Jaargang 18, nummer 3 januari 2016

Transcriptie

1 AVERS NIEUWS mededelingenblad van AVER de genealogische vereniging van de Universiteit Twente Jaargang 18, nummer 3 januari 2016 Redactie Avers-nieuws: Secretariaat Aver: WEB-pagina Aver: Cees van Hoogmoed (hoofdred.), c.a.vanhoogmoed@ziggo.nl; Hans Hein, h.b.hein@hccnet.nl en Henk Alblas, henkalblas@planet.nl Homme Martinus, h.martinus@utwente.nl Van de redactie Op maandag 14 december 2015 verzorgde Gerard Kristen voor ons een boeiende presentatie over boerderijonderzoek in Groot Driene. Dit eerste nummer van AVERS Nieuws in 2016 is daaraan gewijd. van het Twentekanaal ligt. Tot slot loopt de grenslijn noordwaarts, zodat de wijken Veldwijk en Groot Driene worden ingesloten. De Marke Groot Driene was dus veel groter dan de huidige woonwijk Groot Driene in Hengelo. De Marke Groot Driene Gerard Kristen begon in de jaren 70 met stamboomonderzoek. Eerst richtte hij zich vooral op zijn familie. Daarna kregen de boerderijen in de Marke Groot Driene zijn interesse. Gerard Kristen is stevig geworteld in Twente. In zijn kwartierstaat zijn alle voorouders vóór de Franse tijd geboren en getogen in Twente. Voor 1800 was Groot Driene een Marke. De gemeente Hengelo bestond toen nog niet. Er stonden slechts enkele huizen bij de kruising van de wegen Almelo Enschede en Delden Oldenzaal, nu bekend als de Thiemsbrug. In bijgaand kaartje zijn de grenzen van de Marke Groot Driene in zwart ingetekend. Aan de noordkant kruist de grens een paar keer de spoorlijn van Hengelo naar Oldenzaal en loopt verder door het Lonnekermeer en kruist dan de Deurningerweg. Daarna gaat het zuidwaarts door het gebied van de luchthaven Twente en kruist de grens ter hoogte van restaurant Kleinsman nogmaals de Deurningerweg, dan door de spaarbekkens van de Drinkwaterleiding, tot net voorbij de Universiteit Twente. Vervolgens westwaarts, waarbij de grens zowel de verbindingsweg Enschede Hengelo als de spoorlijn doorkruist, tot ongeveer waar de sluis De grenzen van de Marke Groot Driene, getekend in een kaart van rond Driene wordt al vóór het jaar 1000 in oorkonden genoemd. Toen heette het Thrinon. In Twente, en ook wel daarbuiten, was de samenleving vanaf de vroege Middeleeuwen georganiseerd volgens het Avers-nieuws, 18 e jaargang, nummer 3,januari 2016 Pagina 1

2 hofstelsel. Een landgoed of domein was georganiseerd rond een centrale hof. Om die hof lagen de boerderijen van de horige boeren. Aan elke boer was een stuk grond ter ontginning in eigendom gegeven. Een ander deel van het bouwland liet de domeinheer bewerken door onvrijen. Elke horige boer moest als herendienst (denk aan het woord corvee) ook het aan de centrale hof behorende land bewerken. Andere herendiensten waren het uitvoeren van reparaties aan wegen, gebouwen en afscheidingen en het leveren van geweven stoffen en het betalen van pacht in de vorm van het leveren van een deel van de opbrengst van het eigen land. Zo nodig moesten ze ook meevechten als de domeinheer in een conflict betrokken was. Daar tegenover regelde de heer een infrastructuur die voorzag in een molen, een smederij, een weverij en een bierbrouwerij. Rond 1300 behoorden meer dan 200 Twentse erven tot het bezit van de bisschop van Utrecht. Zijn bezittingen waren in Twente georganiseerd in een aantal hoven, met als vertegenwoordiger een hofmeier. In de 13 de eeuw raakt het hofstelsel in het Westen van het land in verval. Omdat de geldeconomie belangrijker werd, was het voor de grootgrondbezitter minder van belang om zijn aandeel in natura te ontvangen. Bovendien waren de lasten van de horigen vastgelegd, zodat met de waardedaling van het geld de inkomsten van de heren terugliepen. In Twente en de Achterhoek had de horigheid