Hunebedden, grafheuvels en urnenvelden drs. B.I.M. Klijnstra Stakelbeek

Transcriptie

1 Hunebedden, grafheuvels en urnenvelden drs. B.I.M. Klijnstra Stakelbeek Ontstaan stuwwallandschap Drenthe, veenlandschap en stuwwallen Drenthe ligt op een wat hoger gelegen plateau in het zuiden en oosten begrensd door de rivieren Vecht en Eems. In het westen en noorden daalt het landschap langzaam richting de kuststreken. In de lijn Emmen Dokkum wodt het plateua doorsneden door een waterscheiding (Hunze). De oostelijke helft wordt de Hondsrug genoemd, de westelijke helft wordt gevormd door de Friese Wouden en het Groninger Westerkwartier. Het landschap wordt gevormd door (hoog)veengebieden afgewisseld met zandopduikingen en stuwwallen. De stuwwallen zijn gevormd tijdens de ijstijden waarbij het landijs zich tot in Noord- en West-Nederland uitstrekten. Het zware landijs stuwde zand voor zich uit. Toen het ijs zich later weer terugtrok bleven de zandophopingen liggen. Aan de kenmerkende stuwwallen is nu nog te zien hoe ver het ijs zich heeft uitgebreid over Nederland (afb. 1). De verste uitbreiding was tot aan de lijn Haarlem Utrecht Nijmegen. Wij beperken ons nu tot het Drentse landschap. Tijdens de laatste grote uitbreiding van landijs over Noord-Nederland werden de Noord-Nederlandse stuwwallen gevormd (rug van Gaasterland, Woldberg, Bisschopsberg en Zuidwolde). Afb. 1

2 IJstijden Gedurende het geologische tijdperk Pleistoceen (2,5 mln BC) zijn er verschillende ijstijden. Vanaf het Holoceen gaan we langzaam over naar warmere perioden ( BC tot heden). Saalien (ijstijd) ( BC BC) Drie ijstijden ( BC, BC en BC) IJsbedekking gedurende de derde ijstijd ( BC). Beide andere ijstijden poolwoestijn / toendra. Eemien (tussenijstijd) ( BC BC) Climax BC (loofbos) Weichselien (periode met kortere koude perioden) ( BC BC) Koude perioden (poolwoestijn, toendra) Warme perioden (Toendra, naaldbos) De terugtrekkende ijsmassa liet een dunne deklaag van keileem en smeltwaterafzettingen achter op de onderliggende laag fijn zand. In de smeltwaterafzettingen bevonden zich ook stenen en keien die door het ijs waren meegenomen vanuit noordelijke regionen. Tegen het einde van de laatste ijstijd werd er in bepaalde gebieden dekzand afgezet, hierheen geblazen door de koude poolwinden. Plaatselijk werden deze dekzandgebieden opgestuwd tot hoge duinen. Nu nog zijn deze dekzanden in Drenthe herkenbaar in het landschap. Echter zijn de meesten nu door bos bedekt. Deze dekanden moeten niet verward worden met de latere stuifzanden waar de kenmerkende drentse heidegebieden zijn ontstaan. Deze stuifzanden heidegebieden zijn grotendeels door menselijk toedoen ontstaan toen de behoefte aan landbouwgebieden groter werd en kunnen ook alleen in stand blijven doordat ze worden begraasd. Zou dit niet gebeuren dan groeien de heidevelden langzaam dicht totdat er alleen nog maar bossen over zijn. Alleen begrazing door wild is niet voldoende om de heidevelden in stand te houden. Ook veeteelt is noodzakelijk. Er zijn ook nu nog schaapskooien waar het karakterestieke drentse heideschaap wordt gehouden. De mens heeft duidelijke sporen achtergelaten. De eerste mensachtigen (Neanderthalers) lieten rond BC voor het eerst hun sporen na in Nederland. De moderne mens vestigt zich uiteindelijk rond BC permanent in Drenthe.

