Agenda voor de Heuvelrug

Transcriptie

1 Agenda voor de Heuvelrug procesplan

2

3 Inhoudsopgave A. Nationaal Park Heuvelrug: Bron van natuur en cultuur... 3 B. Dit is de Heuvelrug Het gebied Natuur en landschap Cultureel erfgoed, landgoederen en kastelen Recreatie en toerisme Wonen en werken Samenwerking... 6 C. De ambitie... 7 D. De doelstellingen voor de komende twee jaar Groene ruggengraat: drager van functies Parkeconomie Marketing en branding Eigenaarschap Governance E. Aanpak a. Studiegebied b. Eindproducten c. Financiële middelen F. Organisatie

4 2

5 A. Nationaal Park Heuvelrug: Bron van natuur en cultuur Midden in de Randstad, opgespannen tussen Amsterdam en Utrecht, Amersfoort en Wageningen ligt het op één na grootste bosgebied van Nederland: de Utrechtse Heuvelrug. Circa hectare aaneengesloten natuurgebied, met afwisselend loof- en naaldbossen, heidevelden en uitgestrekte weiden. Een gebied gevormd in de voorlaatste ijstijd door het landijs uit het noorden, de aanwezige grondwaterstromen en vervolgens een eeuwenlang samenspel tussen mens en natuur. Bescherming en ontwikkeling van de Heuvelrug als sterke en veerkrachtige groene ruggengraat is cruciaal voor de toekomst van de provincie Utrecht en Noord-Holland. Voor de leefbaarheid en de aantrekkelijkheid van de regio en ook voor de economische ontwikkeling. De Heuvelrug is de bron voor natuur en cultuur. Bron van water. Bron van inspiratie. Maar ook de bron voor de bijzondere natuurwaarden en ons cultureel erfgoed. Bron voor ontspanning, gezondheid maar ook voor bedrijvigheid. Bescherming van natuur De Heuvelrug is voor het grootste deel aangewezen als Natuurnetwerk Nederland (NNN) en kent hiermee een hoge mate van bescherming. Sinds 2003 heeft het zuidelijk deel de status Nationaal Park, in 2013 uitgebreid tot aan de A28. Die bescherming is essentieel. Nog altijd is sprake van een druk op de beperkte ruimte voor woningbouw, bedrijventerrein en de ontwikkeling van infrastructuur. De kwaliteiten van het gebied maken dat mensen er, terecht, van willen genieten. Deze toenemende recreatieve en toeristische druk zet de bescherming van de kwaliteiten van het gebied onder druk. Daarnaast nemen publieke middelen af voor beheer en onderhoud en wordt een sterkere rol en betrokkenheid van burgers verwacht in hun directe omgeving. Economisch belang Natuur en economie zijn op de Heuvelrug al eeuwenlang innig met elkaar verbonden. De vele buitenplaatsen die vanuit Amsterdam en Utrecht sinds de Gouden Eeuw als het ware over de Heuvelrug zijn uitgerold getuigen daar nog steeds van. De landgoederenzones op de Heuvelrug vormen een belangrijk onderdeel van onze nationale cultuurgeschiedenis en zijn nog steeds van groot belang voor de kwaliteit van de natuur en het landschap. Het economisch belang is ook groot. De Heuvelrug herbergt één van de grootste zoetwatervoorraden van Nederland en functioneert in feite als één groot filtersysteem. Hiermee beschikken we in de omringende dorpen en steden over schoon drinkwater. Zo vanuit de berg uit de kraan. Gezamenlijke ambitie Met de status van Nationaal Park is voor eenieder direct duidelijk hoe bijzonder dit gebied is. Het helpt om belang van dit aaneengesloten landschap als bron van natuur, cultuur en economie goed voor het voetlicht te brengen. Het maakt het mogelijk het gehele gebied op de kaart te zetten, kansen voor ontwikkeling te grijpen en een aantal wezenlijke onderwerpen integraal en gezamenlijk op te pakken. Steeds meer partijen uit het gebied delen de ambitie om deze bron te beschermen, en waar mogelijk te versterken en te ontwikkelen. In dit procesplan beschrijven we wat onze doelen zijn, en hoe we dat met de partijen in het gebied aan gaan pakken. 3

6 B. Dit is de Heuvelrug 1. Het gebied Gevormd in de voorlaatste ijstijd vormt de stuwwal de basis voor een bijzonder natuur- en cultuurlandschap. Lopend van Gooimeer tot Grebbeberg levert de Heuvelrug de gradiënten die het landschap typeren. Van hoog naar laag, van droog naar nat en van voedselarm naar voedselrijk. Met open graslanden en heidevelden en besloten bosgebieden. En, door de ligging ten opzichte van steden en kernen, met levendige en rustige delen. De bijzondere ontstaansgeschiedenis heeft de basis gelegd voor een geomorfologisch en hydrologisch systeem. De ligging van waardevolle natuur, van landgoederen en kernen, van infrastructuur en kavelstructuren is in belangrijke mate het resultaat van het sturende effect van water en bodem. De Heuvelrug is ook in geologisch opzicht een bijzonder fenomeen. Dit wordt onderschreven door een tweetal burgerinitiatieven om de Heuvelrug aangemerkt te krijgen als Unesco Geopark. De Heuvelrug kent diverse unieke geosites, plekken met bijzondere geologische kwaliteiten. 2. Natuur en landschap Wie aan de Heuvelrug denkt, denkt al gauw aan de bos- en heidegebieden. Voor mens en dier is het goed toeven op de Heuvelrug. Vele bedreigde diersoorten hebben hun plek gevonden op de Heuvelrug, vaak op soms verrassende locaties. Vliegbasis Soesterberg herbergt de grootste populatie broedende veldleeuweriken van Nederland, op Plantage Willem III vind je een van de grootste, droge schraalgraslanden van de provincie met vele vlinders en insecten en in de bossen rondom Zeist en Leersum staan enkele van de oudste naaldbomen van Nederland. De Heuvelrug kenmerkt zich door de typisch Nederlandse geschiedenis, waarin mens en natuur onvermijdelijk met elkaar verbonden zijn. Dit zie je terug in de heidevelden en multifunctionele bossen, landgoederen met statige lanen, sprengen en beeklopen. Maar ook in de flanken van het gebied waar vochtige hooilanden en venige kwelgebieden overgaan in de uiterwaarden van de rivier, zoals in de Amerongse Bovenpolder, de Blauwe Kamer en de Molenpolder. Stuk voor stuk bijzondere gebieden waar het schone kwelwater aan de oppervlakte komt en zorgt voor een enorme verscheidenheid aan planten en dieren. De Heuvelrug is als compleet systeem met tal van dier- en plantsoorten de groene ruggengraat, gelegen op steenworp afstand van de Randstad. De Heuvelrug bestaat uit hogere, droge delen met eindeloze bossen en heidevelden en lagere delen, waar het water aan de oppervlakte verschijnt en bijzondere vegetatie mogelijk maakt. Een uniek gebied dat zich kenmerkt door een grote verscheidenheid aan landschapstypen, een goede bereikbaarheid en beleefbaar voor eenieder. Er wordt gewoond, gewerkt en gerecreëerd maar de Heuvelrug is ook een oase van rust. Talrijke zorginstellingen en sanatoria hebben zich destijds niet voor niets gevestigd op de Heuvelrug, met haar schone lucht en voldoende ruimte om in te revalideren. Niet voor niets is er de afgelopen jaren veel geïnvesteerd door de partners in het gebied. In het vergroten en verbinden van heidevelden, in de bouw van natuurbruggen die de verbinding tussen natuurgebieden weer terugbrengt, in de ontwikkeling van nieuwe natuurgebieden en de versterking van de kwaliteit van bestaande natuur door deskundig beheer. Investeren in de hoge waarden van het gebied blijft nog aan altijd de orde van de dag. De aanwezigheid van stedelijke bebouwing is een bedreiging voor de aanwezige natuurwaarden. De verweving tussen natuur en wonen op de Heuvelrug gaat ver. Denk aan het Gooi waar de natuurgebieden zich tussen bekende dorpen als Laren en Blaricum door vlechten, of aan een bijzondere woonwijk als Kerkenbosch in Zeist direct in het bos, met natuur tot in de achtertuin. 4

