k a s t e l e n i n n e d e r l a n d

Transcriptie

1 k a s t e e l Inhoudsopgave k a s t e l e n i n n e d e r l a n d Wat is een kasteel? Blz. 2-3 Ringwalburchten Blz. 4 Motteburchten Blz. 5 Ronde Waterburchten Blz. 6 Vierhoekige Waterburchten Blz. 7 Woon- en Zaaltorenkastelen Blz. 8 Woontorens Blz. 9 Van kasteel naar adellijk woonhuis Blz. 10 Overzicht kastelen Blz. 11 Opdrachten Blz. 12

2 2 Wat is een kasteel? Een kasteel is de versterkte woning van een edelman. Soms wordt een kasteel ook wel een huys, borch of slot genoemd. In een kasteel moest je kunnen wonen en het moest goed te verdedigen zijn. De plaats waar het werd gebouwd was belangrijk. Zo was een kasteel goed te verdedigen als het tussen de rivieren werd gebouwd, of op een berg. Ook de manier waarop een kasteel was gebouwd zorgde ervoor dat het goed bestand was tegen aanvallen. Denk maar eens aan de dikke muren en de kleine ramen. Ook was de toegangspoort moeilijk te bereiken, omdat er een ophaalbrug was. In de prehistorie kenden de landen om ons heen al vluchtburchten. Deze vluchtburchten waren vaak gebouwd op een berg of hadden wallen ter bescherming. Ook de Romeinen bouwden al versterkingen (forten) langs de grenzen en wegen van hun rijk. Dit gebeurde aan het begin van onze jaartelling. De rechthoekige aanleg, stenen muren en uitspringende torens van de forten brachten edelen op het idee hetzelfde te doen. Aan de kust van Vlaanderen en Zeeland bouwde men aan het einde van de 9e eeuw vluchtburchten. Ze noemden die ook wel burgen. Deze burchten moesten bescherming geven tegen aanvallen van de Vikingen. Vluchtburchten waren cirkelvormig en hadden een gracht en aarden wal. Je kunt het woord burcht vaak terugvinden in plaatsnamen. Bijvoorbeeld Burgh-Haamstede en Middelburg. Een torentrap in Kasteel Hernen (foto Marcel Köppen)

3 De eerste kastelen werden ongeveer 1000 jaar geleden gebouwd. Enkele rijke en machtige edelen bouwden voor het eerst een privé versterking. Voor sommige was de oorlog tussen Frankrijk en het Duitse rijk een reden om een versterkte woning te bouwen. Ze waren bang dat ook hun bezittingen gevaar liepen en versterkten hun woning. De woning bevond zich in een centraal gelegen toren of donjon. Na de 11e eeuw werden er meer burchten gebouwd en begonnen ook de minder rijke edelen kastelen te bouwen. Het eind van de kastelentijd begon met de komst van het buskruit in de 14e eeuw. Met dit buskruit kon je kogels uit kanonnen schieten. De eerste kanonnen waren niet sterk genoeg om stenen muren aan puin te schieten. Pas in de 15e eeuw werden de kanonnen zo goed dat het moeilijk werd voor de edelman om zijn kasteel te verdedigen. Uiteindelijk bleek het zelfs onmogelijk. Er werden vanaf 1500 geen nieuwe kastelen meer gebouwd. Deze woningen konden de mensen toch niet meer beschermen tegen vijanden. Het kasteel werd uiteindelijk een adellijk landhuis of een ruïne. De ruïne van Kasteel Batenburg (foto Marcel Köppen) 3

4 Ringwalburchten 4 Tegen het jaar 1000 werd op een eenvoudige manier het eigen erf beschermd door een dubbele of drievoudige gracht. Zo n walburcht bestond uit een grote aarden wal met een natte of droge gracht eromheen. De wal kon aan de buitenzijde versterkt zijn met een palissade. Dit is een afscheiding van houten palen die om de wal heen staat. Op de weergang op de palissade kon men lopen en daarvandaan het kasteel verdedigen. De bebouwing op het binnenterrein was meestal van hout. In ons land waren weinig walburchten. We denken dat ze werden aangelegd door belangrijke families van gouwgraven. Een gouwgraaf is een landheer die het gezag heeft over een landstreek, een gouw. Zij konden zo vanuit de walburcht een hele streek beheersen en soms ook echt helemaal overzien. Ringwalburchten

