Gebiedsontwikkeling Natuur en Landschap

Transcriptie

1 Gebiedsontwikkeling Natuur en Landschap Discussienota 1. Inleiding In het coalitieakkoord wordt op pagina 2 de ambitie uitgesproken om de natuur, het landschap en recreatie goed te benutten: Dongeradeel heeft "een belangrijke opdracht om Noordoost Fryslan definitief op de kaart te zetten als een uniek werk-, woon- en leefgebied. Aantrekkelijk voor mensen om te wonen, voor bezoekers om zich met het landschap te verbinden en voor bedrijven en zelfstandigen om zich blijvend te vestigen." In Programma 2 Wonen, gebiedszaken en milieu van het Collegeprogramma staat: "Het college behoudt en versterkt gedurende deze bestuursperiode in samenspraak met lokale en regionale partners in ANNO de kwaliteit en variatie in natuur en landschap". Op basis van bovenstaande ambitie is een discussienota 'Gebiedsontwikkeling, Natuur en Landschap geagendeerd in het vierde kwartaal Om het gesprek hierover op gang te brengen, zijn in deze discussienota een aantal stellingen opgenomen. 2. Context, juridische kaders De stellingen kunnen niet los worden gezien van de context. Op dit moment zijn een aantal parallelle ontwikkelingen gaande die hun effect (zullen) hebben op de gebiedsontwikkeling van natuur en landschap. Externe ontwikkelingen en kansen van onze partners én ontwikkelingen die van onderop opgepakt worden door de Mienskip. Het gaat hier te ver om de context tot in detail in beeld te brengen. Vandaar schets in vogelvlucht. Het Bestemmingsplan Bütengebiet I Nota van Uitgangspunten 2011 De Nota van Uitgangspunten kan worden gezien als richtinggevend visiedocument voor het bestemmingsplan Bütengebiet. Op pagina 6 wordt het volgende over landschap geschreven: "De ruimtelijke kwaliteit van de gemeente Dongeradeel wordt in belangrijke mate bepaald door het open landschap, zie onderstaande figuur. Het in stand houden en verder ontwikkelen van de aan dit aspect gekoppelde landschappelijke kwaliteiten hebben hoge prioriteit." Tegelijkertijd vindt Dongeradeel de ontwikkelruimte voor de agrarische sector erg belangrijk. Op pagina 7 staat hierover het volgende: "Echter, de schaalvergroting moet wel in overeenstemming zijn met de bestaande landschappelijke kwaliteiten. Hiervoor is de mogelijkheid van een sturende invloed van de gemeente gewenst. Algemeen beleidsuitgangspunt is: "Voor een gezonde toekomst van het buitengebied is (planologische) ruimte voor nieuwe ontwikkelingen een noodzaak. Deze ontwikkelingen zijn mogelijk, mits zorgvuldig wordt omgegaan met de omgeving en de ontwikkeling samen gaat met het behoud, herstel of zelfs het toevoegen van landschappelijke kwaliteiten." De Nota van Uitgangpunten besteed verder weinig aandacht aan de natuur. De nota beperkt zich tot de N2000 gebieden Lauwersmeer en Waddenzee en de opmerking dat het bestemmingsplan geen nieuw beperkend beleid toe zal voegen. Over toerisme is de Nota van Uitgangspunten helder: "Was de landbouw van oudsher de bepalende economische drager van het buitengebied, in de toekomst zal dat in toenemende mate mede recreatie en toerisme zijn. Ook in Dongeradeel is deze ontwikkeling zichtbaar."