7 3. Cultureel erfgoed, landgoederen en kastelen De Heuvelrug is van oudsher een belangrijke vestigingsplaats. Dit blijkt wel uit de vele cultuurhistorische elementen die zich hier bevinden. De grafheuvels die verspreid over het hele gebied liggen zijn daarvan de oudste, nog steeds zichtbare elementen. Ook in de Gouden Eeuw wist men de Heuvelrug op waarde te schatten. Hier ontstond de Lustwarande, een lang lint van landgoederen, kastelen en buitenplaatsen waar men de drukte van de stad ontvluchten en genieten van de rust en ruimte. Namen als Schoonoord en Heerewegen spreken tot de verbeelding, en de relatie met Amsterdam en Utrecht is er al eeuwen. Er wordt gezegd dat er op de Heuvelrug meer kastelen en buitenplaatsen te vinden zijn dan in het Franse Loire-gebied. Van de pracht en praal aan huizen, parken en landgoederen genieten we vandaag de dag nog steeds. Veel parken en bossen zijn opengesteld voor wandelaars en fietsers. Een aantal buitenplaatsen is museum geworden en in andere zijn instellingen en bedrijven gevestigd. Rondom Laren vestigden zich kunstenaars, zoals in het Singer Laren nog goed te zien valt. De schilderijen van Mauve van de hei en de schaapskuddes in t Gooi zijn wereldberoemd en zijn in het Rijksmuseum in Amsterdam te bewonderen. Cultuurhistorische landschappen en bijzonder erfgoed vloeien als vanzelf over in de omringende natuurgebieden. 4. Recreatie en toerisme De Heuvelrug functioneert nog altijd als gebied waar mensen komen voor hun ontspanning. Voor inwoners van de steden en kernen die op en bij de Heuvelrug liggen, maar ook als uitloopgebied voor de inwoners van steden als Amersfoort, Utrecht en Amsterdam. Ook nu ontvlucht men de drukte van de stad en komt men tot rust in de vele natuurgebieden. Juist de grote diversiteit aan open en gesloten structuren, natuurgebieden en cultuurhistorische landschappen, relatief drukke en nagenoeg uitgestorven gebieden en de makkelijke bereikbaarheid maken dat de Heuvelrug blijft aantrekken. Vele kilometers fietspaden, waaronder vijf van de mooiste gemarkeerde mountainbikeroutes van Nederland, bieden de mogelijkheid om langs de parels te fietsen of juist dieper het gebied in te trekken. Oneindig veel wandel- en ruiterpaden ontsluiten de Heuvelrug met respect voor de kwetsbaardere gebieden. Beleefbaarheid van de natuur is een groot goed. Vele particuliere (landgoed)eigenaren en terreinbeheerders verwelkomen hun gasten om van de natuur en cultuur genieten en organiseren diverse activiteiten en excursies onder begeleiding van deskundige gidsen. Waardering blijkt uit de toenemende stroom van recreanten van binnen en buiten de directe omgeving. Een betrekkelijk nieuw fenomeen is dat bezoekers van Amsterdam steeds meer de nabijgelegen regio in worden doorgeleid. Dit om de druk op de hoofdstad te verlichten. De Heuvelrug heeft deze bezoekers veel te bieden; twee dierentuinen, het recent geopende Nationaal Militair Museum op Park Vliegbasis Soesterberg, grote trekpleisters als Kasteel Groeneveld, Paleis Soestdijk, Huis Doorn, Kasteel Amerongen, het Singer Museum Laren en het Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum. Maar ook initiatieven als speel- en klimbossen voor kinderen en wandelpaden door het unieke weidevogelgebied in Eemland zijn trekkers. En als we dan toch het hele systeem bekijken: watersport in het Vechtplassengebied. Voor ieder wat wils. Het aandeel van zakelijk toerisme is bovenmodaal. Op de Heuvelrug bevinden zich tal van conferentieoorden en congrescentra. De uitgebreide gastvrijheidseconomie draagt ongeveer 335 miljoen euro per jaar bij. 5

8 5. Wonen en werken Vanaf de Gouden Eeuw blijft de Heuvelrug aantrekkelijk als vestigingsplaats om te wonen en te werken. De WOZ-waarde van de woningen ligt zo n 17% hoger dan die van vergelijkbare woningen die verder van het gebied af liggen. De groene omgeving, de centrale ligging in Nederland, de goede ontsluiting via weg en spoor en de nabijheid van Schiphol maken dat het gebied gewaardeerd wordt en een grote vraag naar woningen kent. Voor bedrijven is dat niet anders. Alleen al het zuidelijke deel van de Heuvelrug kent 200 kennisintensieve bedrijven. Men werkt graag op het Mediapark in Hilversum of op het Sciencepark in Utrecht omdat het er in de nabijheid mooi wonen is. Niet voor niets wonen er vele captains of industry op de Heuvelrug. Ook kent de Heuvelrug vele zorg gerelateerde bedrijven die mede vanwege de schone lucht en hoge natuurwaarden op de Heuvelrug gevestigd zijn. Economie en natuur zijn al lange tijd aan elkaar verknoopt op de Heuvelrug. Zonder economische activiteiten was het gebied niet geworden wat het nu is: de exploitatie van natuurgebieden en landgoederen kan niet zonder. Het gebied kent niet alleen economische dragers, maar is aan de andere kant zelf een economische drager voor de vele functies die verbonden zijn aan de bijzondere kwaliteiten. Denk daarbij ook aan de schone lucht, de hoge natuurwaarde, het zuiverend vermogen voor schoon drinkwater, biomassa en de waarde voor recreatie en toerisme. 6. Samenwerking De Heuvelrug is uniek in vele opzichten. De veelvoud aan particuliere landgoedeigenaren en terreinbeheerders die er samen in slagen één aaneengesloten natuurgebied te behouden en ontwikkelen maakt het nog specialer. Wellicht zijn we het Nationaal Park met het grootste aantal eigenaren ter wereld? Al meer dan twee eeuwen wordt er aan het gebied gewerkt. Men kan rustig stellen dat er al ruim 100 jaar ervaring wordt opgedaan met Publiek Private Samenwerking. Mede op initiatief van de landgoedeigenaren heeft het zuidelijk deel van het gebied in 2003 de status van Nationaal Park gekregen. Overheden, eigenaren, terreinbeheerders en belangengroeperingen werken samen om van dit park een succes te maken. Maar ook buiten de grenzen van dit park, in de noordelijke helft, wordt intensief samengewerkt. Of het nu gaat om de aanleg van natuurbruggen in samenwerking met Rijkswaterstaat, een programma als Hart van de Heuvelrug met 26 projecten in het hart van het gebied of nieuwe initiatieven van het Goois Natuurreservaat en zorgaanbieders: men weet elkaar te vinden en werkt samen aan een sterker gebied. Tal van convenanten tussen overheid en terreineigenaren zijn afgesloten om de verschillende gebieden duurzaam te beschermen. En het gaat niet alleen om deze (deels) georganiseerde partijen. Het gaat ook om de vele vrijwilligers die zich nu al inzetten voor het behoud en ontwikkeling van het gebied. Het IVN heeft 874 vrijwilligers die zich inzetten voor activiteiten op het gebied van communicatie en educatie. In t Gooi werken 380 vrijwilligers samen met het Goois Natuurreservaat aan educatie, monitoring en terreinbeheer. Bij het Utrechts Landschap werken 500 vrijwilligers aan hetzelfde doel en beheren zij zes informatiecentra in het gebied. 150 vrijwilligers bij Kasteel Amerongen, en net zo n aantal dat zich inzet om de MTB-routes op de Heuvelrug bewegwijzerd en op niveau te houden. Ondernemers zijn gastheer van het gebied en geven hun gasten uitleg over de bijzondere omgeving waarin hun gasten zich bevinden. Het grote aantal betrokkenen is een uitdaging èn onze kracht. Een breed gevoel van eigenaarschap is al aanwezig onder de vele betrokkenen. Dat dit niet altijd eenvoudig is en gepaard gaat met veel discussie zal niemand bevreemden. Des te mooier is het dat het initiatief om te komen tot één aaneengesloten Nationaal Park mede het initiatief is van de gebiedspartijen. De beide provincies mogen dan wettelijk een voordracht aan het Ministerie doen voor aanwijzing van de status Nationaal Park, het zijn de gebiedspartijen die gezamenlijk de schouders eronder zetten en de ambitie realiteit willen maken. 6

9 C. De ambitie De Heuvelrug is als groene ruggengraat van belang voor natuur, landschap en erfgoed en draagt hiermee bij aan de gezondheid en het welbevinden van mensen; de basis voor een goed woon- en werkklimaat. Voldoende reden om deze ruggengraat te behouden en verder te versterken. Er zijn vele kansen, maar evenzeer uitdagingen en bedreigingen. Om voor de toekomst een robuuste structuur te behouden en verder te ontwikkelen is het van belang aan de basis te beginnen: water als sturend principe. Water ligt aan de basis van natuurwaarden, de landschappelijke structuren, de ligging van landgoederen en kernen. Met het herstellen van geohydrologische systemen komen de natuurwaarden tot ontwikkeling en ontstaat er meer diversiteit. Dit betekent dat we niet alleen kijken naar de hoge, drogere delen maar juist de verbinding zoeken met de flanken met kwelgebieden als onderdeel van het Nationaal Park. Het betekent ook dat we na moeten denken over het gebruik van het water, en de bescherming van de kwaliteit zodat we tot in lengte van jaren gebruik kunnen blijven maken van de grote voorraad die de Heuvelrug ons biedt. Dat vraagt iets van de inrichting en het beheer van het gebied. De vraag vanuit de toeristisch- recreatieve sector is hoog en zal de komende jaren alleen maar toenemen. Met een groei van circa 7% is het een sector die kansen biedt voor ondernemers, juist in gebieden als de Heuvelrug die nabij de grote steden liggen en een hoge belevingswaarde kennen. Met de groene ruggengraat als basis, inclusief de flanken, ontstaan er talloze mogelijkheden voor verhaallijnen, recreatieve activiteiten en arrangementen. De relatie kan worden gelegd met aangrenzende projecten als de Nieuwe Hollandse Waterlinie, met de grote steden. Grote delen van de Heuvelrug zijn robuust en kunnen een hoge recreatiedruk aan. Andere delen zijn kwetsbaarder en moeten meer ontzien worden. Voor de hele Heuvelrug geldt dat het recreatieve beheer goed moet worden geborgd, ook financieel. Het inspelen op de toenemende vraag en het bieden van faciliteiten vraagt om de bescherming van de meest kwetsbare gebieden, het bieden van recreatiemogelijkheden op minder kwetsbare plekken en om een goede zonering. Alleen dan kunnen we het gebied voor de toekomst veilig te stellen. Dit kan niet zonder instrumenten die eigenaren en terreinbeherende organisaties in staat stellen om hun gasten te faciliteren en hun gebieden verantwoord open te stellen. De natuur van de Heuvelrug is de kracht van de Heuvelrug en is de basis van de economische waarde. Wij mobiliseren de economische kracht van het gebied door die economische waarde expliciet te maken en de relaties in beeld te brengen tussen natuur en economie. We willen dan ook het gesprek aangaan met bedrijven en instellingen en kijken naar de mogelijkheden om nieuwe relaties vorm te geven. Met een zich verder terugtrekkende overheid wordt het belangrijker manieren te vinden om de structurele dekking te vinden voor de kosten van beheer en onderhoud, juist bij een toenemend toeristisch en recreatief gebruik. Dat vraagt iets van alle partijen in het gebied, ondernemers en (semi) overheden. Het behoud van de Heuvelrug vraagt meer dan een set van afspraken en instrumenten. Het vraagt de betrokkenheid en inzet van velen, en de bereidheid een bijdrage te leveren. Daarvoor is het essentieel dat de identiteit van het gebied wordt versterkt en dat er een breed gevoel van eigenaarschap ontstaat. Het gaat om veel meer dan een traject om draagvlak te creëren voor onze plannen. We willen dat mensen voelen dat ze wonen en werken in een Nationaal Park. Dat men bereid is een bijdrage te leveren omdat ze zich realiseren hoe bijzonder dat is en hoe belangrijk het is dit in stand te houden. Deelname aan het Nationaal Park is geen noodzaak of verplichting, maar een wens omdat je je mede-eigenaar voelt en een bepaalde verantwoordelijkheid voelt een bijdrage te leveren. Omdat je inziet dat het Nationaal Park een vehikel is voor een duurzame toekomst van de Heuvelrug. De vele bewonersinitiatieven tonen deze betrokkenheid nu al aan, maar verbreding en groei hiervan is van belang voor het gebied. 7