5 Motteburchten Na het jaar 1000 kwam er in West-Europa een nieuw soort In het begin waren de gebouwen op de motteburcht meestal Door het gewicht van de zware kasteel bij: de motteburcht. Als een kasteel of een toren op een van hout, maar later gebruikte men natuursteen. Motteburchten bakstenen konden donjon heuvel staat die door mensen gemaakt is, noemt men dit een ontstonden waarschijnlijk het eerst in Midden-Frankrijk en en ringmuren gemakkelijk mottekasteel. Motte is het Latijnse woord voor heuvel of kluit. Duitsland. In de middeleeuwen, de 13e eeuw, waren er veel verzakken. Bij een belegering was De heuvel vormde zo de hoofdburcht met een gracht eromheen. De hoofdburcht was het belangrijkste, omdat daar de heer woonde. Tegen de hoofdburcht was de voorburcht gebouwd. Hier woonde het personeel en waren de stallen en de schuren van de kasteelheer. De voorburcht werd ook omringd door een natte of droge gracht. De hoofdtoren, die ook wel donjon werd genoemd, was het middelpunt en het laatste toevluchtsoord van het kasteel. eenvoudige motteburchten in Nederland. In Nederland is geen natuursteen, maar wel baksteen. Daarmee kon de edelman zijn eigen hof versterken. Baksteen betekende echter ook het einde voor dit kasteeltype. Motteburchten de motteburcht vaak niet sterk genoeg. Daarom werden er na de 13e eeuw geen motteburchten meer gebouwd. In de buurt van Slot Loevestein staat de dichtstbijzijnde ruïne van een motteburcht in Almkerk (Noord- Brabant). 5

6 Ronde Waterburchten Toen de stenen burchten niet Men kreeg behoefte aan meer woonruimte en bouwde daarom meer op een heuvel werden steeds meer binnen de burcht. Hierdoor werd het overzicht gebouwd, werden ze veel sterker. vanaf de ringmuur veel moeilijker. Er waren te veel plekken die Vanaf het begin van de 13e eeuw je niet goed kon overzien. De dode hoeken zorgden ervoor dat 6 werd er geëxperimenteerd met de aanleg van ronde waterburchten met een brede gracht eromheen. Een zware bakstenen ringmuur met kantelen en verstevigd met ronde bogen vormde de belangrijkste verdediging van het kasteel. Op de ringmuur was een weergang die soms overdekt was met hout. Op het binnenterrein kwam een ronde woontoren te staan. het kasteel niet goed verdedigd kon worden. Het terrein werd te groot. Daarom werden de vierkante of ronde muurtorens in de ringmuur opgenomen. Vanuit deze torens kon alles goed verdedigd worden. De ringmuur van Kasteel Doornenburg (foto Marcel Köppen) De weergang van Kasteel Hernen (foto Marcel Köppen) Ronde Waterburchten

7 Vierhoekige Waterburchten Vierhoekige Waterburchten In de loop van de 13e eeuw begon men met de bouw van vierhoekige of rechthoekige burchten. Ronde of vierkante torens stonden op de hoeken van de rechte muren. Hierdoor was er beter zicht op de rechte stukken muur. Een grote zaal tegen de achtermuur zorgde voor het noodzakelijke wooncomfort. Soms was een hoektoren extra versterkt als hoofdtoren of donjon. Deze toren was dan het laatste toevluchtsoord. De voorburcht was meestal vierkant of rechthoekig. Graaf Floris V van Holland liet aan het einde van de 13e eeuw als een van de eerste in de Nederlanden die vierhoekige waterburchten bouwen. Voorbeelden: Kasteel Brederode te Santpoort (Noord-Holland) Kasteel Radboud te Medemblik (Noord-Holland) Muiderslot te Muiden (Noord-Holland) Kasteel Ammersoyen te Ammerzoden (Gelderland) Kasteel Helmond te Helmond (Noord-Brabant) Kasteel Ammersoyen (foto Marcel Köppen) 7

8 Woon- en zaaltorenkastelen Woon- en zaaltorenkastelen Kastelen werden nooit in een keer gebouwd, maar werden steeds verder aangepast aan de tijd. Behalve waterburchten werden kastelen uitgebouwd tot een woon- of zaaltorenkasteel. Langs de binnenzijde van de muren werden extra vertrekken gebouwd. Dat kon bijvoorbeeld een ridderzaal of wapenzaal zijn. Slot Loevestein (foto Marcel Köppen) Slot Loevestein is een voorbeeld van een kasteel dat zo ontstaan is. Het slot werd vanaf 1360 in vier fasen gebouwd. Eerst werd een vierkante woontoren gebouwd van 8 bij 8 meter met muren van 2 meter dik. Deze woontoren werd de Riddertoren genoemd. Deze zaal werd gebruikt voor belangrijke bijeenkomsten als feesten en voor de rechtspraak. Bovendien werd hier ook de mis opgedragen. Na de zaal werd de Keukentoren toegevoegd, waardoor het kasteel een u-vorm kreeg. Voor het kasteel werd Daarna werd een grote zaal gebouwd van 20 meter lang en 8 een voorburcht gebouwd met twee verdedigingstorens en een 8 meter breed. boerderij.