echter een taai leven. Vanaf de late middeleeuwen tot het begin van de 19 e eeuw was het drostambt Twente onderverdeeld in richterambten. In deze gebieden waren de richters belast met de lage rechtspraak. De hoge rechtspraak, zoals voor hals misdrijven, was voorbehouden aan de drost van Twente en in de heerlijkheid Almelo aan de Heer van Almelo. Tijdens de presentatie toont Gerard Kristen ons een kaart (uit het boek van L.A. Stroink: Stad en land van Twente ) van de richterambten in Twente, te weten Almelo, Borne, Delden, Ootmarsum, Oldenzaal, Enschede, Haaksbergen, Diepenheim, Goor en Rijssen. Binnen het richterambt Enschede zien we 5 zogenaamde marken, te weten Groot Driene, Twekkelo, Usselo, Lonneker en Eschmarke. Een marke is een buurtschap van bij elkaar in de buurt gelegen boerderijen. Elke buurtschap had een afgebakend stuk grondgebied ter beschikking, de marke. Een enkele keer bestond een marke uit een aantal buurtschappen. De marken werden opgericht om de woeste gronden voor de buurtschap te beschermen. Richterambten in Twente. In de loop van de 12 e eeuw nam de bevolking toe. De in een buurtschap aanwezige boerenbevolking sloot zich aaneen in een markegenootschap om zich te beschermen tegen nieuwkomers. Elke boer uit de buurtschap had een waardeel in de marke: een evenredig recht om op de gemeenschappelijke markegronden vee te weiden en heideplaggen te steken. Dit waren de slechtere graslanden, de heidevelden, de venen en de bossen. Deze markegronden waren belangrijk als aanvullende weidegronden voor het vee omdat de betere weilanden meestal in privé bezit waren. Het grootvee werd op de groengronden geweid, de heide was het domein van de schapen. De mest, vermengd met plaggen werd verspreid over de bouwlanden. De term mark of marke betekende aanvankelijk grens, maar werd geleidelijk gebruikt om een bepaald grondgebied van een groep boerenhoven aan te geven. Dit grondgebied werd gemeenschappelijk beheerd. Het gebruik en beheer werden geregeld door de markerichter en het markebestuur. Een aantal markenmarkeringen van Groot Driene zijn nog te vinden. Soms zijn ze op topografische kaarten terug te vinden in de vorm van wegen of bosranden. De muur bij de vijver, links van de inrit van de Universiteit Twente, is onder meer op de markengrens gebouwd. Wellicht toevallig. Aers-nieuws, 18 e jaargang, nummer 3, januari 2016 Pagina 2

3 Gerard Kristen toont ons een overzicht van de boerderijen uit het schattingsregister van Twente uit Dit schattingsregister is het meest volledige middeleeuwse document dat over de Twentse boerenerven bekend is. Het originele register bevindt zich in het Staatsarchiv te Münster en is opgesteld door Roelof van Bevervoorde. Er zijn nog 2 registers uit de jaren 1495 en 1499, maar die zijn minder uitgebreid. Deze bevinden zich in het gemeentearchief van Deventer. De boerderijen die in het eerste register worden genoemd zijn veel ouder dan het vermeldingsjaar Waarschijnlijk zijn de meesten gesticht tussen 800 en Roelof van Bevervoorde was in Overijssel een man van aanzien. Hij behoorde tot de bisschoppelijke raden en was lid van het hoogste rechtscollege. Hij was schout en rentmeester van Vollenhove en (van ) drost van Twente. Zijn stamhuis stond in Ootmarsum. Een schatting was een buitengewone belasting die door de landsheer werd geheven als hij extra geld nodig had. De rentmeester van Twente riep de hulp in van de richters bij het innen van de schatting. In de kerk in het ambtsgebied werd afgekondigd dat begin januari zitting zou worden gehouden om de verschuldigde belastingpenningen in ontvangst te nemen. Het register van 1475 vermeldt 23 boerderijen uit Groot Driene. Een bekende naam is de Waarbeek (Woirtbeke). Deze lag overigens