2 De nota van uitgangspunten uit 2011 is vertaald naar het bestemmingsplan Bûtengebiet (vastgesteld in 2013). In het bestemmingsplan worden veel landschapselementen en waarden beschermd. Bij alle ontwikkelingen in het buitengebied, klein of groot, moet rekening gehouden worden met deze landschapselementen. Bij grotere ontwikkelingen wordt de initiatiefnemer gevraagd om een inpassingsplan aan te leveren. Dit inpassingsplan gaat over zowel landschappelijke inpassing, als lichtuitstraling, verkeer en watercompensatie. De natuurgebieden hebben een eigen natuur bestemming. Deze bestemming stelt dat het gebied mag worden gebruikt voor het in stand houden, beschermen en ontwikkelen van de natuurwaarden. De specifieke natuurwaarden worden echter niet benoemd. N2000 Beheerplan Lauwersmeer Het beheerplan is er op gericht om de natuur vitaler te maken, om de openheid te behouden en om voldoende ruimte te bieden voor recreatie en andere functies. Hoe mooier en sterker de natuur, hoe mooier en aantrekkelijker het recreatiegebied. Het beheerplan wijkt in die zin af van de het beheerplan voor de Wadden. Dat beheerplan is meer gericht op verbeterdoelstellingen en behoud I bescherming van natuur, dan op de economische ontwikkeling van het Waddengebied. Structuurvisie Grutsk op'e Romte, provincie Fryslän Grutsk op 'e Romte, 26 maart jl. vastgesteld als structuurvisie, geeft inzicht in de landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang. Het is een kader dat door de provincie zelf wordt gebruikt bij ruimtelijke afwegingen. In Grutsk op 'e Romte worden landschappelijke en cultuurhistorische structuren van provinciaal belang in samenhang geanalyseerd en gewaardeerd. Het doel hiervan is behoud en verdere ontwikkeling van de ruimtelijke kwaliteit door middel van informeren, inspireren en adviseren. Op deze wijze verwacht de provincie Fryslän de doorwerking van de provinciale belangen in ruimtelijke plannen van gemeenten, rijk en provincie binnen Fryslän te borgen. De nota is een belangrijk document omdat het de waardevolle landschapselementen goed beschrijft die bewaard, geconserveerd en behouden moeten worden. Wat opvalt in de nota is dat bewaren, conserveren, terughoudend, beschermd, in stand houden, behouden woorden zijn die vaak terugkomen in de adviezen die in de nota per deelgebied zijn opgenomen. In de nota Grutsk komt Dongeradeel in twee gebieden terug. Het kleigebied Oostergo aan de oostzijde van de voormalige Middelzee, met een brede kwelderwal met aan de zeezijde, zeepolders en buitendijkse kwelders en landinwaarts het kleiterpenlandschap in de voormalige kweldervlakte. Het tweede gebied dat de nota onderscheidt, is het Lauwersmeergebied. "Van oorsprong een getijdendelta van hoge ouderdom." Ook het Dokkumer Grutdjip wordt tot dit deelgebied gerekend. Verordening Romte In de Verordening Romte van de provincie staat dat we als gemeente verplicht zijn rekening te houden met de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten, zoals verwoord in o.a. Grutsk, bij nieuwe ontwikkelingen of plannen. Grutsk op 'e Romte is als procesvereiste in de verordening Romte opgenomen. Dat betekent dat vereist wordt dat bij het opstellen van een ruimtelijk plan een analyse wordt gemaakt van de aanwezige waarden in het plangebied, in het bijzonder van de landschappelijke en cultuurhistorische structuren. En dat afgewogen en gemotiveerd wordt op welke wijze in het plan rekening is gehouden met de provinciale belangen uit Grutsk op 'e Romte. 2

3 3. Context, parallelle ontwikkelingen Holwerd aan Zee Een van de belangrijkste pijlers van Holwerd aan Zee is de ontwikkeling van de natuur. Buitendijks, binnendijks en als verbinding tussen zout en zoet. De doorbraak creëert een nieuwe zoet-zout overgang met bijzondere kansen voor herstel en versterking van unieke natuurwaarden. Door de aanleg van een valmeer achter de doorbraak ontstaat een brakke zone met uitstekende mogelijkheden voor vismigratie. Het project voorziet tevens in verbetering van de unieke kwelders, de aanleg van binnendijkse hoogwatervluchtplaatsen voor wadvogels en de aanleg van slikkige oevers en