9 Woontorens Woontorens De meeste lagere edelen in de middeleeuwse Nederlanden zijn nooit rijk genoeg geweest om hun toren te verbouwen tot een echte waterburcht. Zij versterkten vanaf de 13e eeuw hun hof met een eenvoudige bakstenen toren, de donjon. In deze toren woonde men niet alleen, van hieruit kon men zich ook verdedigen. Met de ingang op de eerste verdieping en een wandelgang met kantelen op het dak kon voldoende weerstand geboden worden. Kantelen zijn stenen kartelranden in de kasteelmuur om bij een aanval achter te schuilen. Zo n woontoren werd soms uitgebreid met een zaal en een extra toren. Veel kastelen in Nederland zijn eerst een eenvoudige woontoren geweest. Een woontoren hoefde niet altijd vierkant te zijn. Er komen ook rechthoekige en ronde woontorens voor. Het hebben van een kasteel, ook al was het maar een woontoren, was erg belangrijk voor het uitoefenen van je macht. Pas als je een kasteel of woontoren bezat, hadden ze respect voor je. Kasteel Lunenburg (foto D. Kransberg, collectie NKS) 9

10 Van kasteel naar adellijk woonhuis Toen men kastelen ging Met de komst van het buskruit werd het pas echt gevaarlijk. Door Vanaf de 16e eeuw werden kastelen steeds vaker verbouwd tot bouwen, waren aanval- en de kracht van het buskruit lukte het de vijand de dikke muren comfortabele buitenhuizen. Er kwamen grotere ramen in en verdedigingsmiddelen nog stuk te schieten. Dit vereiste weer een heel andere manier van de sobere middeleeuwse inrichting werd vervangen door een erg eenvoudig. Er werd zoveel bouwen. Dikkere muren van 3 tot 5 meter boden soms een veel luxueuzere inrichting. Vanaf het einde van de 18e eeuw mogelijk gebruik gemaakt van de natuurlijke omstandigheden. Zo gaf een motteburcht bovenop een natuurlijke wal genoeg bescherming om vijanden met speren en pijl en boog op afstand te houden. De invoering van de kruisboog in de 12e eeuw maakte een aanval al gevaarlijker. Ook dwongen katapulten, stormrammen en stormtorens de heer het kasteel steeds sterker te maken. oplossing. Ook was het verminderen van het aantal kwetsbare en dode hoeken een mogelijkheid. Verschillende 14e en 15e eeuwse kastelen bestaan uit een zwaargebouwde rechthoek met slechts torens bij de ingang. Soms waren er ook enkele Arkeltorentjes. Dat zijn hangtorentjes op de hoeken van de burcht, waarvandaan ze de burcht konden verdedigen. Een verbetering was de aanleg van aarden wallen rondom het kasteel. Hiermee kon men het vijandelijke kanonvuur op afstand houden. Als in deze wal bastions werden opgenomen, kon men het kasteel niet alleen verdedigen, maar ook zelf de vijand beschieten. De meeste kastelenbouwers konden dat niet. Van kasteel naar adellijk woonhuis bouwden de rijken alleen nog adellijke landhuizen. Vanwege de status werden die vaak als een kasteel gebouwd: met torentjes, een ophaalbrug en een gracht. De meeste middeleeuwse kastelen vervielen tot een ruïne of werden gesloopt. Een paar kastelen overleefden het en worden nu bijvoorbeeld als museum gebruikt. 10 Huis Soelen (foto Marcel Köppen)

11 Overzicht kastelen Overzicht Ringwalburchten Motteburchten Ronde waterburchten Vierhoekige waterburchten Woon- zaaltorenkastelen Woontorens Het overzicht laat maar een deel zien van de ongeveer 300 kastelen die er in Nederland zijn. De meeste van de hier gebruikte voorbeelden staan in de omgeving van Slot Loevestein. 11

12 Opdrachten 1 Kasteelmuren zijn vaak heel dik; soms wel meer dan 2 meter! Waarvoor was dat? 2 Wat gebeurde er met kastelen toen het buskruit werd uitgevonden? 12 Verder zoeken: Wat gebeurde er met de kastelen na de middeleeuwen? Opdrachten