatieSmoesjes. TipsforTrouble HOME TROUBLE MEER WETEN < > EXTRA PITTIG
geef haar gelijk dat zij het zwaar heeft en dat de crechemedewerkers zodat ze alles op tijd af kan krijgen. Collega zal in de slachtofferrol terecht komen en wellicht in tranen uitbarsten. voel dat ik
Nadere informatie4 soorten relaties Is er een vraag om hulp?
4 soorten relaties Is er een vraag om hulp? Nee vrijblijvende relatie Vrijblijvende relatie Vrijblijvende relatie Cliënten die kiezen voor een vrijblijvende relatie = een bezoekerstypische relatie Bezoeker
Nadere informatieEffectieve samenwerking: werken in driehoeken
Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Werken in driehoeken is een wijze van samenwerking die in elke organisatie, projectteam en netwerk mogelijk is. Het maakt dat we kunnen werken vanuit een heldere
Nadere informatieDe toekomst van consultancy
De toekomst van consultancy Course Assignment Management Consulting 5 oktober 2013 Teska Koch 2518936 Teska.koch@hotmail.com Word count: 1.510 Een kijkje in de glazen bol: Wat is de toekomst van consultancy?
Nadere informatieEen sterk team. Maatwerk van vakvrouwen
Een sterk team Maatwerk van vakvrouwen Een echte topkok kookt niet uit een boekje. Natuurlijk kan hij er een openslaan, maar uiteindelijk draait het om gevoel en talent. Bij teamontwikkeling is dat eigenlijk
Nadere informatieWil je professioneel leren coachen?
Wil je professioneel leren coachen? Coaching is in deze tijd een vanzelfsprekend begrip geworden. Het lijkt wel of iedereen met coaching bezig is. Bij doorvragen blijkt, dat coaching een zeer rekbaar begrip
Nadere informatieIdeeën presenteren aan sceptische mensen. Inleiding. Enkele begrippen vooraf
Ideeën presenteren aan sceptische mensen Inleiding Iedereen heeft wel eens meegemaakt dat het moeilijk kan zijn om gehoor te vinden voor informatie of een voorstel. Sommige mensen lijken er uisluitend
Nadere informatieVeel begeleiders, managers en adviseurs zijn sterk gericht op problemen en defecten.
Pagina 1 Oplossingsgericht werken De kern van oplossingsgericht werken (OW) is dat de focus ligt op de gewenste situatie (in plaats van het probleem), op reeds bereikte successen (en niet op missers en
Nadere informatieORGANISATIEDISSONANTIE
ORGANISATIEDISSONANTIE Hebben wij dat? Marianne Kok 2015 Marianne Kok Titel Organisatiedissonantie Ondertitel Hebben wij dat? ISBN 978-90-823911-0-7 Druk Eerste druk, 2015 NUR 801 management algemeen Trefwoorden:
Nadere informatieDe Energetische Essenties van Persoonlijkheid
De Energetische Essenties van Persoonlijkheid Maak kennis met de oorsprong van jouw gedrag en hoe je het leven ervaart Je dagelijkse gedrag en ervaringen komen voort uit 7 verschillende energetische essenties
Nadere informatieLaat zien en vertel, dat is het motto van
Geef een presentatie en doe dat vooral met tekeningen Dan Roam, Visueel presenteren - Het ontwerpen van presentaties die overtuigen, Vakmedianet, 260 blz., ISBN 978 94 6276 016 5. Het doel van de presentator
Nadere informatieDe muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.