10 Het beschermen en ontwikkelen van een gebied van deze omvang, met een veelheid aan functies en een enorm aantal partijen, spelers en betrokkenen is een opgave. De status van Nationaal Park helpt daarbij. Zonder dat de status een direct juridisch beperkend effect heeft maakt het voor eenieder duidelijk dat het om een bijzonder gebied gaat waar voorzichtig mee moet worden omgegaan. De Heuvelrug is geen groot aaneengesloten systeem waarbij enkel natuurlijke processen de ontwikkeling van natuur en landschap bepalen. Maar het heeft de kwaliteiten, omvang en allure van een internationaal bijzonder Nationaal Park. De IUCN erkent het belang dat dergelijke gebieden kunnen hebben. Juist de samenhang tussen de verschillende elementen, van rug en flanken, maakt dat de Heuvelrug de status van Nationaal Park meer dan waard is. A protected area where the interaction of people and nature over time has produced an area of distinct character with significant ecological, biological, cultural and scenic value: and where safeguarding the integrity of this interaction is vital to protecting and sustaining the area and its associated nature conservation and other values. Een stevige, robuuste groene ruggengraat is cruciaal voor de toekomst van de provincie Utrecht en de Gooi en Vechtstreek binnen de provincie Noord-Holland. Het biedt de basis voor natuurbehoud, economie, leefbaarheid, woonkwaliteit en recreatie. Eén aaneengesloten Nationaal Park is de manier om dit duurzaam te garanderen. 8

11 D. De doelstellingen voor de komende twee jaar Met de hiervoor geschetste ambitie voor ogen gaan de samenwerkende partijen een uitdagend proces in. Een proces dat moet leiden tot concrete antwoorden op vragen, oplossingen voor problemen die soms al lang spelen en vragen om een hernieuwde samenwerking tussen bekende en nieuwe partijen. Wij stellen ons de volgende doelen; 1. Behoud van de karakteristieke natuur, de landschappen en erfgoed van de Heuvelrug als drager van andere functies in het gebied; 2. Zichtbaar maken van het natuurlijke kapitaal van de Heuvelrug en investeren in de bescherming en de ontwikkeling van het gebied; 3. In onze royale buitenplaats werken wij samen aan talrijke mogelijkheden voor bewoners en gasten om er te wonen, werken en te ontspannen; 4. Meer mensen, organisaties en bedrijven ruimte bieden om actief deel te kunnen nemen aan het Nationaal Park en daarmee een bredere basis leggen onder de toekomst van de Heuvelrug. 9

12 1. Groene ruggengraat: drager van functies Behoud van de karakteristieke natuur en landschap van de Heuvelrug, als drager van andere functies in het gebied. Centraal staat de bescherming en verdere ontwikkeling van de Heuvelrug. De natuur, het landschap en de cultuurhistorische elementen hebben een eigen intrinsieke waarde en vormen een belangrijke pijler voor de sociaaleconomische waarde van het gebied. Het Nationaal Park als groene contramal voor stedelijke gebieden. Dit leidt onherroepelijk ook tot spanningen tussen functies. Bebouwing en wegen in of nabij de natuur, recreatieve druk op kwetsbare gebieden, beperkte beschikbaarheid van financiële middelen voor het beheer en onderhoud. Met het Nationaal Park kunnen we gezamenlijk kijken naar de ruimtelijke ontwikkelingen en bezien of, waar en hoe we deze het beste kunnen inpassen. Bescherming en ontwikkeling van de ruggengraat is dan ook van belang. Om hier inhoud aan te geven zijn de volgende doelstellingen geformuleerd: De Heuvelrug is een goed functionerend ecosysteem waar ook unieke soorten van bos en open landschap zich kunnen handhaven en verspreiden; De kwaliteit van natuur, landschap en cultureel erfgoed is versterkt om de dreiging van sleetsheid tegen te gaan; De beleving en toegankelijkheid van de Heuvelrug is hoog door kwalitatieve routestructuren, recreatieve (groene) voorzieningen en een duidelijke zonering. In de gebiedsvisie Heel de Heuvelrug (2009) en het Beheer- en Inrichtingsplan Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug (2003) zijn de waarden van de Heuvelrug beschreven. Recent zijn in het Ontwikkelprogramma Heuvelrug (2015) en het O-gen gebiedsprogramma (2015) de doelstellingen voor het zuidelijk deel van de Heuvelrug herijkt en diverse projecten benoemd. In diezelfde lijn zijn er in Noord Holland het Uitvoeringsprogramma Noordelijke Heuvelrug (2003) en de Beheersvisie en beheersplan Goois Natuurreservaat (2010). Daarnaast is recent de Regionale Samenwerkingsagenda van de Regio Gooi en Vechtstreek vastgesteld. De ambitie van een groot Nationaal Park is in Noord Holland niet expliciet benoemd, maar de doelstellingen sluiten goed aan op hetgeen in deze documenten wordt verwoord. Al deze documenten vormen de basis voor onze aanpak. Met inachtneming van voorgaande gaan we: in beeld brengen op welke manier een kwaliteitsimpuls gerealiseerd kan worden voor: 1) natuur en het watersysteem 2) landschap & cultureel erfgoed 3) recreatie, toerisme & beleving 4) ruimtelijke ontwikkelingen; een zonering maken waarin deze aspecten goed naast elkaar en verweven met elkaar kunnen bestaan op de Heuvelrug; in deze opgave ruimte bieden voor een goede betrokkenheid van de gebruikers van de Heuvelrug (bewoners en recreanten); komen tot een gebiedsgerichte aanpak van concrete kansen en knelpunten, waarbij we oplossingen proberen te vinden door integraal naar een breder gebied te kijken. Op basis van de resultaten uit de eerste 3 onderdelen zoeken we naar concrete oplossingen waarbij ook gebruik gemaakt wordt van de bevindingen uit de andere clusters. 10

13 De resultaten van het cluster gebiedsontwikkeling zijn: 4 ambitiekaarten: o Natuur en water o landschap & cultureel erfgoed, o recreatie & toerisme & beleving, o ruimtelijke ontwikkeling; Een integrale ambitiekaart met daarop de ambities, kansen en knelpunten voor integrale gebiedsontwikkeling op de Heuvelrug; Een zoneringskaart met daarop de randvoorwaarden voor gebiedsontwikkeling op de Heuvelrug. De aanpak bestaat uit twee sporen: een inhoudelijk spoor (waarin de expertise van partijen op de Heuvelrug wordt opgehaald, gedeeld en verwerkt) en een vernieuwend spoor (waarin gebruikers en frisse buitenstaanders worden betrokken). Inhoudelijk spoor We onderscheiden 4 onderwerpen: natuur en water, landschap en cultureel erfgoed, recreatie, toerisme en beleving en als laatste ruimtelijke ontwikkeling. We zetten hierbij de volgende stappen: I. Ambitiekaart Per onderwerp worden drie werksessies georganiseerd om tot een sectorale ambitiekaart te komen. Om de uitkomsten zo concreet mogelijk te maken, worden deelnemers uitgenodigd per deelgebied: Heuvelrug Zuid: van de Uiterwaarden tot de A12. Heuvelrug Midden: van de A12 tot de A27. Heuvelrug Noord: van de A27 tot het Gooimeer. Voor de werksessies worden acht vertegenwoordigers uit de betreffende sector uitgenodigd en 2 vertegenwoordigers uit een andere sector die met een open blik kritische vragen stellen en met nieuwe ideeën komen. We onderzoeken waar de parels in het park en de kwetsbaarheden liggen, maar ook de potentie en ruimte. Uitgaande van het complete systeem, dus inclusief de flanken. Maar we stellen ons ook de vraag hoe we de relatie met de steden kunnen benutten, wat daar voor nodig is en wat dit betekent voor de waarden van het gebied. II. Integratie De resultaten van de sectorale werksessies worden samengevoegd tijdens de werksessie integrale ambitie- en zoneringskaart. Voor deze sessies worden twee personen per sector uitgenodigd en twee externen. De resultaten worden besproken met alle betrokken partijen tijdens een gebiedsconferentie, die bij voorkeur georganiseerd wordt samen met de andere twee clusters. Dit betekent dat op basis van de input keuzes gemaakt gaan worden over de toekomst van het gebied. Vernieuwend spoor Het vernieuwende spoor is bedoeld om naast de wensen en ambities van de gebiedspartners ook vanuit een andere invalshoek naar vernieuwende gebiedsontwikkeling op de Heuvelrug te kijken. Met het vernieuwende spoor wordt op een creatieve wijze invulling gegeven aan de ambities, zonering en gebiedscasussen op de Heuvelrug. We organiseren een G100 Heuvelrug weekend voor bewoners. Dit is gebaseerd op de succesvolle G1000 bijeenkomsten die zijn gehouden in diverse gemeenten. Door middel van loting worden 100 bewoners van de Heuvelrug uitgenodigd om een weekend mee te denken over de ontwikkeling van hun gebied. Daarnaast wordt onderzocht of Van Hall Larenstein studenten, scholieren en/of de EO Wijers stichting (middels een prijsvraag) een bijdrage kunnen leveren aan gebiedsontwikkeling op de Heuvelrug. Deze ideeën worden parallel aan het inhoudelijke spoor uitgevoerd. 11