niet op de plaats van het huidige familiepretpark De Waarbeek, maar ongeveer waar nu de Goudenregenstraat loopt. Een andere verdwenen boerderij is het Annink (Anning), die waarschijnlijk aan de Anninksweg heeft gelegen. Het erve Selfert bestaat nog en ligt aan de Wermerweg, waar voorheen veearts Zanderink woonde. In Hengelo worden nog enkele boerderijen genoemd. Verder in Enschede onder andere de erve Witbroek aan de Witbreuksweg. Verder het erve Bos (ook bekend als de Knepse) in Enschede. Dit is niet de huidige boerderij Bosch. De oorspronkelijke boerderij stond iets verderop en is rond 1900 afgebrand. Daarvoor is de huidige boerderij Bosch in de plaats gekomen. Verder erve Drienerhorst aan de Drienerhorstweg. Nu erve Holzik. Verder zien we een kopie van handgeschreven bladzijden uit het Nieuw geformeert Register van de Verpond Contrib. & halve Verhoginge over de Marke Drijne over de periode Dit betreft de grondbelasting berekend naar de grootte van het grondbezit. Soms zijn de aanslagen over meer personen verdeeld. Vervolgens laat Gerard ons weergaven zien van een handgeschreven overzicht van de volkstelling van 1795 van de Gerigte van Enschede. Van elk Boerschap: Esmarkte, Usseloo, Lonneker, Twekkeloo en Drijne worden het Getal der huijsgezinnen en het Getal der Menschen genoemd. Voor Driene zijn dat Honderd en Elf huisgezinnen en Vijfhonderd agt en veertig personen. Met 111 gezinnen en 548 personen is Driene de 4 de in omvang. In totaal wonen in de Gerigte van Enschede 911 gezinnen en 4839 personen. Dit wordt nog verder uitgesplitst naar kerkgenootschap. Voor Driene zijn dat 386 Hervormden en 162 Rooms Katholieken. In 1811 ontstaan de gemeenten in Nederland. In dat jaar ontstaat de gemeente Lonneker uit de buurtschappen (marken) Lonneker, Usselo, Twekkelo en Groot Driene. In 1818 wordt Eschmarke daar nog aan toegevoegd. Kortom, het hele buitengebied van de stad Enschede. Er ontstaat een gemeentebestuur met een burgemeester, wethouders en raadsleden. Gemeente Lonneker in In Nederland wordt in 1811 de burgerlijke tand ingevoerd. De feitelijke invoering verschilt echter van plaats tot plaats. In 1812 gebeurt dat in Lonneker. We zien een overzicht van gezinshoofden der hoofdelijken omslag (belastingregister), in het jaar 1814 van de Marke Groot Driene. Daarop staan 101 namen. We zien namen die we eerder tegenkwamen, zoals Annink, Waarbeke en Witbreuk. Verder diverse namen die ook nu nog in Twente voorkomen In 1810 en 1811 wordt het hele grondgebied van Nederland in kaart gebracht, met daarbij gegevens over het soort perceel, de eigenaren en de oppervlakte. De eerste kaarten werden echter in 1811 afgekeurd voor gebruik in het kadaster naar Frans model omdat deze weinig systematisch waren en onvolledig van opzet. Het proces van Aers-nieuws, 18 e jaargang, nummer 3, januari 2016 Pagina 3

4 kadastrering verliep traag, maar werd na de Franse tijd wel doorgezet. Pas in 1825 werd er echt tempo gemaakt. Tussen 1825 en 1832 volgde een inhaalslag. Echter de kaarten die in die tijd werden gemaakt waren van lagere kwaliteit dan de kaarten die voor 1825 zijn gemaakt. Hier onder de kadastrale kaart van de gemeente Lonneker uit Rond de hooggelegen Esch zien we groepjes boerderijen. Kadastrale kaart van de gemeente Lonneker uit Zoals eerder aangegeven was de marke een verbond tussen boeren om de gezamenlijke weiden, heidevelden en bossen te beheren. Afspraken daarover werden vastgelegd in het markenrecht en de controle op de naleving was in handen van de markenrichter. Op den duur werden de marken belangrijke economische systemen, met hout als voornaamste grondstof. De markenrichter heette daarom ook wel holtrichter. De vergadering waarop de boeren besluiten namen heette