De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar
Nadere informatiePublieke waarde creëren. Daniël van Geest en Peter Teesink
Publieke waarde creëren Daniël van Geest en Peter Teesink Een kortere versie van onderstaand artikel verscheen eerder in het magazine Vensters Open 2. Het is geschreven door Peter Teesink, gemeentesecretaris
Nadere informatieLeiding geven aan leren 2015-2016 ACADEMIE PEDAGOGIEK EN ONDERWIJS. saxion.nl/apo
Leiding geven aan leren 2015-2016 ACADEMIE PEDAGOGIEK EN ONDERWIJS saxion.nl/apo Leiding geven aan leren Waarom en voor wie Onderwijsgevenden in het primair onderwijs (regulier en speciaal onderwijs),
Nadere informatieVolleybalvereniging Woudenberg. Functie- en taakomschrijving vertrouwenspersoon. Beleid vertrouwenspersoon Volleybalvereniging Woudenberg
Volleybalvereniging Woudenberg Functie- en taakomschrijving vertrouwenspersoon 1 1 Inleiding Binnen de Volleybalvereniging Woudenberg vinden we dat we met respect met elkaar moeten omgaan. Stelregel is:
Nadere informatieDrie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven
Drie domeinen van handelen: Waarnemen, oordelen en beleven Situatie John volgt een opleiding coaching. Hij wil dat vak dolgraag leren. Beschikt ook over de nodige bagage in het begeleiden van mensen, maar
Nadere informatieHet sociaal regelsysteem: externe sturing door discipline. Het systeem van communicatieve zelfsturing: zelfsturing in communicatie
De logica van lef, discipline en communicatie Theoretisch kader voor organisatieontwikkeling Tonnie van der Zouwen, maart 2007 De gelaagdheid in onze werkelijkheid Theorieën zijn conceptuele verhalen met
Nadere informatieHoofdstuk 18 Bouwen aan organisatie met de netwerkmultiloog
Hoofdstuk 18 Bouwen aan organisatie met de netwerkmultiloog Anne-Marie Poorthuis en Sjanneke Werkhoven De netwerkmultiloog is een methode om veel mensen in een organisatie te betrekken bij een organisatiethema
Nadere informatieHet bepalen van je waarden: Stap voor stap
Het bepalen van je waarden: Stap voor stap Het Demartini Waardebepaling Proces TM is een multi-step proces waarin je je antwoorden blijft verfijnen tot je hiërarchie van waarden uiteindelijk glashelder
Nadere informatieZelfdiagnostische vragenlijst verandercompetenties
Zelfdiagnostische vragenlijst verandercompetenties Het gaat om de volgende zeven verandercompetenties. De competenties worden eerst toegelicht en vervolgens in een vragenlijst verwerkt. Veranderkundige
Nadere informatieVier stromingen rondom paradigma s
Vier stromingen rondom paradigma s De verdieping van het thema paradigma wordt hier langs vier stromingen nader uitgewerkt: (1) NLP neuro-linguïstisch programmeren (2) RET rationele effectiviteitstraining
Nadere informatieIk wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren.
1/5 Fase 1: Wat wilde ik bereiken? Handelen/ ervaring opdoen Ik wilde een opdracht ontwikkelen voor leerlingen die voldoet aan de uitgangspunten van competentiegericht leren. De opdracht wilde ik zo ontwikkelen,
Nadere informatieVerslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige.
Burn out Verslag van een ervaringsdeskundige. Nu GAP-deskundige. Ik was al een tijd druk met mijn werk en mijn gezin. Het viel mij zwaar, maar ik moest dit van mezelf doen om aan de omgeving te laten zien
Nadere informatieSamenwerking tussen twee personen in het perspectief van metaprogramma s
Samenwerking tussen twee personen in het perspectief van metaprogramma s Tijdens het e NLP congres gaf Wil Princen een inkijk in de wereld van de Metaprofiel Analyse. Hij deed dit op een boeiende manier
Nadere informatieLeren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014)
Leren in contact met paarden Communicatie die is gebaseerd op gelijkwaardigheid (Door Ingrid Claassen, juni 2014) Inleiding De kern van (autisme)vriendelijke communicatie is echt contact, gebaseerd op
Nadere informatieIOD Crayenestersingel 59, 2101 AP Heemstede Tel: 023 5283678 Fax: 023 5474115 info@iod.nl www.iod.nl. Leiding geven aan verandering
Leiding geven aan verandering Mijn moeder is 85 en rijdt nog auto. Afgelopen jaar kwam ze enkele keren om assistentie vragen, omdat haar auto in het verkeer wat krassen en deuken had opgelopen. Ik besefte
Nadere informatieHé jij, word eens tevreden!