broedeilandjes. Dit sluit naadloos aan bij de opgave voor het Natura 2000-gebied. Holwerd aan Zee voorziet in de omzetting van rond de 40 ha landbouwgrond en enkele hectaren industrieterrein in oppervlaktewater, grasland, bebouwing en riet/ruigte. Door het doortrekken van de Holwerter Feart kunnen trekvissen en andere soorten de paaiplekken in het achterland bereiken. De verbreding van de Holwerter Feart biedt ook verder landinwaarts ruimte voor de aanleg van natuurvriendelijke oevers. Zie voor meer info Jaarprogramma Waddenfonds Het Waddenfonds zet in op de Themalijn 'Verzachten van de randen van het Wad'. Concreet: extra hoogwatervluchtplaatsen, broedplaatsen voor wadvogels, (vis)migratiemogelijkheden en het vergroten van het areaal natuurlijke oeverzones en verbetering van buitendijkse kwelders. Andere themalijn die kansen biedt voor Dongeradeel is de Themalijn 'Het bevorderen van landschapsontwikkeling, de versterking van cultuurhistorisch erfgoed, van de beleefbaarheid en van de toegankelijkheid van het waddengebied'. Daarnaast biedt het Thema 'Duurzame agrarische sector' kansen, in combinatie met zilte natuur. Het Waddenfonds ondersteunt initiatieven waarbij aantoonbaar positieve bijdragen worden geleverd aan de gewenste milieucondities voor natuur en landbouw. LWD2018, Sense of Place (Oeral Langs de Kust) Culturele Landschapsontwikkeling heeft als doel de landschapsvormende processen op unieke wijze onder de aandacht te brengen door het betrekken van kunstenaars, wetenschappers, architecten, studenten, bewoners en bezoekers. Het landschap, de betrokkenheid van de bewoners én de relatie tussen de bewoner met het landschap krijgt zo opnieuw vorm en inhoud. Dit gedachtegoed wordt gedeeld in het programma van Leeuwarden Culturele hoofdstad 2018 onder de noemer Sense of Place. De basis hiervoor is participatie, interactie en synergie, in het Fries ook 'Iepen Mienskip' genoemd. Iepen Mienskip draait om binding en verbinding van mens en omgeving. Het legt de nadruk op het meer open maken en verbinden van groepen mensen. De initiatiefnemers van Sense of Place willen een bijdrage leveren aan ontwikkelingen van natuur, cultuur en economie. Holwerd is inmiddels een 'Sense of Place project' in het kader van Leeuwarden Culturele Hoofdstad 2018 Rondje Lauwersmeer. beleef het Lauwersmeer Het 'Rondje Lauwersmeer' is bedoeld om bezoekers het Lauwersmeer te voet, op de fiets of met de boot te laten ontdekken. Groningen en Fryslän trekken voor de eerste fase allebei een miljoen euro uit. Het Rondje is een project vari de provincies in samenwerking met de drie Lauwersmeergemeenten. Het project is een combinatie van natuurversterking en verbeteren van beleving van het gebied. De 'Dark Sky' behoort als deelproject nadrukkelijk tot de ambitie van het Rondje. Herintroductie van de Zeeforel Natuur bevindt zich ook onder de waterspiegel en het water verbindt Dongeradeel met de buurgemeenten. Via de Waddenzee, het Lauwersmeer tot aan de Drentse beken aan toe. Het project herintroductie Zeeforel draagt bij aan vispasseerbaarheid en vismigratie. Als icoonsoort is de zeeforel gekozen. Als het goed gaat met de zeeforel zullen ook andere trekvissen profiteren. En dat geldt niet 3

4 alleen voor trekvissen. Ook vogels en de inwoners van het gebied profiteren, want de zeeforel trekt menig hengelsporter naar het Lauwersmeergebied. En dat genereert omzet en banen. De hengelsportsector was in 2010 al goed voor een omzet van bijna 700 miljoen per jaar en elk jaar komen er meer hengelaars bij. Het grote voorbeeld van de herintroductie van de zeeforel ligt in Denemarken. Daar is een nieuwe duurzame economie ontstaan door de herintroductie. Dit project in het Lauwersmeergebied en de Drentse beken wordt uitgevoerd in samenwerking met waterschap Noorderzijlvest, de Hengelsportfederatie Groningen en Drenthe, Sportvisserij Fryslän, de Waddenvereniging en Programma naar een Rijke Waddenzee. De provincies Fryslän en Groningen (en wellicht het Waddenfonds) ondersteunen het project financieel. Sud Ie Het bevaarbaar maken van de Sud Ie wordt gecombineerd met de aanleg van vispassages en natuurvriendelijke