Effecten van Yogatherapie bij kinderen

Transcriptie

1 Effecten van Yogatherapie bij kinderen Een studie naar de verandering van Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken Auteur Opleiding : Iveta Hanusova :Toegepaste Psychologie Studentennummer : Datum: : Dit onderzoek is openbaar Dit onderzoek is vertrouwelijk

2 Effecten van Yogatherapie bij kinderen Een studie naar de verandering van Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken Iveta Hanusova Student Toegepaste Psychologie Fontys Hogescholen te Eindhoven Geschreven in opdracht van: Jip & Jan Academie Operetteweg VC Almere Tel: Onder begeleiding van: Muriel van Doorn - 1 -

3 Inhoudsopgave Voorwoord... 4 Samenvatting Inleiding Theoretisch kader Yogatherapie Effecten van Yoga bij kinderen ADHD Stress Yogatherapie voor kinderen Onderzoeksvragen en hypothesen Rotskracht, Zonkracht en Windkracht ADHD en stress Emoties Methode van onderzoek Respondenten Procedure Meetinstrumenten Rotskracht, Zonkracht en Windkracht ADHD en stress Emoties Evaluatie Analyse Resultaten Rotskracht, Zonkracht en Windkracht Rotskracht Zonkracht

4 4.1.3.Windkracht ADHD en stress ADHD Stress Emoties Evaluatie Conclusie en discussie Rotskracht, Zonkracht en Windkracht ADHD en stress Emoties Evaluatie Sterke punten en beperkingen van het onderzoek Literatuurlijst Bijlagen Bijlage 1 - Definiëring van de te gebruiken begrippen Bijlage 2 - Achtergrond en effecten van Yoga Bijlage 3 - Achtergrond van Ayurveda Bijlage 4 - Yoga voor kinderen Bijlage 5 - Vragenlijsten Bijlage 6 - Informatiebrief voor ouders Bijlage 7 - Codeboek Bijlage 8 - Analyseplan Bijlage 9 - Flyer Bijlage 10 - Authenticiteitverklaring

5 Voorwoord Voor u ligt het onderzoeksrapport wat verslag doet van mijn afstudeeronderzoek. Het afgelopen half jaar heb ik mijn theoretische kennis in de praktijk gebracht en voor het eerst zelf een toegepast onderzoek uitgevoerd. Ik wil mijn begeleidster Muriel van Doorn hartelijk danken voor haar waardevolle adviezen en feedback. Ook wil ik veel dank uitspreken naar mijn opdrachtgever Helen Purperhart voor de ruimte en inspiratie die ze mij tijdens het gehele afstudeerproject gaf om dit onderzoek tot een succes te kunnen leiden. Dankzij haar heb ik veel over Yoga en Yogatherapie voor kinderen geleerd en ook veel over mezelf ontdekt. Mijn passie en liefde voor Yoga en werken met kinderen is hierdoor nog gegroeid. Daarnaast ben ik ook veel dank verschuldigd aan de Kinderyogadocenten die mee gedaan hebben aan mijn onderzoek. Dankzij hun medewerking heb ik mijn onderzoek kunnen uitvoeren. Mijn grote dank gaat naar; Agnes Geense, Bianca Schmaal, Ciska Verbiest, Diana Gjaltema, Elvira van Bronckhorst, Gieneke Nuijten, Lienda Kooijmans, Remke Schermer en Sharon Rampaart. En evenzeer wil ik alle kinderen en ouders bedanken die de tijd en moeite hebben genomen om aan mijn onderzoek mee te werken. Tot slot wil ik mijn vriend Martijn bedanken voor zijn hulp met het nakijken van al mijn teksten en zijn geduld met mijn steeds terugkerende grammaticafouten

6 Samenvatting Kinderyogadocenten in Nederland krijgen steeds vaker te maken met kinderen die om verschillende redenen niet makkelijk mee kunnen doen met de Yogalessen. Het gaat vaak om kinderen die overmatig beweeglijk zijn, agressief gedrag vertonen of juist heel moe en energieloos zijn. Mogelijk kan Yogatherapie de Kinderyogadocenten hierbij helpen. Het doel van dit onderzoek is om een advies aan de opdrachtgever te geven omtrent de inzet en het gebruik van Yogatherapie bij kinderen. Yogatherapie voor kinderen is gebaseerd op de Ayurvedische typologie. Volgens deze typologie heeft ieder kind in zijn lichaam een eigen unieke verhouding van drie krachten namelijk, Rotskracht, Zonkracht en Windkracht. Wanneer één van de krachten in het lichaam is verhoogd, bijvoorbeeld door een ongezonde leefstijl of door bepaalde omgevingsfactoren, kan dit onbalans veroorzaken. Een onbalans uit zich dan door gedrags- en/of gezondheidsproblemen. In dit onderzoek zal getracht worden om antwoord te geven op de hoofdvraag: Wat zijn de effecten van Yogatherapie bij kinderen op Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken? De Rotskracht, Zonkracht en Windkracht zijn begrippen vanuit Yogatherapie en wijzen op een aantal gedrags- en gezondheidskenmerken die bij kinderen waargenomen kunnen worden. Daarnaast wordt er gekeken naar de effecten die Yogatherapie op de ADHD kenmerken en stressgerelateerde kenmerken kan hebben. En tot slot worden de effecten van Yogatherapie op de emotionele gesteldheid van kinderen onderzocht. Vanuit het literatuuronderzoek is een verwachting ontstaan dat Yogatherapie positieve effecten op al deze kenmerken heeft. Tijdens een periode van vijf weken is een kwantitatief quasi-experiment verricht met een voor en nameting. Dit experiment is op basis van een selecte steekproef van 69 kinderen uitgevoerd, waarvan 49 kinderen in de experimentgroep en 20 kinderen in de controlegroep. De leeftijd van de kinderen in de experimentgroep (Mean 8.7, SD = 2.8) en in de controlegroep (Mean 7.3, SD = 2.6) variëren tussen 3 en 12 jaar. Negen Kinderyogadocenten hebben aan dit onderzoek meegewerkt. Kinderen in de experimentgroep kregen Yogatherapie aangeboden. Elk kind kreeg vijf Yogasessies met voor hem specifiek geselecteerde houdingen, spelletjes en meditaties. Naast de toegepaste Yogasessies is ook huiswerk meegegeven. Verder is er een advies over voeding en emotiespellen aan deze kinderen meegegeven. De kinderen van de controlegroep kregen tussen de twee meetmomenten geen interventie aangeboden. De voormeting heeft plaatsgevonden voor het eigenlijke experiment. Tijdens de voormeting is gebruik gemaakt van een emotietest voor kinderen en twee vragenlijsten voor de ouders/opvoeders, namelijk de vragenlijst voor de gedragskenmerken en de vragenlijst voor de gezondheidkenmerken. Na het experiment heeft de nameting plaatsgevonden. Tijdens de nameting zijn dezelfde vragenlijsten gebruikt waarnaast bij de experimentgroep ook de evaluatievragenlijsten door kinderen en de ouders/opvoeders ingevuld zijn