3 Culturen De menselijke beschaving is veel eerder ontstaan dan dat er bewoning was in Drenthe. De allereerste mensachtigen ontstonden in het Paleolithicum en ontwikkelden zich in de loop van honderdduizenden jaren tot de moderne mens. Paleolithicum (Pleistoceen) BC BC Vroeg-Paleolithicum ( BC / BC) Er zijn verschillende opvattingen over wanneer het Vroeg-Paleolithicum eindigede, ik zal BC aanhouden. De eerste vroege mensachtigen ontstaan in Oost-Afrika in het gebiede dat bekend staat als de Grote Slenk (huidig Ethiopië, Kenia, Tanzania en Uganda). Er was toen nog geen menselijke bewoning in het huidige Nederland. Oud-Paleolithicum ( BC BC) De eerste mensachtigen, de Homo Neanderthaler (ontstaan uit de Homo Heidelbergensis), vestigen zich in het Oud-Paleolithicum in (Zuid-)Europa. Eventuele sporen van menselijke bewoning in Noord-Nederland zijn door de latere ijstijden volledig uitgewist. Maar het is aannemelijk dat er al menselijke activiteit was in het Oud-Paleolithicum aangezien er op de Utrechtse Heuvelrug wel sporen uit deze periode zijn gevonden zoals eenvoudige stenen werktuigen (vuistbijlen en klopstenen). Men leefde naast verscheidende dieren die hier nu niet meer van nature voorkomen zoals rendieren, wisenten, wilde paarden en wolven. Ook leefden er nog dieren die nu uitgestorven zijn zoals de wolharige neushoorn, megaloceros (reuzenhert), grottenleeuwen en zelfs mammoeten. Midden-Paleolithicum ( BC BC) In het Midden-Paleolithicum was Drenthe vrijwel niet bewoond aangezien het hier toen bedekt was met een dikke laag landijs. Waarschijnlijk zwerfden de menselijke bewoners (Neanderthaler) in de zomers over de toendra s en trokken ze zich s winters terug in zuidelijker gelegen grotten. In Afrika ontstond de voorlopers van de moderne mens die zich gedurende het Midden-Paleolithicum steeds verder uitbreidde. Rond BC vestigde de moderne mens (Homo sapiens) zich uiteindelijk in het Midden-Oosten en Oost-Europa. Jong-Paleolithicum ( BC BC) Rond BC maakt de Neanderthaler in Frankrijk plaats voor de moderne mens en stierf uiteindelijk uit. Het Jong-Paleolithicum begint. In de eerste periode van het Jong- Paleolithicum was het echter nog te koud in Drenthe voor menselijke bewoning. Er was hier toen een koude poolwoestijn. Pas rond BC maakte deze poolwoestijn plaats voor een toendra welke na BC langzaam overging in naaldbos. In Drenthe en ook hier in Havelte, zijn uit deze latere periode wel sporen van menselijke bewoning teruggevonden. De zogenoemde Hamburg-cultuur heeft hier geleefd (+/ BC). Zij gebruikten steeds geavanceerdere vuurstenen werktuigen zoals spitsen, krabbers en stekers. Onder andere rendieren, paarden, poolvossen, veelvraten en sneeuwhazen leefden hier naast de mens. De mammoeten en neushoorns zijn hier nu uitgestorven.

4 Mesolithicum (Holoceen) BC BC Het Paleolithicum gaat rond BC over in het Mesolithicum. De ijstijden zijn verleden tijd en het klimaat begint te lijken op het huidige klimaat en in bepaalde perioden was het zelfs een paar graden warmer. Elanden, edelherten, reeën, oerossen, wisenten, wolven, beren, lynxen en bevers leefden nu naast onze voorouders. De mensen leefden in hutten en tenten en maakten nog specialistischere stenen werktuigen als in het Jong-Paleolithicum. Het leefgebied van deze mensen was erg uitgebreid. Engeland was nog verbonden met het vaste land van Europa en ook in het gebied waar nu de Noordzee ligt was een groot gedeelte bewoonbaar. De oprukkende Noorzee dreef de mensen in het Laat-Mesolithicum naar de gebieden die het huidige Nederland vormden. Het Mesolithicum duurde tot ongeveer BC. Daarna gaat het Mesolithicum over in het Neolithicum. Neolithicum BC BC Rond BC ging men in het Midden-Oosten en Zuidwest-Azië over van een jagerverzamelaarscultuur naar akkerbouw en veeteelt. Eenkoren, emmertarwe en gerst waren de eerste gewassen die verbouwd werden. Schapen en geiten zijn de eerste gedomesticeerde dieren. Rond BC bereikt deze verandering Zuid-Europa (als eerste de kustvlakten van Griekenland). Het begin van het Neolithicum kenmerkt zich door de overgang van een jagerverzamelaarscultuur naar akkerbouw en veeteelt in Noordwest-Europa rond BC. Pas rond BC bereikte deze cultuursomslag uiteindelijk de uithoeken van Europa en dus ook Noord-Nederland. Inmiddels zijn ook runderen en varkens gedomesticeerd en worden Tarwe, gerst, linzen, wikke, erwten en vlas verbouwd. De diverse culturen in Noord-Nederland onderscheiden zich van elkaar door hun aardewerk (vorm en versiering), werktuigen en verschillende manieren van begravingen. De belangrijkste neolithische culturen waarvan in Nederland sporen zijn teruggevonden zijn: De Leijen Wartenaar ( BC BC) Survival (5.500 BC BC) Swifterbant BC BC) Trechterbeker (3.800 BC BC) Standvoetbeker (3.100 BC BC) Klokbeker (2.800 BC BC)