14 2. Parkeconomie We maken het natuurlijke kapitaal van de Heuvelrug zichtbaar, en investeren de opbrengsten in het behoud en de ontwikkeling van het gebied Het natuurlijk kapitaal van de Heuvelrug wordt gevormd door de natuur, de landschappelijke diversiteit en het cultureel erfgoed van buitenplaatsen. Van oudsher is de Heuvelrug in trek als buitenverblijf voor mensen uit de grote steden. Dat heeft een eigen intrinsieke waarde maar vormt tegelijk één van de pijlers onder de sociaal economische waarde van het gebied. Het maakt dat de regio een geliefde woonomgeving biedt en een prima vestigingsklimaat kent voor bedrijven. De Heuvelrug met de flanken en het militaire landschap van de Nieuwe Hollandse Waterlinie vormt daarmee een groene contramal voor het stedelijk gebied als topregio. De Heuvelrug is daarnaast leverancier van schoon water. Als regenwater neergedaald op de rug, en in de flanken gewonnen. Door de natuur op de Heuvelrug is het winnen van schoon en lekker drinkwater veiliggesteld. Bronwater uit je eigen keukenkraan! Maar de Heuvelrug levert meer ecosysteemdiensten. Wij brengen de economische waarde van de Heuvelrug in beeld, om zo de verbinding te leggen tussen natuur-landschap-erfgoed en economie. Die samenhang vormt de kern van onze aanpak: we tonen aan dat de Heuvelrug een economische waarde heeft voor de verschillende partijen in het gebied, zodat we vervolgens in gesprek kunnen over de mogelijkheden om meer balans te brengen tussen de lusten en lasten. Om te komen tot concrete afspraken over de bijdrage van eenieder aan het Nationaal Park. Daarvoor volgen we een aantal sporen: De Heuvelrug kent een veelvoud aan partijen die, direct of indirect, een rol spelen bij alles wat de Heuvelrug te bieden heeft. Als wij willen weten welke lusten en lasten er zijn in het Nationaal Park, en als wij die lusten en lasten beter willen verdelen, dan is het essentieel goed te weten wie de stakeholders zijn, welke betrokkenheid zij hebben en welke rol zij op dit moment spelen. Daarbij dient duidelijk te worden welk belang zij hebben bij de Heuvelrug opdat zij hierop aangesproken kunnen worden. Economische waarde Willen we de verdeling van de lusten en de lasten op de Heuvelrug beter verdelen, dan is inzicht hierop van belang. Wie maakt kosten? Voor welke doeleinden en hoeveel? Hetzelfde gaan we in beeld brengen voor de baten. Het kwantitatieve onderzoek moet de lusten en lasten in beeld brengen van het beheer van een Nationaal Park als geheel. Het gaat dan bijvoorbeeld om kosten voor beheer, onderhoud, kwaliteitsontwikkeling, recreatieve voorzieningen, marketing, branding en toezicht. De veelheid aan beschikbare onderzoeksrapporten en gegevens vormen de basis, welke we 12

15 aanvullen of aanpassen met specifieke kennis uit het gebied. Lusten en lasten hoeven overigens niet altijd financieel van aard te zijn. Tevens brengen we de financieringsstromen in beeld. Als laatste wordt een overzicht gemaakt van bekende ambities voor de ontwikkeling in het gebied. Dit betreft ondermeer projecten waarvoor thans geen financiële dekking is, maar waarvan we willen dat de nieuwe samenwerking leidt tot nieuwe financieringsmogelijkheden. Belangrijke projecten die nu op de plank liggen zouden daarmee gerealiseerd moeten worden. Hiermee wordt de financiële opgave voor het Nationaal Park duidelijk. Dit vormt de basis om met partijen in gesprek te gaan over betrokkenheid en eventuele bijdrage aan het park. Verdienmodellen Met het inzicht dat we hebben verkregen wordt het gesprek met de verschillende stakeholders aangegaan over concrete mogelijkheden om de verbinding tussen economie en natuur-erfgoed te leggen: financiële middelen moeten richting de Heuvelrug gaan stromen. Daarbij is het van belang dat geen van de stakeholders wordt gezien als melkkoe voor het nationaal park. We kijken dan ook naar gebruikers, ondernemers en overheden. Eenieder levert een bijdrage. Er zijn vele publicaties en onderzoeksrapporten over verdienmodellen, veel lijkt al beschreven. Onze uitdaging is vooral om te komen tot concrete afspraken met de partijen over hetgeen het Nationaal Park te bieden heeft en wat de partijen daarvoor bereid zijn bij te dragen. - Primair kijken we naar de manier waarop de eindgebruikers van het park bij kunnen dragen aan de bescherming en de ontwikkeling. En dan gaat het met name over bewoners, recreanten en toeristen. Deze groep laat zich niet makkelijk vatten, te meer omdat de Heuvelrug een groot, opengesteld gebied is. Toegankelijk voor iedereen. Het ligt dan ook in de rede om met de betreffende overheden in het gebied het gesprek aan te gaan over hun mogelijkheden om bij te dragen aan het park. Gedacht kan worden aan de inzet van (een gedeelte van) de opbrengsten van toeristenbelasting, de WOZ-premies of andere park gerelateerde inkomstenbronnen. Het is evident dat dit een politiek-bestuurlijk gevoelig onderwerp is. Partijen lijken bereid om in ieder geval het gesprek hierover te voeren, gebaseerd op een degelijk inzicht in lusten en lasten. Uiteraard dient dan ook nagedacht te worden over een redelijke verdeling van de inbreng, en de wijze waarop dit praktisch handen en voeten gegeven zou kunnen worden. Dit onderwerp bevat thema s die het regionale niveau overstijgen, en lijken bij uitstek onderwerpen die door het Transitieteam Groene Motor van het rijksprogramma opgepakt zouden kunnen worden. Aansluiting bij dit team en het leveren van een actieve bijdrage zijn dan ook van belang. - De regio biedt een aantrekkelijk vestigings- en woonklimaat, hetgeen zijn weerslag kent in de immer aanwezige druk op de ruimte. Als vanuit ruimtelijke overwegingen gekozen wordt voor ontwikkelingen op de Heuvelrug, dan ligt het in de rede om ook van deze ontwikkelingen een bijdrage te vragen aan de bescherming en de ontwikkeling van het National Park. Daarbij is natuurlijk de vraag hoe dit geregeld zou moeten worden, en op basis van welke criteria of maatstaven je tot een redelijke bijdrage komt. Daarmee ontstaat ook de vraag of de mogelijkheid zou moeten ontstaan om op regionaal niveau te verevenen zodat Bouw gerelateerde ontwikkelingen kunnen leiden tot een kwaliteitsimpuls in een ander deel van het gebied. Gedacht kan worden aan de uitgifte van ontwikkelrechten om zo een zekere collectieve sturing te houden op de verdeling van de schaarse ruimte of een percentage van de exploitatiekosten ten gunste te laten komen van een beheerfonds voor Nationaal Park Heuvelrug. Een andere mogelijkheid kan zijn om juist de plankosten voor eigenaren en beheerders binnen het Nationaal Park te verlagen, omdat zij een bijdrage leveren aan de bescherming en ontwikkeling van natuur, landschap en cultureel erfgoed. Binnen het Platform Utrechtse 13