de holtink. Aan het begin van de 19 de eeuw hadden steeds meer boeren behoefte aan uitbreiding van hun eigen grond. Steeds meer boeren richtten een verzoek aan het markenbestuur om van woeste grond landbouwgrond te mogen maken. Toen er steeds meer van dergelijke verzoeken kwamen, besloten de besturen om de gemeenschappelijke grond te verdelen. Daarmee werden ook de markenbesturen ontbonden. In 1837 werd in Groot Driene het besluit genomen om de markegronden te verdelen. Op 15 november 1837 werd in een vergadering tot de gehele verdeling van de Marke Groot Driene besloten. In een brief werd dit aan het provinciaal bestuur gemeld dat op 4 maart 1840 een commissie was benoemd om te komen tot een voorstel om de gronden te verdelen. De commissie bestond uit 7 aanzienlijken. Allereerst natuurlijk de markenrichter Frederik Willem Baerveldt, woonachtig te Hengelo. Verder Jan ter Kuile, de eigenaar van Erve Annink en Smakkert. Hij was wijnkoper en woonde in Enschede. Vervolgens Gerrit Jan van Heek, de eigenaar van Erve de Achterhorst. Hij was fabrikant en woonde ook in Enschede. Dan nog 4 mensen die zowel eigenaar als bewoner waren: Gradus Hegerink, eigenaar en bewoner van Erve Hegeman, Jan Hendrik Brasse, eigenaar en bewoner van Erve Assink, Gradus Wissink, eigenaar en bewoner van Erve Smeenk en Lucas Bergink, eigenaar en bewoner van Erve in het Nije Op 16 augustus 1841 gaf de minister van Binnenlandse Zaken zijn goedkeuring aan het verdelingsvoorstel. Al in oktober werd met de werkzaamheden begonnen en op 1 december 1849 was de uitvoering een feit. Uit een kadastrale inventarisatie die in 1832 was gemaakt blijkt dat het ging om 950 ha aan woeste gronden. In Groot Driene waren er toen 102 boerderijen en boerderijtjes, nader te verdelen in 46 gewaardeerde Erven (de Erven die van oudsher rechten hadden in de marke), 37 ongewaardeerde boerderijen, 12 boerenwoningen en 7 hutten. Des te groter het bedrijf was, des te meer grond kreeg de eigenaar toebedeeld. Sommige bedrijven werden 2 tot 3 keer zo groot. Bij de verdeling werden tevens enkele gemeenschappelijke voorzieningen geregeld, zoals de aanleg van wegen en bruggen en het waterbeheer. Voor de aanleg van wegen werd bijvoorbeeld 15 ha grond gereserveerd. In november 1848 werd door notaris J.M. Greve te Enschede ruim 17 ha grond verkocht om de onkosten van de verdeling te dekken. In totaal kregen 168 deelnemers een stuk of een stukje grond. Behalve de boeren waren dit bijvoorbeeld de Hervormde Kerk van Enschede, die 4 ha kreeg, onderwijzer Hendrik Roelofs van de Drienerschool die 1½ ha kreeg, ook de Rooms Katholieke Armenstaat in Hengelo deelde mee en kreeg 320 m 2. Zoals te verwachten was, gaf de verdeling van de gronden hier en daar wat onmin tussen de noabers. Uiteindelijk werd in 1849 de verdeling afgerond. Niet alleen onderling was er gedoe, er was ook een geschil met de buurmarke Klein Driene. De inwoners van deze buurmarke hadden altijd het recht gehad om plaggen te steken. Dat heette het recht van brandwinning. Plaggen waren belangrijk voor de bemesting van het land. De inwoners van Klein Driene hadden schriftelijk laten vastleggen dat zij bij de verdeling van de markegronden 45 ha veldgrond zouden krijgen in de noordoost hoek van Groot Driene (dicht tegen Klein Driene aan). Groot Driene zou ook afzien van alle aanspraken op veldgronden van Klein Aers-nieuws, 18 e jaargang, nummer 3, januari 2016 Pagina 4

