Voorwoord. waar moet dat op uitdraaien?

Transcriptie

1 Voorwoord waar moet dat op uitdraaien? Que será, será Whatever will be will be The future s not ours to see Que será, será Que Será Será Jay Livingston en Ray Evans (Que será, será Wat zijn moet, dat zal zo zijn De toekomst die blijft geheim Que será, será) In een normaal jaar als je daarvan kunt spreken komen gemiddeld mensen door rampen om het leven door de willekeur waarmee de natuur huishoudt. De afgelopen 7 jaar kostten natuurrampen ruim mensenlevens en 1 biljoen dollar. Je verstand staat er bij stil. Alleen al de aardbeving in Tohoku (2011) en de bijkomende tsunami kwamen de mensheid op 210 miljard dollar te staan. Er is weinig kans op respijt. Integendeel door de klimaatverandering wordt het weer steeds extremer. Waarschijnlijk heeft de toekomst dus ernstiger droogte, grotere overstromingen en krachtiger stormen in petto. In weerwil van de toenemende verwoesting en de enorme aantallen slachtofffers is onze samenleving niet ingestort, de planeet niet weggevaagd. Onze wereld is niet bevangen door bittere koude na een vulkanische supereruptie. Kometen en asteroïden zijn op een afstand gebleven, met uitzondering 9

2 van de miniversie die in 2013 explodeerde boven Siberië. De kans op een ijstijd wordt kleiner, aangezien de opwarming van de aarde zich (nog) niet van zijn ergste kant heeft laten zien. Dus ondanks het niet-aflatende geofysische oproer ben ik er gelukkig nog om deze geactualiseerde versie van Mondiale rampen te schrijven. En jij bent er ook om hem te lezen. Maar hoe lang kan deze situatie duren? Onze wereld en samenleving blijven kwetsbaar en kunnen uitsluitend voortbestaan bij de gratie van een welwillende natuur. De moderne beschaving heeft zich ontwikkeld in relatieve kalmte, geologisch en klimatologisch gezien (al denk je daar anders over als je wordt getrofffen door overstromingen of droogte, een vulkaanuitbarsting of aardbeving). Als we een stuk verder terug kijken in de tijd, blijkt die stabiliteit verre van normaal. Onze samenleving kon explosief groeien en zich technisch zo halsbrekend snel ontwikkelen dankzij een tiental millennia van rust, ingeklemd tussen de laatste ijstijd en de komende (als de opwarming daar geen stokje voor steekt). Zonder de wolken broeikasgassen waarmee we onze kostbare atmosfeer vervuilen, zouden de ijskappen over een paar duizend jaar weer oprukken. En wij zouden moeten rekenen op hernieuwde bevriezing. Echter, door onze vervuilende activiteiten warmt de aarde juist ongekend snel op. We kunnen dus eerder een tropische broeikas verwachten dan ijs. Niets is eeuwig zelfs een planeet niet. Ooit zal de wereld ophouden te bestaan. Wanneer over zo n 5 miljard jaar de brandstof van de zon opraakt, zal zij opzwellen tot een rode reus en de aarde in de as leggen. Denkelijk zullen onze wereld en het menselijk ras veel eerder aan hun eind komen door ziekten, een atoomoorlog, natuurrampen, ellende met nanobots en mislukte natuurkundige experimenten of andere gevaren die je kunt verzinnen. Gelet op de huidige omstandigheden is het begrijpelijk dat je pessimistisch bent over de termijn waarop het mis zal gaan met onze planeet. Mogelijk moeten we erop rekenen vroeg ten onder te gaan 10

3 (zoals John Leslie het zo bondig formuleert in zijn boek The End of the World) in plaats van laat. De klimaatverandering gaat steeds sneller, de bevolking groeit explosief en is alom verwikkeld in buitensporige conflicten al met al zou het grootse avontuur van het menselijk ras wel eens snel ten einde kunnen zijn, in plaats van voort te duren tot ver in de toekomst en de enorme ruimte van de Melkweg. De aan Cambridge verbonden kosmoloog Brandon Carter baseert deze stelling op waarschijnlijkheid. Dit ietwat zorgwekkende ondergangsargument luidt als volgt. Stel dat het menselijk ras groeit en miljoenen, of zelfs miljarden, jaren blijft bestaan. Dan behoren de nu levenden tot de minuscule fractie mensen uit de eerste dageraad van ons ras. Dit is volgens Carter statistisch extreem onwaarschijnlijk. De kans is veel groter dat we tegelijk leven met zeg 10 procent van het menselijk ras. Daarmee zegt hij dat mensen allang niet meer zullen bestaan voordat ze gelegenheid hebben gehad zich in noemenswaardige aantallen te verbreiden over het heelal. John Leslie illustreert zijn betoog als volgt: stel dat je meedoet aan een verloting, zonder te weten hoeveel mensen er deelnemen. Er is een kans van 50 procent dat het aantal 1000 is en een even grote kans dat het totaal 10 is. Als de lootjes worden getrokken, behoor jij tot de eerste 3. Dan zullen weinig mensen geloven dat er 1000 lootjes waren in plaats van 10. Het ondergangsargument heeft al felle aanvallen van een aantal intellectuele zwaargewichten doorstaan. En als de redenering klopt, hebben we misschien slechts enkele eeuwen respijt voordat het menselijk ras, onze planeet, of beide worden weggevaagd door klimaatverandering of een andere wraakgodin. Maar hoe bont we het ook maken met onze destructieve activiteiten, het zal niet gemakkelijk zijn om in één klap 7 miljard of meer mensen uit te roeien. Veel doemscenario s van nog veel groter onheilsprofeten dan ik gaan in werkelijkheid niet over totale ondergang in het ergste geval zou de mensheid flink worden gedecimeerd, of 11