16 Buitenplaatsen loopt een project om te bekijken of dit voor landgoederen en buitenplaatsen mogelijk is. - Binnen het gebied lopen al verschillende initiatieven en zijn er mogelijkheden om deze uit te breiden. Een goed voorbeeld daarvan is de samenwerking die gevonden is ten aanzien van de MTB-fietsroutes. De verkoop van MTB-vignetten levert geld op dat ondermeer wordt gebruikt voor de aanleg en instandhouding van de routes. Uitbreiding van de routes, en dit systeem voor de hele Heuvelrug biedt kansen. Andere mogelijkheden liggen bijvoorbeeld in een ruitervignet. - Het ontwikkelen van arrangementen en gezamenlijke producten en een website voor ondernemers is van belang. Er loopt al een pilot vanuit de ondernemers voor een VIP-pas voor recreanten en toeristen. Er kan gewerkt worden aan een partnerpakket met en voor ondernemers die voor die groep meerwaarde biedt als zij zich mogen profileren met het Nationaal Park. Exclusief Heuvelrugwater wordt gebotteld en geserveerd in aangesloten horecagelegenheden. Uiteraard dient dan wel aan een aantal criteria te worden voldaan. Deze, en andere initiatieven zullen worden geïnventariseerd en waar mogelijk uitgewerkt. Dit draagt niet enkel bij aan de financiële kant van de zaak, maar zorgt ook in belangrijke mate voor draagvlak en betrokkenheid van onderaf. De koek verdelen Een goed gevuld gebiedsfonds is mooi, maar schept ook de verplichting om goede afspraken te maken over de wijze hoe de beschikbare middelen worden verdeeld en waarvoor ze worden ingezet. Daarbij is van belang te kijken naar de wijze waarop middelen beschikbaar zijn gekomen (doelgericht of algemeen), maar ook naar de wijze waarop tot besluiten over de aanwending van beschikbare middelen gekomen wordt. Als bekend is welke partijen in elke omvang meedoen, kan gekeken worden naar een mogelijke verdeelsleutel, en of sprake zou moeten zijn van een trekkingsrecht. Is er verschil tussen eigenaarschap en ondernemerschap, en wat betekent dit dan? Dit raakt uiteraard de vraag hoe partijen vertegenwoordigd zijn en daarmee het onderwerp Governance. Kansen buiten het Nationaal Park De relatie met Amsterdam, Utrecht en Amersfoort is evident. Vraag is hoe we de kansen kunnen benutten die dit biedt? De gedachte van het Nationaal Park als groene ruggengraat en pijler onder de economie verdient ook uitwerking in een grotere context, met wellicht compleet andere spelers dan nu in beeld zijn. Voorbeelden daarvan zijn de Economic Board Utrecht, Metropool Regio Amsterdam, het Utrecht Science Park en het MIRT traject in Noord Holland. Primaire doel is het Nationale Park als (inter)nationaal belangrijke pijler onder het vestigingsklimaat op de agenda te krijgen. Om zo het gesprek aan te kunnen gaan en nieuwe allianties te smeden. Theorie en praktijk Willen we een koppeling leggen tussen het hebben van baat als ondernemer en het bijdragen in de lasten van die ondernemer, dan is het van belang onze gedachten en ideeën aan de praktijk van ondernemers te toetsen. Zo kunnen we aan het eind van het proces met realistische oplossingen komen. Duidelijk zal worden welke relatie ondernemers hebben met het Nationale Park en wat dit concreet betekent. Is er een gedeeld beeld van de baten die men geniet, en welke verantwoordelijkheden liggen er bij anderen om dit mogelijk te maken? Een toets vanuit de praktijk op de uitgedachte modellen en ideeën levert ons kennis en ervaring op van mogelijke belemmeringen in de praktijk. 14

17 Het voorkomen van kosten Met de inventarisatie van lusten en lasten dient tevens onderzocht te worden op welke wijze de kosten voor het Nationale Park beperkt kunnen worden. Daarbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het inventariseren van bestaande overlappen in werkzaamheden en mogelijkheden voor het behalen van schaalvoordelen. Een betere samenwerking kan leiden tot deze voordelen, maar evenzeer kunnen dit soort voordelen leiden tot een betere samenwerking. Eigenaarschap Voorkomen moet worden dat teveel vanuit het grote proces wordt gewerkt, en daarmee kansen die zich nu voordoen op kleinere schaal niet of onvoldoende worden gezien. Kennisuitwisseling is evident, maar evenzeer het signaleren en steunen van kansrijke initiatieven die bij kunnen dragen aan het Nationale Park. Dat kan nieuwe mogelijkheden scheppen maar evenzeer bijdragen aan het gevoel van eigenaarschap bij de partijen. 15

18 3. Marketing en branding In onze royale buitenplaats werken wij samen aan talrijke mogelijkheden voor bewoners en gasten om er te wonen, werken en ontspannen De Nationale Parken van de 21e eeuw zijn grote robuuste systemen met een grote maatschappelijke waarde. Zij vormen iconen van de Nederlandse natuur, en zijn deel van de Nederlandse identiteit. De natuurgebieden en landgoederen op de Heuvelrug zijn veelal opengesteld voor het publiek. De aanwezigheid van natuurschoon wordt als een gegeven beschouwd, als publiek-goed waar eenieder vrijelijk van kan en mag genieten. De relatie met steden als Amsterdam, Utrecht en Amersfoort en de groeiende vraag naar recreatieve en toeristische mogelijkheden biedt kansen voor het gebied. De stroom bezoekers neemt gestaag toe. De Heuvelrug kan een belangrijke rol gaan spelen, en meerwaarde bieden voor de ontwikkeling van (inter)nationaal toerisme. Hier liggen kansen voor nieuwe partnerships. Een sterk merk Nationaal Park Heuvelrug zorgt voor meer bekendheid en dus voor meer aandacht vanuit de samenleving en de toeristische sector. Dit biedt kansen voor ondernemers en vergroot de mogelijkheden op nieuwe financiële stromen. Er bestaat een belangrijke samenhang tussen deze kansen en mogelijkheden ten aanzien van de eerder geschetste Parkeconomie en de mate waarin de Heuvelrug (inter)nationaal op de kaart wordt gezet. Een sterk merk zorgt voor meer eenheid en verbinding (zowel intern als extern). Het is dan wel van belang de juiste balans te vinden tussen de waarde van de Heuvelrug en de potentie die het heeft voor recreatie en toerisme. De toenemende recreatieve en toeristische druk is een gegeven, en het ontvangen of werven van meer bezoekers is geen doel op zich. Maar de kansen worden eveneens gezien. De natuurlijke kwaliteit van de Utrechtse Heuvelrug is een belangrijke pijler onder de economische en belevingswaarde. Het vormt het DNA van het gebied. Daarom is het goed van te voren te bedenken hoe we met de stijgende bezoekersstroom omgaan. Dit is een strategische vraag die al vroeg in het proces beantwoordt moet worden omdat het de richting van de marketingstrategie bepaald. In overleg met de verschillende partijen wordt gekeken waar we ons de komende jaren wel of juist niet op willen richten, en wat daar dan voor nodig is. Binnen dit cluster wordt nader onderzocht waar de kracht van het gebied ligt en welke elementen daarin een rol spelen, wat de potenties zijn. Daarbij denken we aan het verbeteren van het imago van het Nationaal Park door te vertellen waar we goed in zijn en in beeld te brengen wat het park te bieden heeft. Maar ook aan manieren om het bestedingsniveau van gasten en het aantal herhalingsbezoeken te verhogen. Dat kan alleen als we onze bezoekers op een excellente manier ontvangen en informeren, en de kwaliteit van het toeristisch-recreatieve aanbod verhoogd wordt. Nulmeting Er wordt gestart met een nulmeting die de basis legt voor een antwoord op de vraag: waar zijn we van? De nulmeting moet duidelijk maken waar we staan als gebied en kent drie onderdelen: Inventarisatie van allerlei onderzoeken die reeds zijn uitgevoerd en gegevens die al bekend zijn en het bekijken van de relevantie voor de Heuvelrug. Te denken valt aan onderzoeken van het IVN en SNP, maar ook aan lopende trajecten vanuit het rijksprogramma en de Universiteit van Amsterdam (Hendril Beeren). Tevens willen we hiermee een beeld krijgen van de belangrijkste ontwikkelingen, om mogelijke kansen en potenties van het gebied naast de huidige situatie te kunnen zetten. Kwantitatief onderzoek naar het huidige aantal bezoekers, de spreiding over het gebied en de naamsbekendheid van het Nationaal Park. Wat zien mensen, wat weten ze er van en daarmee dus ook wat niet. Wat is het bestedingspatroon? Hoeveel overnachtingen zijn er? Vragen waarop de antwoorden zich laten vertalen in harde cijfers. 16