oevers. Uitgangspunt is kwaliteit en beleefbaarheid van het landschap, evenals leefbaarheid en natuuropgaven. Het project wordt uitgevoerd i.s.m. lt Wetterskip Fryslän met financiële steun van het Waddenfonds. Naast lt Wetterskip Fryslän wordt in het project samengewerkt met lt Fryske Gea en de provincie Fryslän Kwelderverbeterplan 'Naar Buiten Holwerd' Met hulp van het Waddenfonds kan de beheerder van de kwelder ten oosten van de pier van Holwerd (SBB) de kwelder in zijn natuurlijke vorm te herstellen en verjongen. Meer directe invloed van de zee, meer dynamiek en het vergroten van ruimtelijke variatie staan centraal. Door aanleg van drinkwatervoorzieningen voor het vee, een brug, en een hoogwatervluchtplaats voor vee is beweiding in de zomerperiode weer mogelijk en veilig. Het project - dat door het Waddenfonds voor bijna 1 miljoen euro is gesubsidieerd - is een samenwerking tussen Staatsbosbeheer, Dongeradeel, EcolaNa, Dorpsbelang Holwerd en het Programma naar een Rijke Waddenzee. Wolkam oan it Waad van lt Fryske Gea (visie op de zilte vitaliteit van de kustzone) lt Fryske Gea (IFG) wil samen met het dorp Paesens-Moddergat, De Garnalenfabriek / lt Fiskershüske, kunstenaars en de visserijsector de verbinding leggen tussen zout en zoet. Tussen buitendijks en binnendijks. Tussen natuur en cultuur. Paesens-Moddergat is één van de zes plaatsen waar IFG een soort brûsplak wil maken. Aanleiding voor dit brûsplak is de aankoop van de buitendijkse Peazumerlannen en naar verwachting het versterken en monitoren van de natuur. Doelstelling is om de bewoners te betrekken in coöperatieve vorm. Nije Pleats De gemeente stimuleert de methode Nije Pleats voor nieuwe ontwikkelingen in het buitengebied. Dit houdt in dat bij nieuwe plannen een groep deskundigen met de initiatiefnemer en mogelijk andere belanghebbenden om tafel gaat om gezamenlijk te werken aan een goede inpassing van de ontwikkeling op die plek. Hierbij zijn landschap en cultuurhistorie belangrijke uitgangspunten en motivering voor het mogelijk maken van de ontwikkeling. De methode wordt veelal bij agrarische ontwikkelingen gebruikt, maar kan ook breder worden ingezet. lnspiratieboek Bûtengebiet De gemeente is bezig om de kennis over het landschap toegankelijke te maken, zodat deze kennis beschikbaar is en duidelijk gemaakt kan worden hoe de landschappelijke en cu ltuurhistorische waardevolle elementen meegenomen kunnen worden in de planvorming. Van zowel de gemeente zelf, maar met name voor externe partijen. Het resultaat is een inspiratieboek (concept). Het inspiratieboek is een werktitel voor een boek waarin het verhaal van het landschap van Dongeradeel verteld wordt. Een boek waarin de landschappelijke en cultuurhistorische elementen van gemeentelijk belang worden beschreven en inspiratie biedt bij uitbreidingsplannen / ontwikkelingen met het landschap als basis. In het boek staan richtinggevende adviezen wat wel en niet kan als het gaat om het landschap en cultuurhistorische elementen. Daarnaast kan via een stappenplan worden gekomen 4

5 tot een goede planvorming met landschap en cultuurhistorie als integraal onderdeel van het plan. Dit boek heeft dan ook meerdere doelstellingen: 1. vastleggen en overdragen van kennis over het landschap en de cultuurhistorie van het gebied, en deze kennis beschikbaar maken voor iedereen; 2. waarderen van de elementen en structuren en richtlijnen/ adviezen formuleren; 3. inspireren: hoe kan men goed omgaan met de waardevolle elementen en kenmerken van het landschap; 4. het zo vroeg mogelijk in de planvorming onder de aandacht brengen van cultuurhistorische en landschappelijke structuren en elementen bij initiatiefnemers, zodat deze meegenomen kunnen worden in de planvorming. Natuureducatie NME-centrum De Klyster Doelstelling van De Klyster is om kinderen al op jonge leeftijd in contact te brengen met de natuur in eigen leefomgeving. Dit om de kinderen de natuur te laten ervaren en om ervan te genieten. Zo wordt de basis gelegd voor gezond en milieubewust gedrag. Het werkgebied van het NME-Centrum De Klyster is het onderwijs in Dongeradeel, Dantumadiel, Kollumerland c.a. en Ferwerderadiel. 