Héjij,wordeenstevreden! of hoemedewerkerstevredenheid eninternecommunicatiezichverhouden. Auteur :LiesbethDolman(student424868,CD3A) Datum :donderdag25oktober2007 Minor :Internecommunicatiebijveranderingen
Nadere informatieDe gemeenteraad aan zet Wat wilt u weten over de jongeren met een beperking in uw regio?
De gemeenteraad aan zet Wat wilt u weten over de jongeren met een beperking in uw regio? Transities sociale domein Gemeenten staan zoals bekend aan de vooravond van drie grote transities: de decentralisatie
Nadere informatieHoe motivatie werkt en draagvlak groeit
Hoe motivatie werkt en draagvlak groeit Toelichting Hierbij een compilatie van diverse artikelen over motivatie, draagvlak en verandertrajecten voor de interne coördinator cultuureducatie ICC. 1 Hoe werkt
Nadere informatieMET DEZE 6 KEUZES WORDT DUURZAME INZETBAARHEID WÉL EEN SUCCES
E-blog HR special MET DEZE 6 KEUZES WORDT DUURZAME INZETBAARHEID WÉL EEN SUCCES In duurzaam inzetbaar Door Caroline Heijmans en Teresa Boons, INLEIDING Als je medewerkers en managers vraagt wat zij doen
Nadere informatieDrijfveren. Een belangrijke (on)bewuste drijfveer is dat ZELF beter wil zijn dan de ANDER
Inleiding Kennis over het tot stand komen van gedrag Bewustwording van de invloed van ons eigen gedrag op onze omgeving? Ervaren wat JIJ kan doen om je eigen gedrag en dat van anderen te verbeteren Drijfveren
Nadere informatieTraining zorgpaden en logistiek uitwerking doorstroom oefening
Training zorgpaden en logistiek uitwerking doorstroom oefening Zorglogistieke oefening: Van Fiches naar Cliënten Tijdens de trainingen zorgpaden en zorglogistiek hebben we een simulatieoefening gespeeld
Nadere informatieCompassie leven. 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie. PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman
Compassie leven 52 wekelijkse inspiraties vanuit Geweldloze Communicatie PuddleDancer Press Samengesteld door Monie Doodeman Inhoudsopgave Voorwoord Wekelijkse inspiraties 01 Geweld in de taal? Wie, ik?
Nadere informatieInhoudsopgave. Inleiding 3. Mijn artfiact 3. Proces 4. Mijn beoordelingsblad en presentatie 5. Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6
1 Inhoudsopgave Inleiding 3 Mijn artfiact 3 Proces 4 Mijn beoordelingsblad en presentatie 5 Autotic Selfie eindproduct (ware grootte) 6 2 Autobiotic Selfie Inleiding De autobiotic selfie heeft mij heel
Nadere informatieCentrum voor Jeugd en Gezin. Bouwstenen voor de groei
Centrum voor Jeugd en Gezin Bouwstenen voor de groei Moduleaanbod Stade Advies Centrum voor Jeugd en Gezin; Bouwstenen voor de groei Hoe organiseert u het CJG? Plan en Ontwikkelmodulen: Module Verkenning
Nadere informatieCursus werkbegeleiding
Cursus werkbegeleiding Naam: Joyce Stuijt Studentnr: 500635116 Klas: 3IKZ1 Opleiding: 3 e jaar HBO-V Studiedeelnummer: 3512TRWBOP Studieonderdeel: Cursus werkbegeleiding Aantal woorden: 1800 Docent: Y.
Nadere informatieEen goed leven voor.