19 Minstens zo belangrijk is een kwalitatief onderzoek waarbij we dieper ingaan op de beweegredenen van mensen om naar het Nationaal Park te komen. Wat zijn de aansprekende thema s, locaties en activiteiten? Daarbij willen we een beeld krijgen van de verschillende leefstijlen van de bezoekers (bijv. Door Motivaction of BSR Smart Agent). De internationale bekendheid, en het internationale bezoek aan het gebied lijkt op dit moment beperkt. Een breed internationaal onderzoek naar de bekendheid heeft dan ook weinig toegevoegde waarde. In het onderzoek gaan we uit van de gemiddelde Nederlander. Op basis van onze bevindingen bepalen we hoe we verder gaan. Daarbij betrekken we expliciet de grote steden zodat we daarmee de internationale bezoeker wel op het netvlies hebben en de relatie van het Nationaal Park met de steden direct versterken. Waar zijn we van? Met de verschillende partijen in het gebied onderzoeken we de merkwaarden die het Nationaal Park Heuvelrug onderscheid (zoals natuur, landschap en cultureel erfgoed). Op basis van authenticiteit, klantbehoeften en onderscheidend vermogen werken wij met onze partners aan onze propositie en beschrijven wij hoe we het Nationaal Park willen positioneren. De belofte van het gebied en de redenen waarom mensen het park willen bezoeken laat zich vertalen in een krachtig merkbeeld. Deze zoektocht draagt bij aan onze identiteit en positionering en kent de volgende stappen; A. Doelstellingen Met het aanbod van het Nationaal Park scherp op het netvlies en haar (potentiële) klanten voor ogen is het zaak de branding en marketing uit te rollen. Daarvoor is het van belang de (marketing)doelstellingen vast te stellen. Niet alleen in kwantitatieve (bijv. het verhogen van de bestedingen), maar juist ook in kwalitatieve zin (natuurbeleving, herkenbaarheid merkbeeld). B. Inventariseren Vervolgens is het zaak te inventariseren welke doelgroepen we willen bereiken. Welk publiek willen we bereiken (lokaal, regionaal, (inter)nationaal) en wat vraagt deze doelgroepen? Hoe kunnen we duidelijk maken dat we aan die vraag kunnen voldoen? Bieden wij de producten aan waar de bezoeker op zit te wachten? Door helder in beeld te brengen welke producten wij nu al leveren kunnen we zien waar we aansluiten en waar wellicht meer ontwikkeld of verbetering aangebracht zou moeten worden. C. Keuzes maken We bepalen op welke doelgroepen we ons focussen. Welk doelgroepen zijn het meest kansrijk en welke aanbod hebben we daarbij nodig? Welke opgave hebben we tav marketing, communicatie en product? D. organisatie Wanneer we weten wat we willen, hoe gaan we dat dan organiseren? Wat voor inzet en welke partners zijn nodig? Daarbij kijken we breed: het gaat niet alleen om de huidige georganiseerde partijen, maar bijvoorbeeld ook om het inzetten van bewoners en ondernemers in de vorm van ambassadeurs. Er lopen al veel initiatieven op dit gebied, zoals het Gastheerschap. Maar het vraagt ook een bredere campagne, op basis van heldere kernwaarden om de naamsbekendheid en betrokkenheid te vergroten. De onderlinge samenwerking is cruciaal voor het slagen van het Nationaal Park. Op basis van de doelstellingen wordt dan ook gekeken welke (nieuwe) partners er nodig zijn en welke stakeholders van belang zijn om de branding (mede) uit te kunnen dragen. We maken optimaal gebruik van aanbieders met een complementair aanbod (zoals Amersfoort, Amsterdam en Utrecht, of de 17

20 kastelen en landgoederen van de Veluwe) en zoeken de samenwerking met campagnepartners (zoals NBTC Holland Marketing, ANWB, route.nl). E. Propositie In onze propositie formuleren we onze belofte aan de klanten: wat kan men verwachten bij een bezoek aan Nationaal Park Heuvelrug? Wat hebben wij te bieden en waarom zijn wij het bezoeken meer dan waard? Daarbij maken we duidelijk welke producten en arrangementen wij te bieden hebben, gericht op de markt en de gekozen doelgroepen. De beschikbare middelen worden ingezet om onze producten in de markt te zetten, online en offline. Vooral gericht op de conversie zodat het online zoeken naar informatie ook leidt tot feitelijke boekingen en aanschaf van producten. Merkbeeld Dit geheel vindt uiteindelijk zijn uitwerking in allerlei concrete producten en middelen. Te denken valt aan een passend beeldmerk wat doorwerkt in een merkboek, huisstijlgids en productportfolio, propositieteksten, beeldbank. Afspraken over het gebruik van beelden en teksten zijn van belang, we willen immers zo veel mogelijk het door ons gewenste beeld breed uit laten stralen. Niet alleen door ons als Nationaal Park, maar ook door organisaties, ondernemers en burgers om ons heen. Dan is het van belang te formuleren wat we als Nationaal Park te bieden hebben aan andere partners, hoe we dat gaan leveren en wat we daarvoor terug verwachten van die partners. Daarbij horen afspraken over het gebruik van het logo, de voorwaarden waaronder dat kan en de tegenprestaties. We ontwikkelen een partnerschapsprogramma om hier vorm aan te geven, maar haken waar mogelijk aan bij regiobrede programma s die er al zijn. Interne branding Een dergelijke operatie vraagt meer dan enkel externe branding. Alle partners zullen bereid moeten zijn werkelijk te kiezen voor het positioneren van het Nationaal Park Heuvelrug. Dat betekent eenheid uitstralen, staan voor eenheid in branding (en dus bereid zijn de eigen branding hierin te passen). Het behoud van de eigen identiteit binnen het Nationaal Park is daarbij echter ook van belang. Voor een belangrijk deel gaat het ook om nieuwe partners (ondernemers, nieuwe gemeenten, bewoners, Vitens, USP, etc.) die zich hierbij aan willen sluiten. Om die reden zal ook gewerkt gaan worden aan de interne branding: het verbreden van het draagvlak onder de stakeholders en versterken van de onderlinge verbinding. Het uitdragen van een gezamenlijk verhaal, met behoud van de eigen identiteit, en het onderling uitwisselen van gegevens is van belang. De verhalen van de Heuvelrug zijn uniek en iedere plek heeft haar eigen verhaal. Verteld door de eigenaren van landgoederen, de boswachter, Gastheren en gidsen van het IVN of recreatieondernemers. Natuur Branding en marketing Parkeconomie Overheid Brandingsprogramma 18

21 Lopende kansen en ontwikkelingen Tijdens de verkoop gaat de verbouwing gewoon door, en dat is bewust zo geformuleerd. Nu al doen zich tal van ontwikkelingen voor en bieden zich kansen aan die al een bijdrage kunnen leveren aan de identiteit en bekendheid van het gebied. We gaan niet wachten tot we onze onderzoeken en ontwikkelingen hebben afgerond. Goede kansen pakken we nu al. Meer dan voorheen moet in een breder verband worden afgewogen welke kansen de moeite waard zijn. Die afweging wordt samen met de partners gemaakt. 19

22 4. Eigenaarschap Mensen en organisaties zijn actief deelnemer aan het Nationaal Park omdat het park voor hen van waarde is. Een sterk gevoel van eigenaarschap van het park onder alle betrokkenen is van wezenlijk belang. Vele eigenaren, terreinbeherende organisaties, ondernemers, gemeenten, provincies, vrijwilligers en tal van andere organisaties zijn reeds intensief betrokken bij de bescherming en ontwikkeling van het gebied. Onder hen is het gevoel van eigenaarschap groot, al geldt dat wellicht meer voor een specifiek deelgebied of een bepaalde organisatie. Daar is niets mis mee, dat moet gekoesterd worden. Tegelijkertijd vraagt een Nationaal Park met zoveel verschillende partijen een gezamenlijk onderliggend gevoel van eigenaarschap. Nog te veel wordt de aanwezigheid van natuur, landschap en erfgoed als een vanzelfsprekendheid ervaren; De natuur is van ons allemaal. Dat kan zijn, maar er is altijd iemand nodig die er voor zorgt dat de kwaliteiten worden behouden, mogelijkheden voor gebruik worden geboden en simpelweg de rommel aan het eind van de dag weer wordt opgeruimd. Een breder gevoel van eigenaarschap onder alle betrokkenen en eindgebruikers is van belang om die vanzelfsprekendheid te verkleinen. Betrokkenheid, en de bereidheid om een bijdrage te leveren aan de bescherming en ontwikkeling ervan is van groot belang. Dat vraagt wat van marketing, branding en communicatie in algemene zin maar ook veel van de manier waarop wij de betrokkenheid van mensen bij het proces vormgeven. Ten aanzien van eigenaarschap onderscheiden we twee lijnen. De eerste lijn richt zich specifiek op de groei van het gevoel van eigenaarschap bij een zeer brede groep en betrokkenheid van die groep bij het Nationaal Park in algemene zin. De tweede lijn richt zich op betrokkenheid bij het proces Nieuwe Stijl. De manier waarop we die betrokkenheid in de komende periode organiseren kan grote invloed hebben op de groei van het gevoel van eigenaarschap uit de eerste lijn, vandaar dat beiden hier samen worden beschreven. Eigenaarschap bij het Nationaal Park Heuvelrug De betrokkenheid van bewoners, eigenaren, recreanten, ondernemers, overheden en wie al niet meer bij het gebied is groot. Echter, die betrokkenheid richt zich niet direct op het Nationaal Park. Dat willen we veranderen. Dat betekent dat de komende periode activiteiten moeten worden georganiseerd die zorgen voor de groei van dat gevoel van eigenaarschap onder een brede groep. Brede communicatie Bewoners wonen in een Nationaal Park en niet alleen in hun eigen gemeente. Bezoekers worden aangetrokken door het Nationaal Park waarbinnen tal van activiteiten en bezienswaardigheden te vinden zijn. Meer dan in het verleden zal het Nationaal Park Heuvelrug voor het voetlicht worden gebracht. Juist in kleine aspecten en activiteiten ontbreekt momenteel het merkbeeld van het Nationaal Park. Dat is een gemiste kans. We gaan die activiteiten en communicatie door de partijen niet overnemen, maar stimuleren wel het gebruik van het merkbeeld Nationaal Park en organiseren waar nodig de communicatie en activiteiten met betrekking tot het park als geheel. Een duidelijke visie op het doel, de doelgroep, de boodschap, de inspanningen en de gewenste resultaten is daarbij nodig. Stimuleren initiatieven Om het gevoel van eigenaarschap te kweken is het van belang meer aan te sluiten bij initiatieven en activiteiten die nu al lopen en minder centraal aan te sturen. Maak gebruik van de energie die er is bij verschillende partijen en creëer daarmee een structuur van zelf doen. Op dit moment zijn er al veel lokale groepen actief met een veelvoud aan vrijwilligers die zich inzetten voor natuur, landshap, erfgoed en educatie. Maar er kan ook gedacht worden aan burgerinitiatieven als Geopark en de VIPpas van een aantal vakantieparken. Vanuit het proces Nieuwe Stijl gaan we initiatieven die bijdragen 20

