Copyright 2010 PCM Uitgevers B.V. All Rights Reserved NRC Handelsblad. 23 oktober 2010 zaterdag

Transcriptie

1 Copyright 2010 PCM Uitgevers B.V. All Rights Reserved NRC Handelsblad 23 oktober 2010 zaterdag SECTION: WETENSCHAP LENGTH: 2624 woorden HEADLINE: Taal zonder Droste effect - BYLINE: Berthold van Maris BODY: SAMENVATTING De beperkte grammatica van een Indianentaal brengt een fundament van de taalkunde aan het wankelen. Berthold van Maris VOLLEDIGE TEKST: De taalkundige Daniel Everett leefde dertig jaar lang regelmatig bij een kleine Indianenstam. In hun afgelegen deel van het Braziliaanse Amazonegebied bestudeerde hij hun taal, het Piraha. Ze spraken in zijn bijzijn altijd in korte zinnen, met maar één werkwoord per zin. Aanvankelijk dacht hij dat de Piraha-sprekers hun taalgebruik tegenover hem opzettelijk eenvoudig hielden. Maar geleidelijk kwam hij tot de overtuiging dat hun taal echt zo in elkaar stak: er waren alleen hoofdzinnen, geen bijzinnen. Ze zeiden bijvoorbeeld niet 'Haaleven die spijkers die Daniel gekocht heeft', maar 'Haal even die spijkers. Daniel heeft die spijkers gekocht. Die bedoel ik.' Everett beschrijft zijn belevenissen onder meer in zijn boek Don't sleep, there are snakes. Life and Language in the Amazonian Jungle (2008). Inmiddels is hierover in de taalwetenschap een levendige debat ontstaan. De kernvraag is: zijn er inderdaad talen met slechts zeer beperkte mogelijkheden om zinnen uit te breiden met bijzinnen en allerlei andere 'syntactische inbeddingen'? Het voorlopige hoogtepunt in deze discussie is de special die het belangrijke tijdschrift Language er eind vorig jaar aan wijdde. Ook verscheen dit jaar een nieuw boek over de kwestie, met ook bijdragen van Nederlandse taalonderzoekers (Recursion and Human Language, redactie Harry van der Hulst, De Gruyter Mouton 2010). In veel talen, zoals ook het Nederlands, is het heel normaal om zinnen in te bedden in andere zinnen. In 'Ik denk dat het gaat regenen' is 'het gaat regenen' met behulp van het woordje 'dat' ingebed in 'Ik denk...' - het is een soort lijdend voorwerp bij 'denken'. Het bijzondere is dat je in een ingebedde zin opnieuw een zin kunt inbedden. Je krijgt dan zinnen als: 'Ik denk dat zij denkt dat het morgen gaat

2 regenen'. Dit principe, dat je een zinsdeel van een bepaalde categorie (in dit geval een zin) kunt inbedden in een zinsdeel van dezelfde categorie die zelf ook weer in zo'n zinsdeel is ingebed, en dat je dit telkens opnieuw kunt doen, heet: recursie. Het wordt door veel taalonderzoekers gezien als een belangrijke en ook intrigerende eigenschap van taal. In het Nederlands kunnen we dingen zeggen als: 'Ik denk dat ik denk dat ik denk'. Recursie wordt daarom vaak beschreven als een soort Droste-effect in taal, of vergeleken met Russische Matroesjka-poppetjes (waarbij een poppetje een kleiner poppetje bevat, dat zelf ook weer een kleiner poppetje bevat, enzovoorts). Niet alleen zinnen kunnen recursief ingebed worden. Ook zinsdelen die met een voorzetsel beginnen kun je in het Nederlands in elkaar inbedden: 'de vader van de vader van de vader van mijn vader'. Ook dat is recursie. Maar de Piraha-sprekers maakten volgens Everett dus nooit gebruik van dergelijke constructies. Ze zeiden nooit: 'De punt van de staart van die hond is verminkt.' Wat ze zeiden was: 'De staart van de hond is verminkt, bij de punt.' Of, gewoon: 'De punt van de staart is verminkt.' Uit de context was altijd wel duidelijk dat het om 'die hond daar' ging. 'Zo kwam ik tot twee inzichten', schrijft Everett. 'Het eerste was dat Piraha-zinnen geen recursieve inbeddingen bevatten. En het tweede inzicht was dat recursie eigenlijk helemaal niet zo belangrijk is - want wat je in de ene taal mét recursie zegt, kun je in een andere taal zónder recursie zeggen.' Al in vroeger eeuwen bestond het idee dat taal een heel bijzondere eigenschap heeft: met een beperkt aantal middelen (woorden en grammaticale regels) zou je in principe een oneindig aantal zinnen kunnen maken en daarmee zou je dus ook een oneindig aantal gedachten kunnen uitdrukken. Hoe kan dat, vroeg men zich af. Door recursie, was het antwoord van moderne taalonderzoekers als Noam Chomsky. In een recursieve taal zoals het Nederlands is er nooit een langste zin. Iedere Nederlandse zin kan altijd langer gemaakt worden, bijvoorbeeld door er 'Kees denkt dat...' voor te zetten. In een taal die geen recursie kent, hebben zinnen wél een maximale lengte. Everett geeft in zijn boek een Piraha-zin van elf woorden die volgens hem niet langer gemaakt kan worden: 'Later heeft een oude man langzaam grote tapirs geslacht langs het water, twee (van die beesten).' Volgens Everett zijn in deze zin alle combinatiemogelijkheden van het Piraha benut. Die zijn beperkt. 'Grote bruine tapirs', met twee bijvoeglijke naamwoorden bij elkaar, kan bijvoorbeeld niet. Ook concludeert Everett dat het Piraha een beperkt aantal mogelijke zinnen heeft - al is dat aantal nog altijd enorm groot. Recursie is een term uit de wiskunde. Een wiskundige operatie is recursief als je de output van die operatie weer kunt gebruiken als input voor diezelfde operatie. Tellen ('een, twee, drie, vier...' is bijvoorbeeld recursief: de output van de operatie 'vermeerder dit getal met '1' wordt telkens gebruikt als nieuwe input voor diezelfde operatie.