Een goed leven voor. Juultje Holla - Perspectief - maart 2013 Als onderdeel van het ZonMW project Zeggenschap en Inclusie Met dank aan Rob, die mij hierbij enorm geholpen heeft. Een goed leven voor. Een
Nadere informatieTraining met persolog profielen
Training met persolog profielen Verkrijg de beste resultaten op het werk en in uw dagelijks leven Ontdek een praktische manier om uw persoonlijkheid te ontwikkelen: U leert verschillende gedragstendensen
Nadere informatiePASSEND ONDERWIJSONDERZOEK SAMEN ONDERZOEKEND LEREN. José van Loo
PASSEND ONDERWIJSONDERZOEK SAMEN ONDERZOEKEND LEREN José van Loo CNV Schoolleiders 6 november 2014 Onderzoek? Onderzoekende houding Onderzoeksmatig leiderschap Onderzoekende schoolcultuur Onderzoekende
Nadere informatieVan dromen... Finext. 72 Het Nieuwe Werken
Finext Finext is een club van hondertachtig mensen die diensten verlenen aan financiële afdelingen binnen profit en non-profit organisaties. Eén van de echte kenmerken van Finext is dat er geen regels
Nadere informatieGesprekken zonder einde
Gesprekken zonder einde sociale media vanuit interactieperspectief Nijmegen, 2 oktober 2010 Noelle Aarts, Universiteit van Amsterdam Wageningen Universiteit Enkele cijfers 82 % van alle dertigers in Amerika
Nadere informatieCoalitielid met hart en ziel
Coalitielid met hart en ziel Samenwerken vind ik belangrijk omdat... Peter Rooze 29 januari 2011 Teambuilding en samenwerking. Resultaten: 1. Kennismaking met - motieven van - collega s. 2. Betere samenwerking.
Nadere informatiePRIORITEITEN. drs. Ellen Bulder 1 SITUATIE
PRIORITEITEN drs. Ellen Bulder 1 SITUATIE Ook zo druk, druk, druk? Hebt u het gevoel dat u geleefd wordt door de waan van de dag en dat u altijd tijd te kort hebt? Of hebt u uw zaakjes prima onder controle
Nadere informatieHOE LAAT IK MEDEWERKERS
MANAGEMENT Een zelfstandige medewerker is een tevreden medewerker HOE LAAT IK MEDEWERKERS ZELFSTANDIG FUNCTIONEREN? De ene mens is de andere niet. Sommigen zijn blij met een chef die aan hen geducht leiding
Nadere informatieWetenschap & Technologie Ontwerpend leren. Ada van Dalen
Wetenschap & Technologie Ontwerpend leren Ada van Dalen Wat is W&T? W&T is je eigen leven W&T: geen vak maar een benadering De commissie wil onderstrepen dat wetenschap en technologie in haar ogen géén
Nadere informatieRoestvrij: culturele organisaties
Roestvrij: culturele organisaties Rita van Dijk www.wending.nl Cultuur Dialoog 12 maart 2012 Zoektocht naar wat mensen en groepen beweegt Een suggestie.. ISBN 978-90-13-09705-4 Er was eens Een manager
Nadere informatieVragenlijst: Wat vind jij van je
Deze vragenlijst is bedacht door leerlingen. Met deze vragenlijst kunnen leerlingen er zelf achter kunnen komen wat andere leerlingen van hun school vinden. De volgende onderwerpen komen langs: Sfeer op
Nadere informatieZeven stops naar draagvlak en vertrouwen
Formuleer een gemeenschappelijke ambitie, het verbindend verhaal waar de samenwerkende gemeenten zich van hoog tot laag in kunnen vinden. Een eerlijk verhaal, dat klopt, herkenning oproept en geworteld
Nadere informatieSLB eindverslag. Rozemarijn van Dinten HDT.1-d 12053449 11-11-12
SLB eindverslag Rozemarijn van Dinten HDT.1-d 12053449 11-11-12 Eindverslag De afgelopen periode heb ik een aantal lessen SLB gehad. Hierover ga ik een eindverslag schrijven en vertellen hoe ik de lessen
Nadere informatieSpoor je leerlingen dus aan om een verzorgde taal te hanteren tijdens en buiten de lessen. Je maakt hen enkel sterker!