4. Conclusies Op basis van bovenstaande kaders en parallelle ontwikkelingen kunnen meerdere conclusies worden getrokken. Dat als het bijvoorbeeld gaat om projecten op het gebied van natuur en landschap, dat het dan bijna altijd gaat om het Waddengebied en het Lauwersmeergebied. Een uitzondering daargelaten, maar de natuur wordt vooral aan de randen beschermd. Verder de gemeente in is weinig natuur waar de gemeente met kleinere projecten een bijdrage levert, zoals het bijenlint. Het gaat dus vaker om het versterken en beleven van natuur dan om het versterken en beleven van het landschap. Dongeradeel heeft geen landschapsvisie en groene karakteristieke landschapselementen worden minder expliciet beschermd dan cultuurhistorische landschapselementen. Dit is met name in het beheer een probleem en sinds het afschaffen van de kapvergunning is het ook bij particuliere ontwikkelingen lastig om waardevolle elementen te herkennen. Conclusie is ook dat er in deze gebieden best veel gebeurt op ecologisch vlak, maar ook dat de gemeente - op het Stld Ie project na - nergens in the lead is als het aankomt op natuur- en landschapsontwikkeling. Is dit erg? De gemeente is niet primair verantwoordelijk voor de natuur, maar heeft wel baat bij vitale natuur en de beleving ervan. Natuur & landschap = toerisme = omzet en banen. Ecologie is economie. Zeker nu de Waddenzee uitgeroepen is tot Unesco Werelderfgoed. Daarbij komt dat voor het beheer van groene landschapselementen op dit moment niet goed in beeld is welke (beschermde) diersoorten zich waar bevinden. Dit kan in de toekomst voor extra vertraging en kosten zorgen in procedures. In bovenstaande ontwikkelingen is Dongeradeel wel vaak een partij die ambtelijk en vaak ook bestuurlijk vertegenwoordigd is. Meepraten is meebeslissen en de manier om belangen van de gemeente te behartigen. Het belang dat natuur- en landschapsontwikkeling altijd gepaard moet gaan met beleving, recreatie en toerisme en uiteraard het de formele belang om deze waarden te beschermen. Opvallend is ook dat in veel van bovenstaande projecten wordt samengewerkt met andere overheden, beheerders, ondernemers, inwoners, gebruikers én het Waddenfonds. Holwerd, Paesens-Moddergat, de zeeforel en het Lauwersmeergebied zijn hier goede voorbeelden van. Een volgende conclusie is dat het bestemmingsplan vooral inzet op bescherming van het landschap maar weinig aanknopingspunten biedt om actief in te zetten op gebiedsontwikkeling natuur en landschap. Het lnspiratieboek brengt hier enigszins verandering in, maar richt zich vooral op 5

6 inhoudelijk bewustwording en procesbegeleiding. Er is geen structureel geld beschikbaar voor landschapsontwikkeling. De gemeentebegroting biedt hiervoor weinig ruimte. Althans, niet voor natuur en landschap sec. Wel in combinatie met recreatie en toerisme. Al is het zoals gezegd vaker in combi met natuur. Landschap lijkt een ondergeschoven kindje. En dat is vreemd, kijkend naar de hoofdstukken van de nota Grutsk van de provincie. Er is in principe voldoende om te beschermen en te ontwikkelen. Kwelders, dobbes, (historische) dijken, terpen, kerken, terpdorpen, (natuu r)monumenten en bodemschatten. Met andere woorden: genoeg erfgoed hier om Noardeast Fryslän economisch te versterken te midden van het Unesco Werelderfgoed. En daar komt bij dat landschap ook direct verbonden is met landbouw, innovatie, verbred ing, herverkavel ing, zilte teelt, Setter wetter, Noardelike Fryske Wälden, agrarisch natuurbeheer, waterbeheer, weidevogelbeheer. Conclusie is ook- kijkend naar de gebiedsindeling van de nota Grutsk - dat de inzet van de gemeente op natuur en landschap niet zonder inzet kan van onze buurgemeenten als het gaat om de waddenkust (Ferwerderadiel, Ameland, Schiermonnikoog), het Lauwersmeergebied (Kollumerland) en de overgang van het klei/ terpengebied naar het zand (Dantumadiel). 5. stellingen (discussiepunten) De vraag is natuurlijk of voornoemde conclusies juist zijn. Om dit in een discussie nadrukkelijk naar voren te laten komen, zijn de volgende stellingen geformuleerd. 