3 Bij het inbedden van zinnen gebeurt er iets vergelijkbaars: de operatie 'bed in deze zin een zin in' levert een nieuwe zin op waar je die operatie opnieuw op kunt toepassen. Het idee dat die taalkundige operatie te vergelijken is met wiskundige recursie is volgens Arie Verhagen, hoogleraar Nederlandse taalkunde in Leiden, óók afkomstig van Noam Chomsky. Chomsky probeert al sinds de jaren vijftig een model te ontwikkelen van 'het menselijk taalvermogen', en dan met name de manier waarop de mens woorden combineert tot zinnen. Chomsky's voorkeur voor een 'recursief' model heeft vooral te maken met de schoonheid van zo'n model, en minder met wat er daadwerkelijk in taal gebeurt, vindt Verhagen."Als je een systeem wilt maken dat zinnen 'genereert', is het bijvoorbeeld handig om regels te hebben die zinnen inbedden in andere zinnen. De grammatica wordt er lelijk van als je daar een regel aan toevoegt die zegt: dat mag je niet meer dan vijf keer doen want daarna worden die zinnen onbegrijpelijk. Dat zou ook arbitrair zijn: het is niet precies vast te stellen wanneer een zin te ingewikkeld en daarmee onbegrijpelijk wordt. Het is dus het mooist en het eenvoudigst om die beperkingen niet in je grammatica op te nemen. Het gevolg is dat je een model krijgt dat in theorie onbeperkt lange zinnen kan genereren, en ook een oneindig aantal zinnen. Dat is een aantal jaren daarna veranderd in een ontdekking: een eigenschap van taal. Zo is het gegaan, heel grappig, de ideeën over hoe een goeie theorie in elkaar zit zijn daarna geprojecteerd op het object van onderzoek zelf." Maar Eric Reuland, hoogleraar taal en cognitie in Utrecht, formuleert het anders. Volgens hem is het nuttig om een onderscheid te maken tussen enerzijds de zeer krachtige constructieprincipes van taal en anderzijds allerlei praktische beperkingen bij het produceren en verwerken van taal. "Ik kan bijvoorbeeld zeggen 'het huis van de zus van de baas van mijn buurman'. Dat kan ik nog veel langer maken als ik wil. Er is niet een bepaald moment aan te wijzen waarop de grammatica van het Nederlands zegt: daar stopt het. Natuurlijk is het wel zo dat op een gegeven moment het werkgeheugen zegt: jongens, dit verwerk ik niet meer. Maar dat zegt niets over de constructieprincipes van taal. Het zegt iets over het werkgeheugen." Recursie werd opeens weer heel belangrijk toen er in 2002 een artikel in Science verscheen, waarin Noam Chomsky en twee evolutionair biologen (Marc Hauser en Tecumseh Fitch) met een uitdagende hypothese kwamen: recursie zou het enige aspect van taal zijn dat uniek menselijk is. Van dieren is bekend dat ze klanken kunnen combineren tot grotere gehelen en ook zijn er gevallen gerapporteerd van dieren die erin slagen 'betekenissen' met elkaar te combineren. Maar er is in de communicatie van dieren tot nu toe niets gevonden dat op recursie lijkt. Het zou daarmee een uniek menselijk vermogen zijn. Hoe zit dat dan met talen waarin recursie maar een geringe of misschien zelfs helemaal geen rol speelt? Reuland, die de ideeën van Chomsky hierover min of meer onderschrijft:"als de sprekers van het Piraha inderdaad geen recursieve inbeddingen gebruiken, wil dat nog niet zeggen dat ze dat niet zouden kúnnen. Chomsky heeft dat ergens vergeleken met het vermogen van de mens om te lopen. Stel dat je een groep hebt die besluit om de hele dag auto te rijden of te fietsen. Wat zegt dat dan over het loopvermogen van de mens? Helemaal niets. " Everett is het daar mee eens, in zoverre dat ook hij een relatie ziet tussen het taalgebruik van de Piraha-sprekers en hun cultuur. Hij vertelt in zijn boek dat vrijwel