Jongeren en chattaal geen probleem, standaardtaal is ook een must in ons systeem! September Aandacht voor Standaardnederlands Taal verbindt en maakt van een groep mensen een samenleving. Een rijke taal
Nadere informatieTransformatie leer je niet in een cursus
NIEUW VAKMANSCHAP Transformatie leer je niet in een cursus Door: Rieke Veurink Fotografie: Kees Winkelman Aansluiten bij de vraag uit de samenleving, regie voeren, werken in steeds veranderende omstandigheden:
Nadere informatie5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen
5. Overtuigingen Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen Een overtuiging is een gedachte die je hebt aangenomen als waarheid doordat ie herhaaldelijk is bevestigd. Het is niet meer
Nadere informatieAls wij dit soort vragen stellen dan gaan wij uit van de talenten en mogelijkheden van cliënten.
Hand-out Workshop oplossingsgericht gesprekvoeren. Wat is oplossingsgericht werken? Volgens Mahlberg&Sjöblom (2011) wordt er over het algemeen uit gegaan van een probleem gerichte benadering. Een probleem
Nadere informatieHoe ben jij KNAP??? >> Doe nu de test! Ga naar de 'Vragenlijst' Howard Gardner
Hoe ben jij KNAP??? Je zou talent kunnen omschrijven als ergens heel goed in zijn. Elk mens heeft zo z n eigen talenten. Zelfs de grootste luilak die heeft namelijk een slaaptalent en een lui op de bank
Nadere informatieWorkshop 1: Communiceren over zelfredzaamheid: daar is mijn volggroep!
Workshop 1: Communiceren over zelfredzaamheid: daar is mijn volggroep! Workshopleiders: Guido Rijnja, communicatieadviseur bij de Rijksvoorlichtingsdienst Ellen van Selm, projectleider Buurtvoorlichters
Nadere informatieOm mee te beginnen: boekfragment en opdrachten
Om mee te beginnen: boekfragment en opdrachten Bron: http://ninabrackman.blogspot.nl/p/de-alchemist-paulo-coelho.html Dit is een deel van een blog over De Alchemist van Paulo Coelho door Nina Brackman.
Nadere informatieVoorwoord. Nienke Meijer College van Bestuur Fontys Hogescholen
3 Voorwoord Goed onderwijs is een belangrijke voorwaarde voor jonge mensen om uiteindelijk een betekenisvolle en passende plek in de maatschappij te krijgen. Voor studenten met een autismespectrumstoornis
Nadere informatieToespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013
Toespraak commissaris van de Koning Max van den Berg, seminar 'Wetenschap middenin de samenleving', Groningen, 30 mei 2013 Dames en heren, Wetenschap is ontstaan uit verwondering en nieuwsgierigheid. Al
Nadere informatieMEE. Ondersteuning bij leven met een beperking. Leren & Werken
MEE Ondersteuning bij leven met een beperking Leren & Werken Steeds opnieuw raak ik mijn baan kwijt. Waar ligt dat nou aan? Welke vervolgopleiding zou iets voor mij zijn? Is er voor mij extra ondersteuning
Nadere informatieThema Informatie vragen bij een instelling
http://www.edusom.nl Thema Informatie vragen bij een instelling Lesbrief 30. Herhaling thema. Wat leert u in deze les? De woorden uit les 27, 28 en 29. Veel succes! Deze les is ontwikkeld in opdracht van:
Nadere informatieWat zouden ouderen zelf kunnen doen?
- Voorstellen Er is mij gevraagd om vanuit mijn achterban wat te vertellen over de problemen waar je tegen aan loopt als je ouder wordt. Eigenlijk zoude alle nieuw te bouwen woningen uitgerust moeten zijn
Nadere informatieProcessMinded. Progress in Process. Goed voor elkaar. Missie & Visie
ProcessMinded Progress in Process Goed voor elkaar Missie & Visie MISSIE & VISIE / Voorwoord 2? reiken we da e be t? o H gaan we voo r a r? Wa bestaan rom we a a W Voorwoord Waarom bestaan we, waar gaan
Nadere informatieDe examenperiode is een moeilijke tijd. Je moet hard studeren en je hebt veel stress. Wat is een goede studiemethode en wat doe je beter niet?