7 Ondanks het feit dat de meeste kinderen van de experimentgroep het Yogaoefenschema voor thuis maar gedeeltelijk of helemaal niet hebben gevolgd, heeft het experiment een aantal positieve resultaten opgeleverd. Yogatherapie heeft de gedragskenmerken van teveel Rotskracht en van teveel Windkracht aanzienlijk vermindert. Deze bevindingen worden door de resultaten van eerdere onderzoeken ondersteund. Bij de gedragskenmerken van teveel Zonkracht zijn in dit experiment geen significante effecten gevonden. Dit komt niet volledig overeen met de uitkomsten van eerdere onderzoeken. Als het gaat om de gezondheidskenmerken heeft het experiment positieve veranderingen alleen bij teveel Rotskracht aangetoond. Het literatuuronderzoek beschrijft echter ook positieve effecten van Yoga op de gezondheidskenmerken die bij teveel Zonkracht en teveel Windkracht horen. Een mogelijke reden van het ontbreken van significante resultaten in het experiment zal de korte duur van het toepassen van de interventie kunnen zijn. De positieve effecten van Yoga op de gedragskenmerken van ADHD en stressgerelateerde gedragskenmerken komen in het experiment duidelijk naar voren en evenzeer in het literatuuronderzoek. Als het gaat om de positieve effecten van Yoga op stressgerelateerde gezondheidskenmerken, laten de uitkomsten van het experiment in tegenstelling tot de bevindingen uit de eerdere onderzoeken deze niet zien. De positieve invloed van Yoga op de emotionele gesteldheid van kinderen is door het experiment echter wel bevestigd. De resultaten uit het experiment en het literatuuronderzoek worden nogmaals bevestigd door de evaluatie van de ouders/opvoeders van kinderen in de experimentgroep. Er kan geconcludeerd worden dat Yogatherapie voornamelijk positieve effecten heeft op het gedrag en op de emotionele gesteldheid van kinderen en deze in zekere mate ook de gezondheid van kinderen kan verbeteren

8 1. Inleiding Uit het onderzoek van Zeijl en zijn collega s (Zeijl, Crone, Wiefferink, Keuzenkamp & Reijneveld, 2005) blijkt dat het met de meeste kinderen in Nederland goed gaat. Er is echter ook een groep kinderen waar dit niet voor geldt. Deze kinderen worden geconfronteerd met problemen die een negatieve invloed kunnen hebben op hun verdere ontwikkeling en levensloop (Zeijl et al., 2005). De resultaten van onderzoek naar psychosociale ontwikkeling laten zien dat 6% van de peuters en basisschoolkinderen psychosociale problemen heeft. Emotionele problemen komen op deze leeftijd iets vaker voor dan gedragsmatige problemen (Zeijl et al., 2005). Volgens Huisman en zijn collega s (Huisman, Flapper, Kalverdijk, L'Hoir & Weel, 2010) kunnen jonge kinderen forse gedragsproblemen vertonen, bijvoorbeeld te druk, te teruggetrokken of te agressief gedrag. Meestal zijn dat problemen die min of meer bij de leeftijd passen. Jonge kinderen vertonen soms heftige gedragvariaties, die varianten zijn van normaal gedrag. Dit kunnen ook zeer vroege uitingen zijn van ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder), autisme, een ontwikkelingsachterstand of somatische aandoeningen (Huisman et al., 2010). Of het nou om extreme leeftijdsgebonden gedragsuitingen gaat of om werkelijke gedragsproblematiek, er is in dergelijke gevallen een toegepaste aanpak vereist. In dit onderzoek zal gekeken worden of Yogatherapie als interventie een vermindering van ADHD kenmerken kan teweeg brengen. Naast de emotionele en gedragsmatige problemen komen artsen regelmatig in contact met kinderen die herhaaldelijk lichamelijke klachten melden. Ongeveer 30% van de kinderen in de leeftijd tussen 8 en 14 jaar melden minimaal een keer per week last te hebben van hoofdpijn, buikpijn, vermoeidheid of andere stressgerelateerde lichamelijke klachten (Rieffe, Meerum Terwogt & Bosch, 2002). Terwijl bij minder dan 10% van deze kinderen een organische oorzaak wordt aangetoond, komen volgens Rieffe en zijn collega s (2002) veel van deze kinderen in aanmerking voor medicaties. Dit stimuleert verschillende onderzoekers tot het ontdekken van de achtergronden van deze klachten. Uit vele empirische onderzoeken blijkt een samenhang tussen lichamelijke klachten en psychologische factoren (Rieffe et al., 2002). Bij de toename van lichamelijke klachten treden vaak gelijktijdig emotionele factoren zoals meer stress, meer depressiesymptomen of angstgevoelens op (Rieffe et al., 2002). In dit onderzoek zullen de mogelijke effecten van Yogatherapie op de stressgerelateerde kenmerken bij kinderen nader onderzocht worden. Ondanks de wetenschappelijke bewijzen van de positieve effecten van Yoga op de emotionele en gedragsmatige problemen bij kinderen, krijgen de kinderyogadocenten in Nederland steeds vaker te maken met kinderen die om verschillende redenen niet makkelijk mee kunnen doen met de Yoga lessen. Het gaat vaak om kinderen die overmatig beweeglijk zijn, agressief gedrag vertonen of juist heel moe en energieloos zijn. Om de kinderyogadocenten hierbij meer handvaten te kunnen bieden heeft Jip & Jan Academie (opleidingscentrum voor Kinderyoga en Kindercoaching) een nieuwe kinderyoga opleiding ontwikkeld. Deze opleiding wordt Yogatherapie voor kinderen genoemd. Yogatherapie voor kinderen gaat uit van Ayurvedische principes. De beginselen van de Ayurveda zijn - 7 -