23 aan een Nationaal Park Nieuwe Stijl faciliteren en bieden we een netwerk om kansen en knelpunten bij de verschillende partijen te agenderen. Vanuit Nieuwe Stijl wordt een deel van het budget vrijgemaakt om een zogenaamde kansenpot te vormen. Vanuit deze kansenpot kunnen initiatieven die een meerwaarde hebben voor de ambitie van een Nationaal Park Heuvelrug Nieuwe Stijl of één van de doelstellingen, en in het bijzonder het vergroten van het gevoel van eigenaarschap onder bewoners, recreanten, toeristen en ondernemers. Geopark In het Gooi loopt al geruime tijd een initiatief om voor het Gooise deel van de Heuvelrug de status van Unesco Geopark te verkrijgen. Men bereidt de procedure voor de aanvraag voor. In het Utrechtse deel is recent eenzelfde initiatief genomen voor deze status. Beiden zijn burgerinitiatieven waarbij met enthousiasme en inzet veel werk wordt verzet. De initiatieven worden gesteund vanuit het Nationaal Park Nieuwe Stijl, waarbij de voorkeur uitgaat naar de status Geopark voor het gehele Heuvelrug gebied. Nationaal Park en Geopark sluiten dan op elkaar aan en gaan beiden uit van het complete systeem. Beide initiatieven sluiten aan op de ambitie om te komen tot één Nationaal Park, maar zijn en blijven burgerinitiatieven. Waar mogelijk faciliteert Nieuwe Stijl de totstandkoming van de aanvragen. Betrokkenheid bij het proces Nationaal Park Heuvelrug Nieuwe Stijl De ambitie om te komen tot een Nationaal Park Nieuwe Stijl met nieuwe afspraken en instrumenten vraagt veel van de vele betrokkenen in het gebied. Voor een groot deel zijn deze bekend, maar juist de zoektocht naar nieuwe partners en de wens nieuwe afspraken te maken over tal van onderwerpen maakt het proces groot en complex. De beantwoording van onze vragen, en het implementeren van onze oplossingen krijgt uiteindelijk zijn weerslag in afspraken met verschillende partijen. Partijen die daar zorgvuldige besluiten over moeten nemen voordat tot overeenstemming kan worden gekomen. Die besluitvorming komt enkel tot stand als elke partij volledig geïnformeerd is en is meegenomen in het proces om te komen tot nieuwe oplossingen. Daar de besluitvorming vaak getrapt plaatsvindt, is het van belang iedere trede van die trap de aandacht te geven die het verdient. Alleen door van het begin af aan te bouwen aan een stevig draagvlak is het mogelijk de neuzen dezelfde kant op te krijgen en te komen tot de gewenste afspraken. Stakeholderanalyse Een helder inzicht in de huidige stakeholders, beoogde partners en hun positie in het spel is van groot belang. Daarbij gaat het ook om een scherp inzicht in de reeds bestaande samenwerkingsverbanden en ondersteunende organisaties. Een stakeholdersanalyse moet voor eenieder duidelijk maken wie in welke hoedanigheid en met welke pet betrokken is bij het proces. Daarbij wordt ook gekeken naar de verschillende lagen en rollen die iedere partij kan bevatten en spelen. Dit overzicht helpt bij het organiseren van het proces en het op de juiste momenten en wijze betrekken van spelers. Overigens geeft dit naar alle verwachting ook een bijdrage aan de analyse in het kader van het thema Governance. Informeren, betrekken, besluiten In de afgelopen periode is, met name op bestuurlijk niveau, met tal van (nieuwe) stakeholders en betrokkenen gesproken. Insteek van de gesprekken was te informeren over de ambities en van gedachten te wisselen over de betrokkenheid bij het proces. Kansen en mogelijke bedreigingen zijn uitgewisseld. Hoewel tal van zorgen zijn geuit en er beren op de weg worden verwacht is de algemene stemming positief te noemen: het momentum lijkt er te zijn om een aantal wezenlijke zaken op te pakken. Dit is ook bekrachtigd tijdens de startbijeenkomst van 7 september waarbij nagenoeg alle betrokken partijen aanwezig waren en het proces Nationaal Park Nieuwe Stijl op brede steun kon rekenen. 21

24 Met de start van het proces zal breder en regelmatiger geïnformeerd worden. Afhankelijk van het aantal betrokkenen en de aard van het onderwerp zal bekeken worden welke vorm het meest geschikt is. Daarbij zijn er twee lijnen. De inhoudelijke, meer specifieke informatie en betrokkenheid zullen primair lopen via de verschillende thema s. Deskundigen van betrokken partijen gaan met elkaar in gesprek over onderzoeken, resultaten en oplossingsrichtingen. Werkgroepen, projectgroepen of een community of practice over een specifiek onderwerp behoren tot de mogelijkheden. Per activiteit wordt bekeken welke vorm het beste past. Algemenere informatie over het proces Nieuwe Stijl en de bredere betrokkenheid wordt meer centraal aangestuurd. Daarbij wordt uiteraard ondermeer gedacht aan de inzet van social media, informatiebijeenkomsten, regelmatige inhoudelijke terugkoppelingen of bredere algemenere communicatie. - We inventariseren o Welke partijen stakeholder zijn in het proces o Wie binnen deze partijen een rol spelen, en welke rol dat is o Welke belangen een partij heeft o Welke samenwerkingsverbanden er zijn en wie daar deel van uitmaken - We beschrijven o Welke partijen betrokken worden in het proces o Wie binnen deze partijen betrokken wordt o Op welke wijze we deze partijen effectief kunnen betrekken Bottom-up Dit gezegd hebbende ontstaat de indruk dat het om een sterk van bovenaf gestuurd proces gaat. Dat terwijl juist het draagvlak van onderop essentieel is. De clusters worden bemand door vertegenwoordigers van de gebiedspartijen. Daarmee is een eerste verbinding gelegd tussen de partijen en het proces Nieuwe Stijl. Partijen worden daarnaast gevraagd niet enkel te reageren op beschikbare informatie maar ook actief mee te denken. Belangrijk is om de activiteiten zoveel mogelijk met partijen uit te voeren, of door partijen zelf uit te laten voeren. Afhankelijk van de aard en omvang van de activiteit kan zo gekozen worden voor realisatie door het gebied of meer centraal. Tijdens de verkoop gaat de verbouwing door Met andere woorden: de dagelijkse werkzaamheden gaan gewoon door, al zijn we met de toekomst bezig. Er lopen vele projecten en er komen nog dagelijks nieuwe initiatieven langs. Als we ons enkel op de toekomst richten missen we wellicht de kansen van vandaag. Daarnaast zijn er projecten en activiteiten die op dit moment lijken te stagneren. Verschillende oorzaken maken dat er geen of weinig vooruitgang wordt geboekt. Dit is des te vervelender omdat dit niet bijdraagt aan een groeiend vertrouwen in een Nieuwe stijl. Daarom is het van belang om te kijken hoe de energie in Nieuwe Stijl gebruikt kan worden om deze nieuwe kansen te pakken en wellicht een doorbraak te forceren bij dossiers die al lang stagneren. Het proces Nieuwe Stijl zal deze projecten niet overnemen maar wel kijken of er manieren zijn om snelheid te genereren en voortgang te maken. 22

25 5. Governance De Nationale Parken van de 21e eeuw zijn grote robuuste systemen met een grote maatschappelijke waarde. Zij vormen iconen van de Nederlandse natuur en zijn deel van de Nederlandse identiteit. De natuurgebieden en landgoederen op de Heuvelrug zijn veelal opengesteld voor het publiek. De aanwezigheid van natuurschoon wordt vaak als een gegeven beschouwd, bijna een publiek goed. Het werkgebied en de werkzaamheden van een Nationaal Park Heuvelrug omvat een veelvoud aan stakeholders met elk een eigen belang en motivatie om deel te nemen aan de samenwerking. Overheidspartijen, belangengroeperingen, ondernemers, particuliere eigenaren, terrein beherende organisaties, maar ook wandelaars, ruiters en fietsers. Op dit moment bestaan binnen de provincies Utrecht en Noord Holland verschillende samenwerkingsverbanden in het gebied van het beoogde Nationaal Park. Een veelvoud aan stakeholders is, in meer of mindere mate en in verschillende hoedanigheden, betrokken bij de instandhouding en ontwikkeling van de kwaliteiten van het gebied. Bij het Nationaal Park Heuvelrug Nieuwe Stijl horen ook andere planningsbenaderingen: andere verhoudingen en manieren van samenwerking tussen de overheden onderling en met de maatschappelijke organisaties, particulieren en bedrijfsleven en een actieve inbreng vanuit de samenleving. Met de vergroting van het Nationaal Park neemt het aantal stakeholders toe en ontstaat de vraag op welke manier, en met welke organisatievorm het geheel aangestuurd kan worden. Vorm volgt inhoud, van onderaf Met de dagelijkse praktijk op eenieders netvlies is de verleiding groot snel te starten met onderzoeken naar, en discussies over, Governance en sturingsmodellen. Het is essentieel dat de gebiedspartijen eerst komen tot een gezamenlijk beeld voor de toekomst met afspraken over in te zetten instrumenten. Anders ontstaat het risico dat discussies over de wijze van sturing en de posities van partijen de boventoon gaan voeren. Het onderwerp Governance wordt dan ook iets later in de tijd opgestart, als blijkt dat er een beweging onder partijen gaat ontstaan met een heldere stip op de horizon. Daarbij is het van belang te weten dat het huidige Nationale Park Utrechtse Heuvelrug met veel energie van onderop tot stand is gekomen. Particuliere eigenaren en terreinbeherende instanties hebben de handen ineen geslagen en zijn zo tot samenwerking gekomen. Voor een Nationaal Park Nieuwe Stijl is de inbreng van gebiedspartijen niet anders. Ook ten aanzien van het onderwerp Governance is een sterke inbreng van de gebiedspartijen nodig, en dienen met name deze partijen aan te geven waar behoefte aan is en welke zaken geregeld moeten worden. Naarmate de werkzaamheden in de overige clusters vorderen zal duidelijker worden wat het werkgebied en de taken van de samenwerking zouden moeten zijn en welke stakeholders daarbij horen. Het is immers juist de bedoeling nieuwe coalities te smeden. Dat betekent dat een deel van de toekomstige samenwerkingspartners nog onbekend is. De analyse kan met en door de thans in het clusteroverleg samenwerkende partijen worden gestart. Zodra meer helderheid bestaat over het werkgebied en de (nieuwe) stakeholders zal een uitgebreide omgevingsanalyse worden uitgevoerd en worden bekeken hoe en wanneer zij bij de verdere uitwerking betrokken zullen worden. Uiteindelijk ontwikkelen wij een sturingsmodel voor Nationaal Park Heuvelrug. Dit model is de basis van een effectieve en compacte organisatie waarbij helderheid bestaat over de verdeling van rollen en verantwoordelijkheden. Heldere afspraken over de manier waarop de aansturing van het Nationaal Park is georganiseerd, maar ook over de relatie tussen de organisatie en haar stakeholders. Op basis van een breed draagvlak en vertrouwen van de stakeholders vormt deze organisatie de koepel voor het Nationaal Park die met enig gezag centrale zaken kan coördineren en (doen) uitvoeren zonder de eigen verantwoordelijkheid van de gebiedspartijen over te willen nemen. 23