TIPS VOOR DE EXAMENS De examenperiode is een moeilijke tijd. Je moet hard studeren en je hebt veel stress. Wat is een goede studiemethode en wat doe je beter niet? Wat moet je doen? 1. Lees de tekst op
Nadere informatieFeedback. in hapklare brokken
Feedback in hapklare brokken Jan van Baardewijk Zorgteamtrainer Op zorgteamtraining.nl is de meest recente versie van feedback gratis beschikbaar. Mocht je willen weten of je de meest recente versie hebt,
Nadere informatieBronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden. Inhoudsopgave Pagina. Bron 1 Design Marcel Wanders. 2. Bron 2 ADHD in de klas. 2
Bronnenbank Onderwijstheorie Tessa van Helden Inhoudsopgave Pagina Bron 1 Design Marcel Wanders. 2 Bron 2 ADHD in de klas. 2 Bron 3 Recensie over Boijmans van Beunigen 3 Bron 4 Flip in de klas. 4 Bron
Nadere informatie18-9-2014. Pedagogische opleiding theorie. Doelstellingen. Doelstellingen. Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback. De kennis over de begrippen:
Pedagogische opleiding theorie Hoofdstuk 1 Communicatie en feedback Doelstellingen De kennis over de begrippen:, feedback, opleiden en leren kunnen uitdrukken en verfijnen Doelstellingen De voornaamste
Nadere informatieMasteropleiding Organisatieopstellingen
Masteropleiding Organisatieopstellingen Systemisch Werk en Opstellingen in Bedrijf en Organisaties Nederlands Inleiding Het begeleiden van opstellingen is naast een kunst ook een vak. Afgelopen jaren werd
Nadere informatieNiveaudrempelbepaling potentiële MCPM-studenten die niet beschikken over een hbo-/bachelordiploma
Niveaudrempelbepaling potentiële MCPM-studenten die niet beschikken over een hbo-/bachelordiploma Inleiding De Master of Crisis and Public Order Management (MCPM) is een opleiding op masterniveau. Om tot
Nadere informatieDe Meest Effectieve & Persoonlijke Consulting Skills Training voor Professionals!
- Consulting Skills Training Pagina 1 van 6 De Meest Effectieve & Persoonlijke Consulting Skills Training voor Professionals! Los van de inhoud van je advies is het belangrijk om je advies zo goed mogelijk
Nadere informatieKey success actors. De rol van middenmanagement bij strategische veranderingen. Onderzoek door Turner en de Rotterdam School of Management
Key success actors De rol van middenmanagement bij strategische veranderingen Onderzoek door Turner en de Rotterdam School of Management 1 Key success actors De rol van middenmanagement bij strategische
Nadere informatieNaar slimmere MM-maatregelen met het 9-stappenplan
Naar slimmere MM-maatregelen met het 9-stappenplan Uitgangspunt en doel van het stappenplan Uitgangspunt van ons stappenplan is niet de plannen zijn niet goed, maar wel vanuit gedragsperspectief kan het
Nadere informatieInhoud. 1 Wil je wel leren? 2 Kun je wel leren? 3 Gebruik je hersenen! 4 Maak een plan! 5 Gebruik trucjes! 6 Maak fouten en stel vragen!