5 In Drenthe is de Trechterbekercultuur de eerste beschaving die uitgebreid de akkerbouw en veeteelt bedrijft. Dit is dan ook de eerste beschaving waarvan veel sporen zijn aangetroffen. De zeespeigel stijgt en door veenvorming wordt laaggelegen land onbewoonbaar. De bewoning trekt zich terug tot hogergelegen gebieden zoals Drenthe. De mens drukt steeds meer een stempel op het landschap. Voor de akkerbouw moet steeds meer bos wijken en begrazing vertraagt de herbebossing steeds meer. Heidevelden en schrale graslanden zijn hiervan het gevolg. In deze open ruimten ontstonden de zandverstuivingen die we nu nog in Drenthe terugvinden. Sporen van deze grondbewerking zijn soms nog terug te vinden in de bodem als ploegsporen gemaakt met een eergetouw of haakploeg. Van de nederzettingen is zeer weinig teruggevonden en hier kan daarom dus ook niets over worden gezegd. Wel weten we dat het vee in kralen werd gehouden en nog niet in stallen, anders hadden we hier ongetwijfeld wel ergens in Noordwest-Europa resten van gevonden. Wel kunnen we uit overige bewoningssporen van omringende culturen in Europa opmaken dat de Trechterbekercultuur in kleine dorpjes heeft gewoond bestaande uit hooguit een tiental woningen. De nederzettingen verplaatsten zich door de verschillende territoria waarbij steeds hetzelfde punt centraal in het territorium blijft. Dit centralen punt is meteen ook het meest duidelijk spoor dat nu nog zichtbaar is in het landschap, namelijk hun grafmonumenten. De hunebedden van Havelte zijn één van de door hen gebouwde grafmonumenten. Ook de Standvoetbeker- en Klokbeker-culturen hebben hun sporen nagelaten, al moet je daar vaak wat beter voor zoeken. Van deze latere bekerculturen is erg weinig bekend over hun nederzettingen. Men verbleef nergens een langere tijd en ze begroeven hun doden in grafheuvels die verspreid liggen in het landschap en geen centrale plaats meer innamen. Het is dan ook onmogelijk om territoria vast te stellen. Bronstijd BC 800 BC Rond BC woonden de boeren in boerderijen. De dorpjes werden ook nu nog verplaatst door de territoria waarbij wel regelmatig werd teruggekeerd naar eerdere locaties. Vee werd nu gehouden in stallen in de boerderij al was dit vermoedelijk alleen in de winter. Verscheidende opgravingen geven een goede kijk in de nederzettingen van vooral de Midden- en Late Bronstijd. Van sommige boerderijen zijn alle palen nog terug te zien in de bodem waardoor recontructie van de boerderijen mogelijk is. Men woonde in 5 á 6 meter brede 15 tot 60 meter lange huizen. Deze bestonden meestal uit drie delen of schepen. De stallen zijn duidelijk herkenbaar aan de extra staanderpalen of schotten waartussen de koeien gestald werden. Het woongedeelte is herkenbaar aan de aanwezigheid van één of meer haarden. De wanden bestonden uit vlechtwerk maar soms ook uit planken. Het is aannemelijk dat in de langere huizen verschillende families woonden. Celtic Fields In de late Bronstijd ontstond nog een opmerkelijk fenomeen, de Celtic Fields (afb. 2), welke soms nog herkenbaar zijn in het landschap. Celtic Fields zijn grote gebieden waar akkerbouw, veeteelt en soms bewoning werd verdeeld in kleine vierkante/rechthoekige percelen die omgeven waren door lage wallen. Deze akkertjes lagen aaneengesloten in het