26 Het proces Nieuwe Stijl faciliteert en bewaakt de voortgang maar verzorgt bovenal de verbinding tussen de partijen die uiteindelijk in een nieuw Nationaal Park willen gaan samenwerken. Resultaat We werken toe naar één sturingsmodel voor het Nationaal Park Heuvelrug. Mede gebaseerd op: - de vereisten voor een sturingsmodel die volgen uit de andere inhoudelijke clusters; - een inventarisatie van de sterke en zwakke punten van de huidige organisatievormen; - een breed draagvlak onder stakeholders, waarbij eenieder zich (min of meer) vertegenwoordigd voelt en het Nationaal Park zich tegelijkertijd met enig gezag kan doen gelden; Daarbij hoort: - een heldere beschrijving van de verschillende rollen, verantwoordelijkheden en bevoegdheden; - een heldere beschrijving van de noodzakelijke vervolgstappen om te komen tot de gewenste organisatievorm, waarbij duidelijk is welke rol bestaande organisatievormen in de nieuwe situatie gaan krijgen; - een heldere beschrijving van de relatie tot andere organisaties, waarbij Governance momenteel eveneens een onderwerp van gesprek en onderzoek is; - een heldere beschrijving van de manier waarop invulling wordt gegeven aan Good Governance : het bewaken en toepassen van vooraf afgesproken waarden, integriteit, recht doen aan de belangen van alle stakeholders, toepassing van overeengekomen regels en code, het transparant opereren en het afleggen van verantwoording. Dit resulteert in diverse juridische documenten waarmee het sturingsmodel wordt geïmplementeerd. Inspanningen, aanpak De aanpak voor de zoektocht naar het juiste sturingsmodel bestaat uit vijf stappen; I. Analyse - Inventarisatie van wensen en eisen ten aanzien van sturing; - Inventarisatie huidige samenwerkingsverbanden, beschrijven van positieve en negatieve kanten van deze verbanden; - Onderzoek naar andere voorbeelden en ervaringen in de praktijk, binnen- en buitenland; - Beschrijven van het uiteindelijke werkgebied en de te betrekken actoren; - Onderscheiden van verschillende schaalniveaus van betrokkenheid in de nieuwe samenwerking: meeweten, meedenken, meebepalen. II. Programma van eisen - Beschrijven van de kaders en randvoorwaarden, wensen waaraan het model dient te voldoen; - Gebaseerd op de Analyse; - Gebaseerd op de bevindingen uit de clusters Parkeconomie, Gebiedsontwikkeling en Branding. 24

27 III. Scenario s ontwikkelen en beschrijven - In beeld brengen verschillende sturingsmogelijkheden (denk aan centraal of decentraal) ; - Beschrijven van scenario s; - Beschrijven van positieve en negatieve kanten van de scenario s; IV. Afwegen van de scenario s en maken van een keuze - Afweging op basis van het Programma van Eisen; - Keuze voor een uit te werken scenario. V. Uitwerking - Vormgeven van de benodigde juridische documenten zoals samenwerkingsovereenkomsten en statuten; - Besluitvorming bij de verschillende stakeholders; - Ondertekening van de diverse documenten. 25

28 E. Aanpak a. Studiegebied Bij de Heuvelrug wordt veelal gedacht aan de hoge, drogere gronden met daarop de bossen en heidevelden en als het gaat om de uitbreiding naar het huidige Nationale Park wordt gekeken al snel naar de noord-zuidlijn. Nationaal Park Heuvelrug Nieuwe Stijl benadert het gebied vanuit de systeemgedachte, waarbij geomorfologie en hydrologie de basis vormen van wat er nu al is en wat er nog gaat komen. Het is dus cruciaal om niet alleen te kijken naar de hogere gronden maar juist ook naar de flanken en naastgelegen lagere en nattere gronden. Eén compleet systeem als basis voor natuur, landschap en erfgoed en hiermee het nieuwe Nationaal Park. Hiermee wordt ver buiten de huidige grenzen van het huidige Nationaal Park Utrechtse Heuvelrug getreden. Ook gaan we over meerdere grenzen heen van provincies, gemeenten en waterschappen. Daarnaast heeft de relatie met een aantal grote steden flinke invloed op het gebied. Hoe de begrenzing er straks uit komt te zien weten we niet, en of deze net zo gedetailleerd moet zijn als de huidige weten we evenmin. Om die reden spreken we van een studiegebied. Binnen dit gebied gaan we op zoek naar de kansen en mogelijkheden en kijken we of partijen de meerwaarde inzien van een Nationaal Park Heuvelrug Nieuwe Stijl en daar aan mee willen doen. Studiegebied 26

29 b. Eindproducten Tijdens het proces bouwen we voort op wat er al is, benutten nieuwe kansen en zoeken naar nieuwe oplossingen. De deelresultaten uit de clusters, onderzoeksresultaten en concrete afspraken, komen samen en het resultaat toont aan dat de Heuvelrug een Nationaal Park Nieuwe Stijl is. Dit komt tot uitdrukking in een viertal eindproducten: I. Visie - Een integraal ruimtelijk perspectief waarmee de visie op natuur, landschap, erfgoed, recreatie, toerisme en sociaal economische ontwikkelingen voor het totale gebied in beeld wordt gebracht. Kansen worden benut en de kwetsbaarheden worden beschermd. Voor de komende jaren is duidelijk waar vanuit het nationaal park de accenten worden gelegd qua gebiedsontwikkeling. - Een plan voor parkeconomie, waarin private en publieke stromen zorgen voor financiering van de kwaliteiten in het park respectievelijk van de stakeholders daarin, en waarbij de kwaliteiten van het park bijdragen aan economische kansen en ontwikkelingsmogelijkheden. Niet alleen plannen, maar ook concrete afspraken tussen partijen. - Een visie op branding en marketing: waar ligt de kracht van de Heuvelrug, hoe benutten we die en wat gaan we doen om het gebied optimaal in de markt te zetten. De Heuvelrug als sterk merk. Branding en marketing als middel om het Nationaal Park te versterken. II. Uitvoeringsprogramma Een heldere beschrijving van projecten die zullen worden gerealiseerd om het perspectief te realiseren, en dus bestaande kwaliteiten te beschermen of te versterken en nieuwe kwaliteiten te ontwikkelen. III. Identiteit en eigenaarschap Een duidelijk herkenbare identiteit, gestoeld op een breed draagvlak onder alle betrokkenen. Bereidheid om mee te doen en bij te dragen, trots om deel uit te mogen maken van dit mooie gebied. Nieuwe samenwerkingen en allianties. IV. Governance Een sturingsmodel dat vertrouwen wekt bij alle betrokken partijen, dat functioneert als koepel voor het Nationale Park. Als netwerk en platform voor betrokkenen, dat kansen signaleert en creëert en waar nodig en gewenst centrale onderwerpen of projecten zelf trekt. Een model dat helderheid geeft over taken, bevoegdheden en verantwoordelijkheden van de verschillende gremia. Lean and mean, effectief en efficiënt. Een model dat het mogelijk maakt om op een transparante en controleerbare wijze financiële middelen te laten stromen. De eindproducten staan niet op zichzelf, en zijn in sterke mate van elkaar afhankelijk. Gedurende het proces en de loop van de diverse activiteiten zal dus voortdurend afstemming zijn tussen de diverse betrokkenen. Op die manier zorgen we er voor dat er een waardevolle en noodzakelijke kruisbestuiving tussen de verschillende onderwerpen plaats kan vinden. 27

30 - Visie - Uitvoeringsprogramma - Parkeconomie Identiteit en eigenaarschap Governance 28