4 de beschaving terugvallen naar iets veel van veel eenvoudiger, meer dorpse aard een tijd lang tenminste. Persoonlijk sta ik daarom niet afwijzend tegenover het concept van de Cartercatastrofe, zoals Stephen Baxter deze noemt in zijn roman Manifold Time. Ongetwijfeld zullen het menselijk ras of zijn afstammelingen uiteindelijk in vergetelheid verzinken. Dat zal overigens nog even duren, hoe deprimerend de vooruitzichten voor de korte of middellange termijn ook lijken. Misschien is dit een goed moment om zorgvuldiger te bezien wat we bedoelen met het eind van de wereld en hoe ik in dit boek omga met dit concept. Volgens mij zijn er vier interpretaties mogelijk: (i) dat de planeet en het menselijk ras geheel ten onder gaan. Dit zal in elk geval gebeuren als de mensheid nog steeds niet verder is gekomen dan de aarde, wanneer onze zon over 5 miljard jaar in het novastadium belandt; (ii) dat de planeet ten onder gaat door een ramp, maar dat tenminste enkele elementen van ons ras voortbestaan in andere werelden; (iii) dat de planeet blijft bestaan, maar het menselijk ras wordt uitgeroeid, bijvoorbeeld door een virulente ziekte waar geen ontkomen aan is; en (iv) het eind van de wereld die wij kennen. Op dit laatste scenario richt ik me hier. Dit boek gaat vooral over mondiale geofysische gebeurtenissen die ons ras en de mondiale technologische samenleving fataal kunnen worden, of in elk geval kunnen vloeren. Met andere woorden: natuurrampen met het potentieel om een eind te maken aan de wereld zoals we die kennen. Ik houd me niet bezig met technologische dreigingen, bijvoorbeeld uit de hoek van kunstmatige intelligentie en robotica, genetische manipulatie, nanotechnologie en natuurkunde-experimenten waarmee steeds meer energie gemoeid is. En evenmin met de pogingen van sommige mensen om het ras te decimeren met nucleaire, biologische of chemische oorlogvoering. Ik laat je kennismaken met enkele van de ergste dingen die de natuur ons kan aandoen, geheel uit zichzelf, of met onze onnadenkende hulp in de vorm van de huidige klimaatverandering. 12

5 Vaak is de natuur welwillend, goedgunstig zelfs, maar ze kan een geduchte tegenstander zijn. De mensheid vecht bijna voortdurend tegen de uitvloeisels van haar grillen: ernstige overstromingen en buien, verwoestende aardbevingen, rampzalige vulkaanuitbarstingen. De Aziatische tsunami van 26 december 2004 was een voorproefijje van wat de natuur kan aanrichten gebouwen verwoest, burgers uit 40 landen gedood waarvan maar liefst kinderen, 8 miljoen mensen dakloos, werkloos, verpauperd. Qua omvang en uitwerking heeft deze tsunami voor moderne tijden ongekend diepe sporen getrokken. Door de bank genomen hebben we geluk. Onze beschaving heeft zich uitgebreid en ontwikkeld in de rust van het interglaciale Holoceen dat nu al ruim jaar duurt. Maar de voortekenen voor de komende eeuw en daarna beloven weinig goeds. Door de stijging van de temperatuur en zeespiegel in de komende decennia samen met de voortdurend groeiende bevolking zullen natuurrampen ongetwijfeld sterk toenemen in aantal en hevigheid. Anders dan je zou verwachten, wordt het hier en daar zelfs kouder op de planeet. Dit zou nog deze eeuw kunnen gelden voor Groot-Brittannië, wanneer het poolijs smelt, de straalstroom zijn baan verlegt en de Golfstroom zwakker wordt. En hoe zit het met de nieuwe ijstijd die werd voorspeld? Is die dreiging afgewend doordat de aarde nu opwarmt door toedoen van de mens? Of wachten de gletsjers gewoon hun tijd af? De klimaatverandering gaat razendsnel in geologische zin, maar afgezet tegen een mensenleven is het een langzaam verschijnsel. Tot op zekere hoogte kan de voortgang tenminste worden gemeten en voorspeld. Veel onverwachter en moeilijker te voorspellen zijn spontane geologische gebeurtenissen die groot en hevig genoeg zijn om onze samenleving te ruïneren. Zoiets hebben we in de moderne tijd nog niet meegemaakt. We kunnen zulke rampen onderverdelen in aardse en buitenaardse de breed uitgemeten bedreiging door botsing met ruimterommel, zoals kometen en asteroïden. Zelfs de inslag 13