9 gebaseerd op elementen uit de natuur. Het doel van Ayurveda is om lichaam en geest in balans te brengen en te houden door zelfkennis en inzicht. Yoga en Ayurveda zijn nauw aan elkaar verwant. Yoga richt zich op het in balans brengen van de geest en Ayurveda richt zich op het in balans brengen van het lichaam (Purperhart, 2011). De belangrijkste onderdelen voor het samenstellen van een oefenprogramma voor het kind volgens de Yogatherapie zijn: het afstemmen, de houdingen, de adem, de ontspanning, de meditatie en het voedingsadvies. Yoga en Ayurveda krijgen in de afgelopen twee decennia in Westerse landen steeds meer aandacht waardoor er ook wetenschappelijke onderzoeken hiernaar worden verricht. Uit deze onderzoeken komen de positieve effecten van deze twee methoden op lichaam en geest duidelijk naar voren. De effectiviteit van Yoga als therapie op maat bij kinderen, op grond van Ayurveda, is echter nog niet onderzocht. De opdrachtgever (Jip & Jan Academie) heeft door middel van praktijkervaring de positieve effecten van Yogatherapie bij kinderen kunnen waarnemen en wil deze vorm van therapie in Nederland bekend maken. Om dit te kunnen verwezenlijken wil die echter naast eigen kennis en ervaringen ook de mogelijke positieve onderzoeksresultaten als ondersteuning gebruiken. In dit onderzoek worden de effecten van Yogatherapie bij kinderen bestudeerd. Er wordt gekeken naar de effecten van Yogatherapie op de emotionele gesteldheid, op het gedrag en op de gezondheid van de kinderen. In dit onderzoek zal getracht worden om antwoord te geven op de hoofdvraag: Wat zijn de effecten van Yogatherapie bij kinderen op Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken? De Rotskracht, Zonkracht en Windkracht zijn begrippen vanuit Yogatherapie en wijzen op een aantal gedrags- en gezondheidskenmerken die bij kinderen waargenomen kunnen worden. In het theoretisch kader worden deze verder uitgelegd. Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden worden een aantal deelvragen opgesteld. Een aantal deelvragen richt zich op de effecten van Yogatherapie bij kinderen op de Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken. Vervolgens wordt er gekeken naar de effecten die Yogatherapie op de ADHD kenmerken en stressgerelateerde kenmerken kan hebben. Tot slot worden de effecten van Yogatherapie op de emotionele gesteldheid van kinderen onderzocht. Het doel van dit onderzoek is om een advies aan de opdrachtgever te geven omtrent de inzet en het gebruik van Yogatherapie bij kinderen. Dit onderzoek biedt een belangrijke toevoeging aan de schaarse wetenschappelijke kennis die in Nederland over het gebruik van Yoga en Ayurveda op dit moment aanwezig is. In tegenstelling tot Nederland zijn bijvoorbeeld in de Verenigde Staten en India de afgelopen decennia onderzoeken verricht naar de verschillende effecten van deze twee methoden. Dit onderzoek naar effecten van Yogatherapie bij kinderen geeft naast de resultaten van het ontworpen experiment ook beschrijving van de effecten van Yoga en Ayurveda vanuit de eerder uitgevoerde onderzoeken. Deze beschrijving wordt in een uitgebreid theoretisch kader weergegeven. De resultaten van het literatuuronderzoek en van het experiment zijn van grote waarde voor alle kinderyogadocenten in Nederland. Hiermee krijgt hun werk en de effecten ervan meer wetenschappelijke onderbouwing en ondersteuning. Logischerwijs zal ook de opdrachtgever hier veel baat bij hebben

10 Het tweede hoofdstuk van dit onderzoeksrapport bevat informatie over de theoretische achtergrond onderbouwd door literatuuronderzoek. Het derde hoofdstuk van dit rapport bevat informatie over de methode van het onderzoek. Hierin wordt een gedetailleerde beschrijving gegeven van de opzet en design van het experiment. In hoofdstuk vier worden systematisch met ondersteuning van tabellen de resultaten van het experiment weergegeven. Het laatste hoofdstuk van dit onderzoeksrapport geeft de conclusies aan en bevat ook de discussiepunten. Voor meer leesgemak is in Bijlage 1 een definiëring van de belangrijke begrippen te vinden

11 2. Theoretisch kader 2.1. Yogatherapie Yogatherapie is een nieuwe, populaire en krachtige beweging (Stiles, 2002). Yoga als therapie kan op verschillende manieren worden ingezet. Uit een enquête onder kinderartsen in de Verenigde Staten blijkt dat Yoga steeds vaker wordt aanbevolen als een ondersteunende therapie bij behandeling van aandoeningen zoals astma of ADHD (Klatt, 2009). Veel studies hebben ook de effectiviteit van Yoga als aanvullende therapie bij verschillende gedrags- en gezondheidsproblematiek aangetoond (White, 2009). Yoga wordt bijvoorbeeld met succes gebruikt bij de behandeling van hoge bloeddruk, een maagzweer, reuma, slapeloosheid, chronische pijn, angst, persoonlijkheidstoornissen en depressie (Singh, 2006). De beoefening van Yoga kan als natuurlijk medicijn gezien worden, waarbij de symptomen en hun oorzaken rechtstreeks aangepakt worden. Bij de inzet van medicijnen worden de symptomen vaak alleen onderdrukt en niet opgelost (Maris, 2003). De effectiviteit van Yoga als therapie bij psychosomatische klachten is volgens Singh (2006) inmiddels wetenschappelijk aangetoond. Singh (2006) heeft naast het herzien van de bestaande onderzoeken naar de effecten van Yoga als therapie ook de relatie van Yoga tot andere lichamelijke therapieën gelegd. Het echtpaar Pesso heeft zich als eerste in 1976 ingezet voor het gebruik van de psychomotorische therapie in het westen. Albert Pesso schreef een boek waarin hij op systematische wijze beschreef hoe bepaalde lichaamshoudingen en oefeningen te gebruiken zijn voor educatieve en therapeutische doeleinden (Maris, 2003). Hieruit ontstond de psychomotorische therapie (PMT). Het uitgangspunt van PMT is dat men via de motoriek invloed kan uitoefenen op het psychisch functioneren (Pierloot et al., 1981). Volgens Baardman (2000) kan een spanning in het lichaam wijzen op verdrongen gevoelens en emoties vanuit het verleden. Alle informatie van levensbelevenissen wordt in ons lichaam opgeslagen (Baardman, 2000). Door lichamelijke beweging kan de oorzaak van de spanningen gevonden worden en kunnen de spanningen opgelost worden (Pesso, 1976). Bij beoefening van PMT wordt gebruik gemaakt van persoonlijke of creatieve motorische uitdrukking van de spanning (Maris, 2003). Yoga daarentegen is gebaseerd op een gestructureerde systematische beoefening van lichaamshoudingen die spanningen uit het menselijke lichaam losmaken (Maris, 2003). Yoga onderscheidt zich van gymnastiek of fitness door bewust de adem, houding en beweging te integreren (Kaminoff, 2010). Psychische klachten kunnen door middel van lichamelijke houdingen en oefeningen verminderen of zelfs opgelost worden (Pierloot & Coppenolle van, 1981). Volgens de Yogafilosofie is de adem een schakel tussen lichaam en geest (Maris, 2003). De adem geeft een waarneembare fysieke aanwijzing van de emotionele en mentale staat van een persoon. Bijvoorbeeld bij de emotionele of mentale verstoringen wordt de ademhaling onregelmatig (Rama, 1976). Een rustige en regelmatige ademhaling duidt op een kalme psychische staat (Maris, 2003). Bij een stressvolle levensstijl vernauwen langzaam de luchtwegen waardoor vooral de uitademing verstoord wordt (Trökes & Grunert, 2010). Alleen wanneer de adem vloeiend stroomt kan er sprake