5 Driene. Maar in het uiteindelijke plan was er van de afspraken weinig over. Van de afgesproken 45 ha waren er maar 30 over en ook werd niet meer aangegeven waar die lagen. Klein Driene protesteerde dan ook bij de gouverneur van Overijssel. Die nodigde de partijen uit om tot een minnelijke schikking te komen. Dit leidde tot een compromis. Klein Driene kreeg 38 ha, echter niet meer vlakbij de grens tussen beide marken, maar bij de Hofmeyerweg ter hoogte van de huidige vliegbasis. Uiteindelijk waren beide partijen tevreden en was op 1 december 1849 de marke Groot Driene verleden tijd. Het leek allemaal goed geregeld, maar veel boeren hadden meer grond dan ze konden ontginnen en bewerken. Diverse boeren verkochten daarom stukken grond aan fabrikantenfamilies uit Enschede. Ook in andere marken van de gemeente Lonneker werden de gemeenschappelijke gronden verdeeld. In de marke Eschmarke was dat in 1837, in de marke Lonneker in 1847, in de marke Usselo in 1859 en in de marke Twekkelo in In 1866 werd bij wet geregeld dat de gronden zouden worden verdeeld en de marken ontbonden Veiling van de Agterhorst en Schpholt. Het is bekend dat tegenover de Broeierd een tolhuis stond. Hier onder de aankondiging dat de verpachting van tolhekken in Verpachting van tolhekken. In het westen van Nederland waren er al enkele eeuwen notarissen. Deze kwamen nu ook in het oosten van het land. Hierna de advertentie van notaris Jordens betreffende de veiling van erve de Agterhorst (ook wel bekent als de Knepse) en de boerenplaats Schipholt. De Agterhorst. In de huidige woonwijk Groot Driene in Hengelo is er weinig meer dat herinnert aan vroeger. Alleen in de Hasebroekstraat is er nog een oude boomgaard en de klinker bestrating is nog dezelfde als voor de jaren 70 toen de woonwijk uit de grond werd gestampt. In het buitengebied staan nog wel enkele oude boerderijen. Aan de Wermerweg staat de boerderij die tot voor kort door de veearts Zanderink werd bewoond. Aan de Morshoekweg bij het golfveld staat nog een boerderij die in bedrijf is. Een eindje verder is de Drienerschool er nog, hoewel deze nu wordt gebruikt als woonhuis. Op het UT terrein zijn in de jaren 60 een aantal boerderijen verdwenen, zoals de Achterhorst (de Knepse). Van deze boerderij en een aantal andere boerderijen is nog een gezinslijst 1880 bekend. Aers-nieuws, 18 e jaargang, nummer 3, januari 2016 Pagina 5

6 Met de inrichting van het universiteitsterrein verdween ook boerderij Bult. Maar de boerderij van Scholten is blijven staan en werd vanaf 1964 gebruikt als mensa, totdat de eettafel voor de studenten werd verplaatst naar de door Pieter Blom ontworpen Bastille. Wevers en zijn vrouw Hendrina Heutink en 4 kinderen. Deze boerderij brandde rond 1900 af. De huidige boerderij Bosch staat iets verder. De Drienerhorst, nu bekend als erve Holzik is er nog. Verder was er natuurlijk de schaapskooi, die als een bouwval naast het gebouw voor Toegepaste Wiskunde stond. Na een nacht met een hevige storm vonden we de bouwval volledig in elkaar gewaaid. De restanten werden daarna afgevoerd. In 1973 toonden de studenten van de Technische Hoogeschool Twente dat ze de term noaberschap goed begrepen hadden. De boerderij aan de Haverrietweg was verstoken van elektriciteit. Op zaterdag 20 oktober 1973 groeven de studenten een sleuf voor een kabel van 900 meter. Boerderij Scholten in de oorspronkelijke staat. Oude mensa (verbouwde boerderij Scholten). Tegenwoordig is in de boerderij de Faculty Club gevestigd. De gezinslijst uit 1880 vermeldt overigens als bewoners Jan Huiskes en zijn vrouw Janneken Lansink en 7 kinderen. Studenten helpen boeren aan de Haverrietweg. Onze vergaderlocatie boerderij Bosch. Van erve de Hems (ook bekend als boerderij Bosch) vermeldt de gezinslijst uit 1880: Hendrik Buiten de UT vinden we aan het eind van de Witbreuksweg nog boerderij erve Witbreuk (Witbroeck). En verder is er natuurlijk altijd nog Hof Espelo. Maar helaas is er veel historie verloren gegaan. Aers-nieuws, 18 e jaargang, nummer 3, januari 2016 Pagina 6