4 alles wat de Piraha-sprekers zeggen, zich beperkt tot wat ze zelf hebben meegemaakt of wat ze uit de eerste hand hebben vernomen. "Het gebeurt maar heel zelden dat ze praten over dingen die ooit verteld zijn door iemand die nu dood is." Nu is het ook in andere talen, zoals het Nederlands, heel normaal dat een directe weergave van ervaringen of van een gebeurtenis in korte zinnen geschiedt, zonder al te veel inbeddingen erin, met veel hoofdzinnen en nauwelijks bijzinnen dus. Maar Everett gaat een stapje verder. Hij denkt dat er bij de Piraha een soort culturele code bestaat: men zou het ongewenst en ongepast vinden om aandacht te besteden aan gebeurtenissen die buiten de directe belevingswereld liggen. Dat zou in de cultuur passen: volgens Everett slaan de Piraha-sprekers geen voedsel op, kijken ze nooit verder vooruit dan één dag en praten ze nooit over de verre toekomst of het verre verleden."ze lijken zich helemaal te concentreren op het 'hier en nu', op de directe ervaring." Die theorie van Everett wordt door veel mensen in twijfel getrokken. Dat de sprekers van het Piraha zo denken, is niet vastgesteld met slimme cognitieve experimenten en misschien ook niet zo vast te stellen. Bovendien is men in de taalwetenschap heel voorzichtig geworden met het leggen van verbanden tussen taal en denken, vooral omdat er vroeger van alles over Indianen- en Inuït-culturen beweerd is dat bij nader inzien flauwekul blijkt te zijn (bijvoorbeeld dat de Hopi-Indianen een heel ander gevoel voor tijd zouden hebben). Daarnaast is er een felle discussie ontstaan over de taalfeiten die Everett presenteert. In een wetenschappelijk artikel dat hij in 2005 publiceerde, geeft hij een paar zinnen waar wel degelijk twee werkwoorden in lijken voor te komen. Hij geeft bijvoorbeeld de Piraha-vertaling van"hij zei dat A. weg wilde." Volgens Everett is er in het Piraha geen syntactisch verband tussen de eerste helft van de zin en de tweede helft van de zin - ongeveer zoals het geval is in de Nederlandse zin 'Hij zei: A. wil weg'. In het tijdschrift 'Language' wijden drie taalkundigen (uit de omgeving van Chomsky) verschillende pagina's aan de analyse van die ene zin, om tot de conclusie te komen dat er wel degelijk sprake is van een hoofdzin met een bijzin erin. Everett heeft er uitvoerig op gereageerd. Volgens hem is een bijzin alleen een bijzin als hij er anders uitziet dan een hoofdzin. Bijvoorbeeld omdat hij een andere woordvolgorde heeft (zoals in het Nederlands het geval is), omdat er een voegwoord tussen hoofd- en bijzin staat, of omdat de bijzin met een andere intonatie wordt uitgesproken. In de bewuste Piraha-zin zou dat niet het geval zijn. Maar zelfs als er sprake is van inbedding, dan nog zou het gaan om een inbedding die niet herhaald kan worden, en dus niet om recursie. Ondertussen zijn er meer talen gerapporteerd waarin het inbedden van zinnen in andere zinnen maar heel beperkt kan: talen uit Australië, Nieuw-Guinea, Noord- Amerika. En ook in het Nederlands zijn er allerlei inbeddingen die maar één keer kunnen. In een als-dan-zin ('Als het regent, (dan) word je nat') is het als-gedeelte een bijwoordelijke bijzin die is ingebed in de hoofdzin. Maar in die als-bijzin kun je niet opnieuw een als-bijzin inbedden. Computers kunnen dat wel, mensen niet. Arie Verhagen:"Nog interessanter is dat we kunnen schrijven 'Jan keek naar buiten. Het sneeuwde' en dat iedereen dan begrijpt dat Jan zag dat het sneeuwde. Je hebt