12 zijn van innerlijke rust en kracht om de dagelijkse moeilijkheden te overwinnen (Trökes & Grunert, 2010). Door regelmatige beoefening van de Yogahoudingen en ademhalingstechnieken zal het zelfbewustzijn gaan groeien. Een gevolg hiervan is dat men zijn lichamelijke en mentale functies gaat leren herkennen en uiteindelijk beheren (Rama, 1976). De beoefening van verschillende statische en dynamische houdingen in samenspel met de adem zorgen voor meer focus en stille geest (Jaggie, 1979). Zoals al eerder werd aangegeven maakt Yoga deel van de veelomvattende wetenschap van Ayurveda. De Ayurveda legt de nadruk op een juiste levenswijze, gezonde voeding en het gebruik van Yoga als individuele vorm van therapie (Stiles, 2002). De basis van de diagnose en behandeling in Ayurveda is prakrati (letterlijk, "de natuur"). Deze beschrijft een natuurlijke gezondheid van mens in termen van de drie basis elementen van de fysieke, mentale en emotionele energie patronen. Deze prakrati elementen zijn Vata, Pitta en Kapha, collectief genaamd de Tridosha. Het concept van Tridosha is een hoeksteen van Ayurvedische theorie (Hankey, 2005). In termen van de lichaamsbouw en fysiologische activiteiten van het lichaam beschrijven de deskundigen Vata als de energie van de beweging waaronder die van de geest, haar primaire locatie is de onderbuik. Pitta regeert energie en haar primaire locatie is in het midden van het lichaam. Kapha beheerst cohesie, smering en structuur, en is gelegen in de borst en het bovenlichaam. Net zoals iedereen zijn eigen gezicht of vingerafdruk heeft, heeft volgens Ayurveda elke persoon zijn unieke combinatie van Vata, Pitta en Kapha in zich (Joshi, 2004; Hankey, 2005). In het ideale geval blijft de prakrati van een individu constant gedurende zijn of haar hele leven. Echter, afwisselingen op de emotionele, mentale, sociale en ecologische niveaus zoals stress, onregelmatige en/of ongezonde voeding en weersveranderingen hebben de neiging om de prakrati te verstoren (Joshi, 2004). Een onbalans in het natuurlijke niveau van een van de drie dosha's geeft een risico op het ontwikkelen van een stoornis of ziekte. Hoe groter het tekort of teveel van een dosha des te groter zijn de kansen op de ziekte of aandoening die bij die dosha hoort (Joshi, 2004). Een kleine verstoring in het evenwicht wordt gemakkelijk overwonnen door het lichaam, maar een grote onevenwichtigheid resulteert in ziekte (Vinjamury & Singh, 2005). De indeling van Tridosha geeft een goede indicatie van fysiologische sterke en zwakheden, mentale neigingen, en gevoeligheid voor ziekten van verschillende soorten (Hankey, 2005). Identificatie van de onbalans, indien aanwezig, in de Tridosha vormt de basis van de prognose en diagnose in de Ayurveda (Joshi, 2004). Vanuit het oogpunt van Ayurveda is het van belang dat alle behandelingen aan de constitutie van de persoon aangepast worden (Trökes & Grunert, 2010). Dit geldt ook voor het beoefenen van Yogahoudingen en ademhalingsoefeningen. Wanneer er rekening gehouden wordt met de constitutie en dus ook met de momentele behoeftes van het lichaam en de psyche van een persoon wordt de effectiviteit van de oefeningen aanzienlijk verhoogd (Trökes & Grunert, 2010). Wanneer men bijvoorbeeld een verhoging van Vata element (Vata onbalans) heeft, moeten de tegenovergestelde eigenschappen van deze constitutie in een oefenprogramma gestimuleerd worden. Vata kenmerkt zich door de eigenschappen koud, bewegelijk, licht en ruw. Door toevoeging van de eigenschappen