1 Wil je wel leren? Opdracht 1a Wat heb jij vanzelf geleerd? 7 Opdracht 1b Van externe naar interne motivatie 7 Opdracht 1c Wat willen jullie graag leren? 8 2 Kun je wel leren? Opdracht 2a Op wie lijk
Nadere informatieEffectieve samenwerking: werken in driehoeken
Effectieve samenwerking: werken in driehoeken Werken in driehoeken is een wijze van samenwerking die in elke organisatie en in elk netwerk mogelijk is. Het maakt dat we kunnen werken vanuit een heldere
Nadere informatieZelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W
Zelfreflectie meetinstrument Ondernemende houding studenten Z&W 1 Naam student: Studentnummer: Datum: Naam leercoach: Inleiding Voor jou ligt het meetinstrument ondernemende houding. Met dit meetinstrument
Nadere informatiePersbericht Bewegende Beelden Over beelden en media bij betekenisgeving en zingeving in een veranderende overheid
Persbericht Bewegende Beelden Over beelden en media bij betekenisgeving en zingeving in een veranderende overheid Symposium 2013 Samenvatting: hoe enthousiasme in de overheid leidde tot co-creatie Op 31
Nadere informatieCommuniceren met de achterban
1 Communiceren met de achterban Je wilt weten hoe je het beste communiceert met de achterban. Je wilt direct aan de slag en snel resultaten. Je hebt een hoe-vraag. Zoals iedereen. Maar als je werkelijk
Nadere informatieMenukaart Loopbaanevents. Investeer in jouw talent
Menukaart Loopbaanevents Investeer in jouw talent Inhoud 1. LOOPBAANEVENTS OP LOCATIE... 3 Inleiding... 3 Praktisch... 3 2. TALENT ONTWIKKELEN ( TALENTMANAGEMENT)... 4 (her)ken je Talent/ Kernkwaliteiten...
Nadere informatie3. Wat betekent dat voor de manier waarop lesgegeven zou moeten worden in de - voor jou - moeilijke vakken?
Werkblad: 1. Wat is je leerstijl? Om uit te vinden welke van de vier leerstijlen het meest lijkt op jouw leerstijl, kun je dit simpele testje doen. Stel je eens voor dat je zojuist een nieuwe apparaat
Nadere informatieReflectiegesprekken met kinderen
Reflectiegesprekken met kinderen Hierbij een samenvatting van allerlei soorten vragen die je kunt stellen bij het voeren van (reflectie)gesprekken met kinderen. 1. Van gesloten vragen naar open vragen
Nadere informatieWat wil jij? Wat wil ik?
Alle formulieren bij het boek Wat wil jij? Wat wil ik? ALLE PAGINACIJFERS KOMEN OVEREEN MET DE PAGINANUMMERS IN HET BOEK UITGEVERIJ BOEKENCENTRUM ZOETERMEER eens oneens 1 Ik vind mijzelf aantrekkelijk
Nadere informatieWat is cultuur? Uit de honderden definities die er van cultuur bestaan kun je de volgende gemeenschappelijke kenmerken halen:
Sturen op houding en gedrag Organisatieveranderingen vragen om een omslag in houding en gedrag. Medewerkers én managers zullen anders moeten gaan denken, voelen en doen. De cultuur binnen de organisatie
Nadere informatieDe oplossingsgerichte flowchart
De oplossingsgerichte flowchart Inleiding De oplossingsgerichte flowchart is een hulpmiddel om de werkrelatie te beschrijven tussen cliënt en hulpverlener. Het instrument kan bij elke client-hulpverlener
Nadere informatieSpel: Wat heb ik geleerd dit jaar?
Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Inleiding Traditioneel staat de decembermaand in het teken van jaaroverzichten en top 100 of top 2000 lijstjes. Allemaal bedoeld om terug te kijken op het afgelopen jaar.
Nadere informatieChecklist Gesprek voeren 2F - handleiding
Checklist Gesprek voeren 2F - handleiding Inleiding De checklist Gesprek voeren 2F is ontwikkeld voor leerlingen die een gesprek moeten kunnen voeren op 2F. In deze handleiding wordt toegelicht hoe de
Nadere informatieCompetenties Schoolleider. Voor ieder kind het beste bereiken met passie, plezier en professionaliteit
Competenties Schoolleider Voor ieder kind het beste bereiken met passie, plezier en professionaliteit SOPOH Competenties schoolleiding 1 Inleiding: Voor het benoemen van de competenties voor de functionerings-/
Nadere informatieDe spin in het web. Handreiking. voor werkers die direct. aan de slag willen met. de sociale netwerken van. mensen met verstandelijke
De spin in het web Handreiking voor werkers die direct aan de slag willen met de sociale netwerken van mensen met verstandelijke beperkingen Anne Wibaut, Willy Calis Ad van Gennep Inleiding Wij hebben
Nadere informatieLEEFREGELS EN IK-BEN OPVATTINGEN HERKENNEN
In deze huiswerkopdracht wordt uitgelegd wat leefregels en ik-ben-opvattingen zijn en het belang ervan bij het doorbreken van gewoontepatronen. Een voorbeeld van Marjolijn illustreert hoe leefregels en
Nadere informatieReshaping the way you think and act to deal with the complex issues of today s world
Reshaping the way you think and act to deal with the complex issues of today s world HOE GAAT HET NU? We zetten allemaal verschillende methoden in om vraagstukken op te lossen, oplossingen te ontwerpen
Nadere informatieEFFECTIEF LEIDINGGEVEN. Een gave of een vak?