5 dus geen syntactische inbedding nodig om die conceptuele inbedding uit te drukken: de gedachte dat het sneeuwde is hier 'ingebed' in het perspectief van Jan. En wat blijkt nu? Dat er talen zijn die het alleen op die manier doen!" Volgens Verhagen vervullen de recursieve inbeddingen in het Nederlands uiteenlopende communicatieve functies. In 'Hij zegt dat zij denkt dat het gaat regenen' worden perspectieven in elkaar ingebed. In 'Dat is de sleutel van de voordeur van mijn tweede huis in Frankrijk' wordt iets gespecificeerd door er als het ware op in te zoomen. "Pas als je heel erg van die communicatieve functies abstraheert, kun je daar een overeenkomst in zien en dat kun je recursie noemen. Het is dus niet iets wat erin zit, maar meer iets dat we er op een gegeven moment 'in gaan zien' - het product van een analyse. Nu maken taalgebruikers zelf ook van dat soort analyses. Dat kun je zien aan hoe kinderen die constructies stap voor stap leren. In het begin is dat systeem niet recursief. Het enige wat jonge kinderen doen is zo'n kreet als ik-denk of mama-zegt vastplakken aan iets anders. Dat zijn brokken en die combineren ze met andere brokken. Op gegeven moment leren ze dat je niet alleen ik-denk hebt maar ook jij-denkt. Vervolgens gaan ze zien dat andere werkwoorden in vergelijkbare patronen voorkomen. Niet alleen 'denken', maar ook 'zeggen'. En later, naarmate ze ouder worden, wordt dat steeds abstracter: 'beloven', 'concluderen'... Daar kun je vervolgens ook weer een abstractie over maken en dan heb je ineens dat zininbeddingspatroon." Verhagen vermoedt dat die inbeddingspatronen zich sterker ontwikkeld hebben in talen die al lange tijd een geschreven traditie hebben. "Ik zie recursie meer als een cultureel product. Net als ons getalsysteem." In het Nederlands kan in theorie doorgeteld worden tot in het oneindige. Maar veel talen komen niet verder dan enige tientallen of een paar honderd. Primitieve culturen hebben aan dat aantal meestal genoeg. Verhagen: "We kennen de geschiedenis van de nul en de uitvinding van bijvoorbeeld het decimale stelsel: dat zijn culturele uitvindingen. Het heeft enkele generaties geduurd om mensen eraan te laten wennen dat het zin heeft om de nul, de uitdrukking van niets, als een getal te zien. Dat komt niet van nature, daar moet je flink wat abstraheerarbeid voor verrichten. Ik denk dat het met recursie in talen als het Nederlands of het Engels ook zo gegaan is. Als je leest en schrijft, is er qua werkgeheugen meer mogelijk: lange zinnen zijn dan gemakkelijker te verwerken. En ze hebben het voordeel dat ze veel explicieter zijn." Voor een zin kan je altijd 'Kees denkt dat... ' zetten 'Net als het getal nul is recursie een culturele uitvinding' Een grammatica zonder praktische beperkingen is het mooist 'Hij zei: A. wil weg'. Zijn dat twee zinnen, of één? Een taal zonder recursie heeft minder combinatiemogelijkheden en dus minder mogelijke zinnen dan een taal met recursie. Maar nog altijd zijn het er veel meer dan één persoon tijdens zijn leven kan zeggen. George Miller deed in 1964 een poging om het aantal mogelijke Engelse zinnen van maximaal twintig woorden te schatten. Dat waren er minstens tien tot de twintigste (een 1 met twintig nullen), dacht hij. Omdat het uitspreken van zo'n zin gemiddeld 6 seconden duurt, zou een individu er 19 biljoen jaar voor nodig hebben om al die zinnen uit te spreken.

6 Everett vergelijkt de mogelijkheden van taal zonder recursie met de mogelijkheden van het schaakspel. Ook die zijn niet oneindig. Maar wordt het schaakspel daarmee een oninteressant spelletje? 'Nee', schrijft hij. 'Het is een heel rijk en boeiend spel, dat nog eeuwenlang telkens weer anders gespeeld kan worden.' LOAD-DATE: October 23, 2010 Copyright (C) 2010 LexisNexis, a division of Reed Elsevier Inc. All Rights Reserved.