13 warm, stabiliteit, geaardheid en zacht in het Yogaprogramma wordt de natuurlijke balans hersteld. In de praktijk betekent dit dat de houdingen op een vloeibare en soepele manier en op een langzame en gelijkmatig tempo uitgevoerd moeten worden. Er wordt gebruik gemaakt van contrabewegingen en rotaties van de gewrichten. Focus op ademhaling en het bewaken van stabiliteit spelen ook een rol (Trökes & Grunert, 2010). Ervaren Yogatherapeuten kunnen aan de hand van een constitutieanalyse een toegepast Yogaprogramma samenstellen. Naast het kiezen van passende Yogahoudingen wordt bij het samenstellen van een programma ook gewerkt met tempo, duur en mate van herhaling van de houdingen. Ook de aanbevolen concentratiemethodiek en manier van ademhalen verschillen per constitutie. Yogatherapie bestaat voornamelijk uit een aanpassing van de Yogahoudingen ter verbetering van de gezondheid (Stiles, 2002). Achtergrondinformatie over Yoga en Ayurveda is te vinden in de Bijlage 2 en Effecten van Yoga bij kinderen Ondanks dat de meeste onderzoeken naar de effecten van Yoga op volwassenen gericht zijn is toch gebleken dat ook bij kinderen Yoga geassocieerd wordt met verbeterde cardiovasculaire status, fysiek functioneren, en gedrag (White, 2009). Volgens White (2009) kan Yoga bij kinderen een rol spelen in de behandeling van chronische ziektes. In een studie van 25 deelnemers in de leeftijd variërend van 11 tot 18 jaar met het prikkelbare darm syndroom, resulteerde het dagelijks beoefenen van Yoga, gedurende vier weken, tot minder functionele beperkingen en een verminderde angst in vergelijking met een wachtlijst controlegroep (Kuttner, Chambers, Hardial, Israel, Jacobson & Evans, 2006). Augenstein (2003) heeft in Duitsland een kwalitatief onderzoek naar de effecten van Yoga bij kinderen in de leeftijd van 7 tot 10 jaar uitgevoerd. De experimentgroep van 15 kinderen kreeg Yoga aangeboden en de controlegroep van 14 kinderen kreeg psychomotorische oefeningen aangereikt. Uit de resultaten is gebleken dat de verbetering van de concentratie in beide groepen heeft plaatsgevonden. De verbetering van motorische vaardigheden was echter groter bij de experimentgroep dan bij de controlegroep. In het onderzoek van Manjunath en Telles (2001) hebben meisjes in de leeftijd van 10 tot 13 jaar, die gedurende een maand lang dagelijks 75 minuten Yoga, ademhaling, innerlijke reiniging, meditatie en ontspanning beoefenden, de tijd die normaal nodig is om een mentale test uit te voeren, verminderd. De auteurs suggereerden dat Yoga de bloedtoevoer naar de frontale kwab verhoogt, wat resulteerde in de snelle realisatie en correctie van fouten. De invloed van Yoga op de prefrontale cortex kan het vermogen om te plannen en het uitvoeren van complexe functies vergroten (White, 2009). Yoga kan ook van invloed zijn op neurotransmitters. Zo werd in het onderzoek van Streeter en zijn collega s (Streeter, Jensen, Perlmutter, Cabral, Tian, Terhune, et al., 2007) een significante stijging van 27% van GABA neurotransmitter in de hersenen geconstateerd als gevolg van het beoefenen van Yoga. Een verlaagd niveau van GABA wordt geassocieerd met depressie en angst (Streeter et al., 2007). Ondanks dat dit onderzoek is uitgevoerd bij volwassenen, kan aangenomen worden dat de resultaten ook voor kinderen gelden

14 Volgens Jensen en Kenny (2004) kan Yoga aandacht en emotionele controle van kinderen verbeteren. Uit hun onderzoek naar effecten van Yoga bij jongens met ADHD is een aanmerkelijk zichtbare vermindering van de stemmingschommelingen, humeuruitbarstingen en huilbuien bij jongens in de interventiegroep ten opzichte van de jongens in de controlegroep gebleken, ondanks een gevarieerde opkomst en het ontbreken van de bepaling van de kwaliteit en de duur van de oefening. Boeshansz (2009) heeft ook een onderzoek naar effecten van Yoga bij kinderen met ADHD gedaan. De deelnemers werden geëvalueerd met behulp van de Vanderbilt ADHD Diagnostische Teacher Rating Scale op de volgende subschalen: hyperactiviteit, onoplettendheid, ODD/CD, angst/depressie, lezen, schrijven, rekenen en gedragsmatige prestaties. De resultaten laten significante veranderingen op alle subschalen zien. Peck en zijn collega s (Peck, Kehle, Bray & Theodore, 2005) vermelden in hun onderzoek dat Yoga als interventie bij kinderen met concentratieproblemen de zelfbeheersing, aandacht, concentratie en het lichaamsbewustzijn bevordert en de stress vermindert. Voordelen van Yoga voor kinderen volgens Peck en zijn collega s (2005) zijn onder meer de verbetering van de concentratie, vermindering van angst, vermindering van hartslag, vermindering van hoofdpijn en vermindering van algemene spanning en stress symptomen. De gevonden samenhang met betere academische prestaties, positieve opvattingen over zichzelf, fysieke conditie en gedrag behoren ook tot de voordelen (Peck et al., 2005). Als de resultaten van deze studie in de toekomst bevestigd worden kan Yoga uitgroeien tot een veelbelovend alternatief of aanvulling op gedrag en medische interventies die vaak gebruikt worden voor kinderen met aandachtsproblemen (Peck et al., 2005). De studie van Berger en zijn collega s (Berger, Johnson Silver & Stein, 2009) onderzocht de invloed van Yoga op het welzijn van achtergestelde stedelijke kinderen in de Verenigde Staten, die vaak geconfronteerd worden met aanzienlijke stressoren. Kinderen die aan Yoga-interventie hebben deelgenomen reageerden daarna beter op stresssituaties dan de kinderen uit de controlegroep. Verbetering in hun welzijn was vooral zichtbaar in hun gedrag. Ze vertoonden meer evenwichtig gedrag als reactie op stress dan de kinderen die geen Yoga beoefend hadden. Deze resultaten suggereren dat Yoga een mogelijke rol kan spelen bij preventie en ter verbetering van het ervaren welzijn van kinderen (Berger et al., 2009). Klatt heeft in 2009 resultaten van een vergelijkbaar onderzoek gepubliceerd. Dit onderzoek beschrijft de effecten van een stressreductie programma voor stadse kinderen, Move-In-Learning, dat gebruik maakt van Yoga, meditatie en ergotherapie technieken. Het acht weken durende programma werd in de klas tijdens de schooldag uitgevoerd. Dit onderzoek heeft aangetoond dat de gekozen interventies gunstige effecten hebben op het concentratievermogen van kinderen. Meditatie en mindfulness training bleken effectieve manieren te zijn om kinderen te helpen hun angst te verminderen (Klatt, 2009). Stück en zijn collega s (Stück, Reschke, Tanjour, Hartwig, Enke, Kǖhn & Breiter, 2002) beschrijven de resultaten van een stressmanagementsprogramma: Training van Ontspanning met Elementen van Yoga voor Kinderen. Dit programma is voornamelijk gebaseerd op Yoga, met daaraan toegevoegde oefeningen voor stressmanagement. Er zijn belangrijke stressverminderende resultaten bij vrijwel alle kinderen vastgesteld. Kinderen voelen onder andere meer ontspanning, zijn rustiger en emotioneel meer in