6 van een betrekkelijk klein object van 2 kilometer doorsnee kan het wereldklimaat zo drastisch veranderen dat een kwart van de mensheid het leven laat. Het ernstige kwaad dat de aarde zelf kan aanrichten, is minder algemeen gedocumenteerd. Toch is de dreiging van een mondiale natuurramp door de borrelende, krakende korst onder onze voeten realistisch en ernstig. Er staan ons drie epische gebeurtenissen te wachten die zich in de prehistorie vaak hebben voorgedaan, al hebben we ze in de historische tijd nog niet meegemaakt. Circa jaar geleden werd de wereld in bittere koude gedompeld door een vulkanische superuitbarsting. Ruim jaar geleden werd de Stille Oceaankust bestookt door enorme golven, na de instorting van een vulkaan op Hawaï. En nog maar ruim 1000 jaar voor Christus en opnieuw in de vroege middeleeuwen werden Oost-Europa en het Midden-Oosten getrofffen door aardbevingen die in een enorm gebied grote steden met de grond gelijk maakten. Zulke tektonische rampen zullen zich in de toekomst beslist opnieuw voordoen. De vraag is wat de gevolgen zullen zijn voor onze mondiale, sterk op technologie gebaseerde samenleving. Het is moeilijk te voorspellen hoe goed we ons zullen redden. Maar we kunnen gerust stellen dat het leven voor de meeste aardbewoners een ongunstige wending zal nemen. We leven op het actiefste hemellichaam in het zonnestelsel. Daarom moeten we voortdurend bedenken dat ons florerend bestaan een geologisch toeval is. Onderzoek naar menselijk dna heeft uitgewezen dat het menselijk ras op een haar na was uitgeroeid na de ongekende supereruptie van jaar geleden. Als we 65 miljoen jaar geleden al hadden bestaan, hadden we net als de dinosauriërs het loodje gelegd toen een asteroïde van 10 kilometer insloeg op de planeet. We moeten onder ogen zien: zolang we allemaal op één planeet in één sterrenstelsel leven, is de kans niet groot dat ons ras op de lange termijn zal voortbestaan. Hoe krachtig onze technologieën 14

7 ook worden als we op onze bakermat blijven, staan we bloot aan de gevaarlijke, gewelddadige grillen van de natuur. Misschien geloof je niet dat het snel afgelopen is, maar het menselijk ras zal in zijn ontwikkeling voortdurend worden belemmerd of teruggezet door reeksen natuurrampen. Die blijven zich met onregelmatige tussenpozen voordoen zolang de aarde bestaat en wij daarop leven. In sommige gevallen zullen ze een eind maken aan de wereld die we kennen. Maar afgezien van een andere grote asteroïde- of komeetinslag van het formaat dat de dinosauriërs fataal werd, zal het menselijk ras waarschijnlijk voortbestaan. De grote vraag is: blijven we technologische vooruitgang boeken, of gaan we een langzame teruggang tegemoet, waarna we uiteindelijk uitsterven? Optimisten en technofijielen zijn er steevast van overtuigd dat de toekomst rooskleurig is; dat het menselijk ras de ruimte in zal gaan; eerst naar verwante werelden, vervolgens naar de sterren. Anderen met recht zou je hen realisten kunnen noemen zien niet hoe onze steeds meer naar binnen gerichte samenleving ooit een serieuze, gezamenlijke poging zal ondernemen om te verhuizen buiten onze atmosfeer. We naderen een splitsing in de weg. Ofwel we staan op het punt een groots avontuur aan te gaan waarna we met een zucht van verlichting kunnen constateren dat ons voortbestaan gewaarborgd is door ons te verspreiden over het zonnestelsel of uiteindelijk misschien de Melkweg. Ofwel we blijven in ons aardse nest, waar we zwakker worden en steeds kwetsbaarder voor een dodelijke ramp, in welke vorm dan ook. We kunnen slechts gissen welke route we zullen inslaan. Zoals dit boek laat zien, geldt in de geofysica: que será, será. Bill McGuire Brassington, Derbyshire, Engeland Oktober