1. Natuur- & landschapstoerisme is voor Dongeradeel dé (economische) (banen)motor van de toekomst. 2. Natuurontwikkeling vraagt om actieve inzet; landschap hoeft alleen te worden beschermd door juridische kaders. 3. De verantwoordelijkheid voor natuur- & landschapsontwikkeling ligt niet primair bij de gemeente. 4. Natuur- & Landschapsontwikkeling vraagt om een top-down benadering. 5. Het wordt tijd dat we zilte landbouw i.c. m. brakke natuur stimuleren in Dongeradeel. 6. Het bestemmingsplan Bûtengebiet biedt voldoende aanknopingspunten om Dongeradeel 'Unesco Werelderfgoedproof' te maken. 7. Bij het landschap van Dongeradeel hoort een 'Dark Sky'. Ook wel 'Tsjustere Loften' ('TL') genoemd. Hier hebben we geld voor over. 8. Het in stand houden en vooral het verder ontwikkelen van landschappelijke kwaliteit heeft hoge prioriteit, zo blijkt uit het beleid van de gemeente. 9. Landschapsontwikkeling hangt samen met landbouw, innovatie, verbreding, herverkaveling, zilte teelt, agrarisch natuurbeheer, waterbeheer, weidevogelbeheer. 10. Bij het toepassen van De Nije Pleats methode dient voortaan aandacht te zijn voor biodiversiteit, gericht op instandhoudingsdoelstellingen en doelsoorten conform huidige natuurwetgeving. 11. Natuur- en landschapsontwikkeling is zonder extra beperkende regelgeving voor bedrijven in het buitengebied een utopie. 12. Zonder extra stimulerende maatregelen is het onmogelijk om agrarische ondernemers zo ver te krijgen dat ze 'ons landschap' in standhouden en ontwikkelen. Hier hebben we geld voor over. 13. De kustzone kan zonder actieve samenwerking met de eilanden Ameland en Schiermonnikoog. 14. De gemeente doet te weinig met alternatieve financieringsbronnen zoals fondsen en crowdfunding. 15. Een investering in (landschap)kunst om mensen te verbinden met natuur en landschap is weggegooid geld. 6

7 16. Het peilexperiment in het Lauwersmeergebied is volstrekt overbodig om de uniciteit van het gebied te borgen en te vergroten. 17. We moeten er maar aan wennen dat historische dijkelementen, kwelderruggen, oude slenken en zilte plekken met unieke vegetatie uit het landschap verdwijnen. 18. Waterbeheer dient puur gericht te zijn op waterveiligheid. 19. Meepraten is meebeslissen en de manier om belangen van de gemeente te behartigen. 20. Het heeft geen zin om te investeren in recreatie en toerisme als natuur en landschap niet optimaal ontwikkeld zijn. 21. Zonder een gemeentelijke stimuleringsregeling draagt Grutsk op'e Romte niet actief bij aan natuur- en landschapsontwikkeling. 22. Natuur- en landschapsontwikkeling verdient strategische benadering in DDFK verband. 23. Met alleen bescherming van een aantal landschapselementen via het bestemmingsplan doen we als gemeente voldoende. 24. Naast een groenstructuurplan voor het buitengebied is het nodig om ook een groenstructuurplan op te stellen voor de dorpen, om deze vervolgens de verwerken in de bestemmingsplannen Bûtengebiet en Doarpen. 25. Het (concept) groenstructuurplan Bûtengebiet én te ontwikkelen(?) groenstructuurplan Doarpen moet aangevuld worden met een actualisatieslag (quick scan) van de Ecologische Basiskaart t.b.v. ontwikkelingsplannen en het beheer van de openbare (groene) ruimte. 26. Het Groen beheerplan dat op basis van het Groenstructuurplan wordt geschreven, is een kans om de biotoop van bepaalde doelsoorten - en daarmee de biodiversiteit - te verbeteren; variatie in beplanting en verbinding zijn hierbij van belang. 6. Vervolg De uitkomst van de discussie bepaalt het vervolg. Waar kiezen we voor? Een actieve of passieve benadering? Beschermen via handhaving van bestemmingsplannen en andere juridische kaders of actief meesturen en ontwikkelen, zoals de Nije Pleats aanpak, de Zeeforel, de Peazumerlannen i.c. m. de Garnalenfabriek. Doen we dit vooral in samenwerking? DDFK, Stuurgroep Lauwersmeer en Holwerd aan Zee? Een actieve benadering vergt een forse investering. Niet alleen in de uitvoering, maar ook via ambtelijke inzet en het op peil houden en toegankelijk maken van aanwezige kennis. De unieke natuur en het landschap van Dongeradeel, wat is het ons waard? Net zo belangrijk is de vraag: wat levert het op? 7