15 balans. Tegelijkertijd zijn er ook nog belangrijke neveneffecten waaronder een verhoogde motivatie, aandacht en plezier opgemerkt (Stück et al., 2002). Het onderzoek van Fischer (2006) demonstreert dat de meditatie bij kinderen op drie niveaus een positieve invloed met zich meebrengt. Door meditatie worden op het mentale niveau, intelligentie, creativiteit, leerprestaties, geheugen en concentratie verhoogd. Op het gebied van gezondheid wordt afname van stress en angst gesignaleerd, frequentie van ziekte verlaagd en verbetering van hart- en bloedvaten geconstateerd. Tot slot worden verbeteringen op het niveau van sociaal gedrag waargenomen. Voorbeelden hiervan zijn vergroting van zelfvertrouwen, betere relaties met anderen en tevredenheid (Fischer, 2006). Telles en Srinivas (1998) laten door middel van een vergelijkende studie een afname van de ademhalingssnelheid zien bij kinderen door het volgen van Yoga gedurende één uur per dag, vijf keer per week, drie weken lang. Dit verschil was niet te zien bij de groep kinderen die alleen een fysieke activiteit deden. Deze afname van ademhalen koppelen de schrijvers aan een verhoogd stressbewustzijn en ontspanning. Kassow (2004) heeft in een meta-analyse van 15 studies onder 535 kinderen naar de effecten van Yoga bij jonge kinderen gekeken naar de voordelen van Yoga op het gebied van de sociaalemotionele, intellectuele, gedrags, en de fysieke ontwikkeling. Alle studies rapporteerden positieve ontwikkelingen op de hiervoor genoemde gebieden. Ondanks de positieve bevindingen wijst Kassow (2004) op methodologische en praktische problemen van de studies. Geen enkele studie omschreef bijvoorbeeld uit welke onderdelen de Yoga die werd gegeven precies bestond. Ook liep de lengte van de interventies nogal uiteen van twee tot 40 weken en werd niet de behandelingstrouwheid gerapporteerd. De validiteit is door deze en andere door Kassow (2004) benoemde factoren moeilijk vast te stellen (Oosterbaan, 2007). De meta-analyse bewijst dat de effectiviteit van Yogatechnieken in het verminderen van ziektesymptomen veelbelovend is maar nog niet voldoende overtuigend (Kaley- Isley, 2005). Het werkingsmechanisme van Yoga blijft onduidelijk (White, 2009). In de meeste onderzoeken werd er geen duidelijke definitie gegeven van de aspecten die in de Yoga-interventie werden opgenomen (Oosterbaan, 2007). Uit de bovengenoemde onderzoeken blijken de vele effecten van Yoga op het gedrag, op de gezondheid en op de emotionele gesteldheid van de kinderen. Op het gedragsniveau zorgt Yoga bijvoorbeeld voor de vermindering van hyperactiviteit en onoplettendheid en verlaagt ook de kenmerken van angst en depressie zoals stemmingschommelingen, humeuruitbarstingen en huilbuien. Verbetering van de concentratie en verhoging van de motivatie worden in meerdere onderzoeken in verband met het beoefenen van Yoga ook benoemd. Door meer ontspanning en rust vertonen kinderen meer evenwichtig gedrag waardoor de stressgerelateerde gedragskenmerken verlagen. Vele onderzoeken beschrijven ook de effecten van Yoga op de gezondheid van kinderen. Voorbeelden van dergelijke effecten zijn de verbeteringen van cardiovasculaire status, vermindering van hartslag, hoofdpijn en van stressgerelateerde gezondheidskenmerken. Resultaten van de onderzoeken naar de effecten van behandeling van chronische ziektes door middel van Yoga zijn

16 veelbelovend. Yoga verbetert de fysieke conditie en verlaagt de frequentie van ziekte. Naast de gedrags- en gezondheidsgerelateerde effecten worden ook positieve veranderingen op emotioneel gebied weergegeven. Uit de onderzoeken blijkt dat Yoga het emotionele welzijn en zelfvertrouwen van kinderen verhoogd. Kinderen ervaren meer emotionele balans en controle, wat tot meer tevredenheid en betere relaties met anderen leidt. Tot slot blijkt Yoga positieve uitwerking te hebben op creativiteit, leerprestaties, geheugen en motorische vaardigheden. Yoga blijkt een veelbelovend alternatief of aanvulling te zijn op gedrags- en gezondheidsinterventies. In Bijlage 4 is meer te lezen over de inzet van Yoga bij kinderen en de essentie en de componenten hiervan ADHD Attention Deficit Hyperactivity Disorder (ADHD) is een veel voorkomende aandoening die zich kenmerkt door hyperactiviteit, impulsiviteit en onoplettendheid, en zich voornamelijk tijdens de kindertijd voordoet. ADHD komt bij ongeveer 5% van schoolgaande kinderen voor, waarvan twee tot vijf keer zo vaak bij jongens als bij meisjes (Nevid, Rathus & Greene, 2008; Zablocki, 2011). Naar schatting vertonen zo n één tot tweederde van deze kinderen de symptomen van ADHD nog in hun volwassenheid (Walters, 2010). Vandaag de dag zijn er bijvoorbeeld wereldwijd meer dan vier miljoen kinderen gediagnosticeerd met ADHD. Deze kinderen worstelen met de basis cognitieve functies die velen van ons voor lief nemen. Het onvermogen om zich te concentreren en aandacht bij de taak te houden en het omgaan met hyperactiviteit zijn slechts enkele van de dilemma's die deze kinderen dagelijks moeten aangaan (Boeshansz, 2009). Kinderen met ADHD kenmerken worden gemakkelijk afgeleid door de omgevingsfactoren zoals geluid en beeld. Ze kunnen zich moeilijk langere tijd concentreren zelfs op simpele taken zoals huiswerk of een spel (Zablocki, 2011). Hyperactieve kinderen lijken voortdurend in beweging te zijn en hebben moeite met situaties waarin ze moeten stilzitten en niet mogen praten. Impulsieve kinderen beschrijft Zablocki (2011) als kinderen die spontaan handelen zonder na te denken en rekening te houden met de gevolgen van hun daden. Elk kind kan weleens onrustig en afgeleid worden of moeite hebben met het afwerken van een schoolopdracht. De diagnose ADHD wordt echter pas vastgesteld wanneer de symptomen gedurende zes maanden regelmatig optreden en wanneer deze tot problemen op tenminste twee levensgebieden leiden, zoals school, thuis of in de gemeenschap (Zablocki, 2011). Er wordt geen test gebruikt om de ADHD te diagnosticeren, diagnose is voornamelijk gebaseerd op de informatie van de zorgverleners, bijvoorbeeld ouders of leerkrachten. Op dit moment bestaat er ook geen remedie voor deze aandoening (Walters, 2010). Er worden verschillende soorten behandelingen ingezet om de symptomen te minimaliseren. De meest gebruikte behandeling op dit moment is het inzetten van de opwekkende middelen zoals methylphenidaat, een variant van amphetamine (speed) (Nevid et al., 2008). Opwekkende middelen reduceren het hyperactieve gedrag en verbeteren de aandachtspanne van kinderen met ADHD (Nevid et al., 2008). Verbetering van het gedrag komt snel en kan dramatisch zijn (Walters, 2010). Het gebruik van de