EFFECTIEF LEIDINGGEVEN Een gave of een vak? Een training van COMMUNICERENENZO Mensen zijn belangrijk. Resultaten ook Mensen zijn belangrijk en waardevol. Resultaten worden behaald dankzij mensen. Zij voegen
Nadere informatieVan huidige situatie ------------ naar --------------------------------- gewenste situatie
Doelen stellen NLP is een doelgerichte, praktische en mensvriendelijke techniek. NLP = ervaren, ervaren in denken, voelen en doen. Middels een praktisch toepasbaar model leren we om de eigen hulpmiddelen,
Nadere informatieOplossingsgerichte benadering MBO platformdag, 9 april 2015
Oplossingsgerichte benadering MBO platformdag, 9 april 2015 Joost Iserief & Ingrid Kroezen Waarom oplossingsgerichte gespreksvoering? Praten over problemen leidt vaak niet tot oplossingen, praten over
Nadere informatieOCAI. veelgestelde vragen
OCAI veelgestelde vragen OCAI, veelgestelde vragen OCAI online Vrouwenlaan 106 8017 HS Zwolle 038-2301503 www.ocai-online.nl OCAI online, september 2008 3 [ Over de uitslag Hoe kan het dat mijn collega
Nadere informatieE-CURSUS 1: WELKE WAARDEN ZIJN VAN WEZENLIJK BELANG VOOR JOU?
E-CURSUS 1: WELKE WAARDEN ZIJN VAN WEZENLIJK BELANG VOOR JOU? Thuis en op school heb je allerlei waarden meegekregen. Sommigen passen bij je, anderen misschien helemaal niet. Iedereen heeft waarden. Ken
Nadere informatieGedragsbeïnvloeding in de praktijk
Gedragsbeïnvloeding in de praktijk Rob Soeters, projectleider Twente Mobiel 4 november 2015 Onderwerpen Doel Webinar Persoonlijke inspiratie en motivatie Praktijkvoorbeelden Do s and don ts Persoonlijke
Nadere informatieVeranderen: Focus op cultuurverandering en het overwinnen van weerstand. Breukelen, 17 december 2008 Elsbeth Reitsma e.reitsma@c3am.
Veranderen: Focus op cultuurverandering en het overwinnen van weerstand Breukelen, 17 december 2008 Elsbeth Reitsma e.reitsma@c3am.nl Wat is weerstand? Een reactie op een emotioneel proces dat zich binnen
Nadere informatiePOENS.NL. Onomatopeespel. Spelvarianten deel 1. Onomatopeespel - spelvarianten deel 1 - www.poens.nl - Jeroen Knevel
POENS.NL Onomatopeespel Spelvarianten deel 1 1 Onomatopee Het auditief beeld als expressief coaching instrument Jezelf beter leren kennen, de ander beter leren kennen, beter zicht krijgen op het samenwerken,
Nadere informatieCOACHINGSVAARDIGHEDEN. Maarten Van de Broek
COACHINGSVAARDIGHEDEN Maarten Van de Broek Effect op gecoachte bevestiging groei Ondersteuning status quo Effect bedreiging uitdaging Ondersteuning door actief luisteren Met je lichaam Open houding, oogcontact,
Nadere informatie