17 opwekkende middelen kent echter zijn nadelen. Wanneer het kind met de geneesmiddelen stopt is er een hoge kans op terugval (Nevid et al., 2008). Naast de mogelijke terugval zijn er ook vele bijwerkingen die kunnen optreden. Opwekkende middelen kunnen bijvoorbeeld op korte termijn hoofdpijn, slapeloosheid en verlaagde eetlust veroorzaken. Op langere termijn kunnen onder andere stemmingsschommelingen, verwardheid, onregelmatige ademhaling en tijdelijk vertraagde groei optreden (Nevid et al., 2008; Walters, 2010). Andere opties voor de behandeling van ADHD is het inzetten van niet opwekkende middelen zoals antidepressiva. Deze worden nog zelden gebruikt en het effect hiervan is nog niet precies bekend. De onderzoekers richten zich op dit moment ook op de mogelijkheid om de behandeling met opwekkende middelen te combineren met een gedragstherapie of cognitieve gedragstherapie (Boeshansz, 2009). De onderzoeken naar de beste behandeling voor ADHD geven gemengde resultaten. Het blijkt dat sommige kinderen goed reageren op geneesmiddelen alleen, anderen weer alleen op de cognitieve gedragstherapie, en weer andere kinderen op een combinatie van beide behandelingen (Nevid et al., 2008). Er bestaat dus geen algemene maatstaf voor het bepalen van een behandeling, individuele aanpak is hierbij vereist. Afgelopen jaren is ook aandacht besteed aan de mogelijke effecten van Yoga als interventie bij ADHD. Zoals al eerder is beschreven blijkt uit de verschillende onderzoeken naar de effecten van Yoga bij kinderen met ADHD een aanzienlijk waarneembare vermindering van de ADHD gedragskenmerken op te treden (Boeshansz, 2009; Jensen & Kenny, 2004; Peck,et al., 2005). Daarom zal in dit onderzoek gekeken worden of Yogatherapie voor kinderen met ADHD gedragskenmerken kan verminderen Stress Een bepaalde mate van stress hebben mensen nodig om goed te kunnen functioneren en presteren. Stress bevordert bijvoorbeeld de productiviteit en motivatie. Maar te veel aan stress kan schadelijk zijn voor de gezondheid en welzijn van de mens (Oosterbaan, 2007). In de psychologie betekent de term stress de druk of kracht dat op een lichaam of geest wordt uitgeoefend om zich aan te passen (Nevid et al., 2008). Stress wordt veroorzaakt door stressoren. Stressoren kunnen fysieke omgevingsfactoren zijn, zoals extreme temperatuur, het ontbreken aan licht of overbelasting van geluid. Psychologische factoren zoals familiecrisis of verlies van een dierbare zijn ook belangrijke stressoren (Kraag, 2006). Ook dagelijkse zorgen, verantwoordelijkheden en irritaties kunnen als stressoren fungeren (Nevid et al., 2008). De wetenschappers en de behandelaars van tegenwoordig zijn zich bewust van de nauwe verbinding tussen lichaam en geest waardoor de psychosomatische benadering van de stresssymptomen mogelijk is. Lichaam en geest geven duidelijke signalen van stress. Rechtstreekse fysiologische gevolgen van stress zijn bijvoorbeeld verhoogde bloeddruk, hartslag en ademhaling (Oosterbaan, 2007). Psychologisch leidt te veel stress tot verhoogde activiteit van emotionele processen (Kraag, 2006). Langdurig onder stress staan heeft negatieve gevolgen voor beide systemen. Oosterbaan

18 (2007) benoemt in haar onderzoek een aantal symptomen die kunnen optreden in verband met langdurig stress. Deze symptomen zijn bijvoorbeeld hoofdpijn, angst, slaapproblemen, emotionele verstoring, chronische vermoeidheid en virale infecties. Daarnaast blijkt dat bij kinderen ook slechtere schoolprestaties kunnen voorkomen (Schick, Klatte & Meis, 2000). Uit verschillende onderzoeken blijkt dat stress onder schoolgaande kinderen een relevant probleem is (Oosterbaan, 2007). Een hoog aantal kinderen ervaart stress en vertoont stresssymptomen die gerelateerd zijn aan problemen die kinderen dagelijks ervaren (Kraag, 2006). Volgens onderzoek van Oosterbaan (2007) geven kinderen die last van stress hebben één keer in de week of vaker tekenen van stressgerelateerde symptomen. Stresssymptomen die veelvuldig voorkomen bij kinderen zijn: hoofdpijn, buikpijn, zenuwachtigheid, slecht humeur en slaapproblemen. Van deze symptomen verschilt de prevalentie tussen de 14 tot 30% per week, met een prevalentie van één of meerdere klachten voor 51% van kinderen in het basisonderwijs. Meerdere onderzoeken tonen dezelfde prevalentie cijfers aan (Oosterbaan, 2007). Volgens Baker (2006) blijkt uit de resultaten van de onderzoeken van de laatste 20 jaar, dat de stress die kinderen ervaren (schadelijk voor het welzijn) in vergelijking met vorige generaties is toegenomen. Tegenwoordig is het leven van alle dag stressvol en chaotisch voor kinderen (Baker, 2006). Fisher (2006) stelt ook dat kinderen in deze moderne maatschappij met veel prikkels te maken krijgen waardoor ze onder druk staan. In deze materialistische en competitieve wereld worden kinderen aan dezelfde stressoren en beperkingen blootgesteld als volwassenen (Oosterbaan, 2007). Ze worden overbelast met veel prikkels in de vorm van informatie, beelden, geluid enzovoort. Een voorbeeld van zo n prikkel van deze tijd is de akoestiek in klaslokalen (Oosterbaan, 2007). Uit onderzoek blijkt namelijk dat er op scholen in industriële- en economisch ingerichte gebieden vaak teveel geluid is (Oosterbaan, 2007). Teveel geluid draagt bij aan stress (Schick et al., 2000). Yoga blijkt een positieve uitwerking te hebben bij het omgaan met stresssituaties. Volgens Fischer (2006) draagt het beoefenen van Yoga bij aan de afname van kenmerken van stress en angst bij kinderen. Kinderen voelen zich dankzij Yoga meer ontspannen en ervaren meer evenwicht in hun emoties (Stück et al., 2002). In dit onderzoek zal gekeken worden of Yogatherapie de stressgerelateerde kenmerken kan verminderen Yogatherapie voor kinderen Zoals al eerder werd aangegeven, kunnen niet alle kinderen even goed mee doen aan een reguliere Yogales. Soms heeft een kind behoefte aan individuele coaching door middel van Kinderyoga op maat. In dat geval spreken we van Yogatherapie. Een programma van Yogatherapie wordt afgestemd op de ontwikkeling, individuele behoeftes en mogelijkheden van een kind. Yogatherapie voor kinderen van de Jip & Jan Academie is gebaseerd op de Ayurvedische typologie. De unieke aanleg van een kind is terug te voeren op de drie krachten (Vata, Pitta, Kapha) die alle lichaamsfuncties aansturen (Purperhart, 2011). Purperhart heeft de constituties Vata, Pitta en Kapha vertaalt naar de begrippen die voor de Nederlandse kinderen makkelijker te begrijpen zijn. Ze spreekt dan over drie natuurkrachten. Vata constitutie wordt gezien als Windkracht, Pitta als Zonkracht en Kapha als

19 Rotskracht. Ieder kind heeft in zijn lichaam eigen unieke verhouding van de drie krachten. Elke kracht heeft zijn eigen goede eigenschappen. Wanneer één van de krachten in het lichaam verhoogd wordt, bijvoorbeeld door een ongezonde leefstijl of door bepaalde omgevingsfactoren, kan dit onbalans veroorzaken. Een onbalans uit zich dan door gedrags- en/of gezondheidsproblemen. Kinderen met teveel Windkracht in hun lichaam hebben bijvoorbeeld de neiging om meer impulsief, luchtig en angstig te zijn en kunnen last hebben van buikpijn, droge huid of gewichtsverlies. Kinderen met teveel Zonkracht zijn meer fanatiek, precies en worden sneller boos. Teveel Zonkracht zorgt bijvoorbeeld ook voor hoofdpijn, koorts en allergieën. Kinderen met teveel Rotskracht in hun lichaam worden trager, steviger, meer ontspannen tot lui en hebben vaak last van verkoudheid en constipatie. Hieronder worden een aantal voorbeelden schematisch weergegeven waarin ook de specifieke gezondheidskenmerken worden opgenomen. Dit is maar een klein gedeelte van de mogelijke eigenschappen van de drie krachten. Tabel 1 Kracht Eigenschap In balans Uit balans Fysiek Emotioneel Fysiek Emotioneel Rots Zwaar aardend geaard zijn overgewicht loomheid Zon Heet verwarmend enthousiasme ontstekingen woede, haat Wind Droog absorberen nuchter droge huid en nervositeit verstopping (Purperhart, 2011) Voor het inschatten van welke vorm van behandeling goed is voor het kind, is het van belang om te kijken welke krachten in het lichaam uit balans zijn. Bij Yogatherapie wordt gezocht op voedings-, bewegings- en gedragsniveau naar de tegengestelde kracht die nodig is om de disbalans op te heffen met de eigenschappen van de elementen als uitgangspunt (Purperhart, 2011). Een sessie van Yogatherapie kent een aantal vaste onderdelen. Alle onderdelen worden aangepast aan de constitutie en mogelijke kracht-disbalans van het kind. Voordat het kind begint te bewegen laat de Yogacoach hem eerst contact maken met zijn eigen lichaam. Het kind leert om te ervaren zonder oordeel. Door het voelen en benoemen wordt het kind in het nu gebracht. Daarna komen pas de fysieke Yogahoudingen aan bod. Ze verminderen de bewegelijkheid en zetten het lichaam aan tot actie. Hierdoor wordt de helderheid en concentratie versterkt. Yogahoudingen vormen een belangrijk onderdeel van het coachingsproces. Om te kunnen werken aan de oorzaken van een problemen is het noodzakelijk dat het kind eerst leert te ontspannen. Door te ontspannen zwakken impulsen zoals de wijze van reageren op prikkels af (Purperhart, 2011). Het laatste onderdeel is een visualisatie. Door middel van visualisatie wordt het kind bewust van het feit dat hij zelf richting kan geven aan zijn gedachten en handelen. Tijdens de gehele sessie wordt ook veel aandacht besteed aan de adem. Het ervaren van de adembeweging verbind het kind direct met zijn eigen werkelijkheid. Emoties hebben een sterke invloed op de ademhaling. Door het voelen van de adem kan het kind zijn emoties bewuster gaan ervaren (Purperhart, 2011). Een Yogacoach observeert de soms onbewuste reacties van het kind op de verschillende onderdelen van Yogatherapie en speelt hier op in. Hij helpt het kind

20 om zijn eigen krachten te ontdekken en herkennen. Het belangrijke uitgangspunt is dat het kind zelf ontdekt wat hij nodig heeft en dit concreet maakt Onderzoeksvragen en hypothesen Aan de hand van de vraag vanuit de opdrachtgever en met ondersteuning van het literatuuronderzoek is de hoofdvraag van dit onderzoek als volgt geformuleerd: Wat zijn de effecten van Yogatherapie bij kinderen op Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken? Rotskracht, Zonkracht en Windkracht Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden zijn deelvragen en hypothesen opgesteld. De deelvragen richten zich op de mogelijke effecten van Yogatherapie op Rotskracht, Zonkracht en Windkracht kenmerken bij kinderen. De verwachting is dat Yogatherapie de gedragskenmerken en de gezondheidskenmerken van teveel Rotskracht, Zonkracht en Windkracht zal verminderen ADHD en stress Uit het literatuuronderzoek is gebleken dat Yoga als therapie bij kinderen positieve effecten kan hebben op de vermindering van de symptomen van ADHD en stressgerelateerde klachten. Omdat deze symptomen en klachten gedeeltelijk overeenkomen met een aantal kenmerken van de krachten vanuit Yogatherapie, worden deze ook in het onderzoek opgenomen. In dit onderzoek wordt getracht de positieve bevindingen van andere onderzoeken te repliceren. Er wordt gekeken naar de effecten van Yogatherapie op de gedragskenmerken van ADHD en bij stress worden naast de gedragskenmerken ook de gezondheidskenmerken beoordeeld Emoties Bij bijna alle onderzoeken blijkt dat het beoefenen van Yoga de emotionele gesteldheid van kinderen positief kan beïnvloeden. Daarom worden de effecten van Yogatherapie op de emotionele gesteldheid van kinderen in dit onderzoek ook onderzocht. De verwachting is dat de bevindingen uit eerdere onderzoeken bevestigd worden