6 gebied waardoor er een ruitstructuur ontstond. Deze complexen waren minstens 1500 meter lang en 800 meter breed. Vooral op luchtfoto s is de karakterestieke ruitstructuur nog goed te herkennen. Afb. 2 De verschillende Bronstijd-culturen: Wikkeldrager (2.100 BC BC) Elp (1.800 BC BC) Sleen (1.100 BC 700 BC) IJzertijd 800 BC 0 BC/AD Deze periode zullen we nu niet verder bespreken. Romeinse tijd 0 BC / AD 400 AD Deze periode zullen we nu niet verder bespreken. Middeleeuwen 400 AD AD Deze periode zullen we nu niet verder bespreken. Nieuwe en nieuwste tijd AD - heden Deze periode zullen we nu niet verder bespreken.

7 Grafmonumenten omgeving Havelte We gaan nu verder in op de grafmonumenten die in de omgeving van Havelte zijn terug te vinden. De graven zijn de meest zichtbare resten van de beschavingen. Ze zijn zelfs nu nog, na duizenden jaren, duidelijk herkenbaar in het landschap en vormen zo een tastbare link met onze directe voorouders. Vaak zijn er fraaie grafgiften aangetroffen die ons een unieke kijk geven in de wereld van beschavingen die al lang geleden zijn verdwenen. De graven liggen vaak bij elkaar en bepaalde plaatsen blijven eeuwenlang in gebruik als graflocatie. Hierdoor kan het zijn dat vlakgraven, grafheuvels, urnenvelden en bijzettingen uit verschillende perioden door elkaar heen liggen. Ook nu nog zien we dit terug, de begraafplaatsen van nu zijn soms al zeer lange tijd in gebruik. We weten dat begravingen belangrijke culturele gebeurtenissen waren waar veel aandacht aan werd besteed. Er zijn resten teruggevonden van tijdelijke bouwwerken zoals pallisaden, staketsels en dodenhuizen. Natuurlijk is nu niet meer na te gaan welke ceremonieën en rituelen er uitgevoerd werden, noch wat de geloofsovertuigingen waren. Er zijn naast de begravingen geen grote rituele centra bekend. Er is één klein bouwsel teruggevonden bij Barger-Oosterveld dat lijkt op een tempeltje dat na gebruik opzettelijk is afgebroken (afb. 3). Doordat het geheel na het afbreken in het veen terecht is gekomen zijn de resten relatief goed beward gebleven en kan het tempeltje gereconstrueerd worden. Afb. 3 Waarschijnlijk is het gebruikt voor het tijdelijk tentoonstellen van bijvoorbeel een boomkist of bijzetting. Het geheel dateert uit BC. Mogelijk dat andere dodenhuizen waarvan elders enkel de paalresten als verkleuringen zijn teruggevonden er ook zo hebben uitgezien. Vlakgraven Van vlakgraven zijn in het landschap geen herkenbare structuren zichtbaar. Deze zullen daarom ook niet behandeld worden. Grafheuvels Grafhevels werden door de Wikkelbeker-, Swifterbant- em Klokbekercultuur gebruikt. Ook de Elp-cultuur gebruikte grafheuvels waarbij we veel bijzettingen zien aan de voet van de heuvels.

8 Grafheuvels zijn meestal rond van vorm maar de Elpcultuur gebruikte ook langwerpige heuvels. De heuvels werden vaak omgeven door ringwallen, steenkransen of paalkransen. Van deze laatste zijn natuurlijk alle zichtbare resten vergaan, enkel verkleuringen in de bodem duiden nog op hun aanwezigheid. Bij een grafheuvel bij Zeijen is zelfs een 35 meter lang toegangspad teruggevonden betsaande uit een dubbele palenrij. Dit monument doet sterk denken aan het Britse Stonehenge (3.000 BC BC) al is een verwantschap tussen beide monumenten niet aantoonbaar. Mede ook doordat de grafheuvel bij Zeijen door de Elpcultuur (1.800 tot BC) is opgeworpen. Grafheuvels werden vaak door meerdere culturen gebruikt (soms wel tot 5). Steeds weer werden (vooral crematies, brandstapelresten en urnen) bijgezet in oude heuvels. Urnenvelden De Sleencultuur gebruikte grafvelden waarbij tientallen tot soms enkele honderden bijzettingen zijn teruggevonden. De meeste bijzettingen bestaan uit crematieresten, vaak verpakt in een urn. Vandaar de term urnenvelden. Deze bijzetingen werden vaak bedekt door kleine heuveltjes. Hunebedden De trechterbekercultuur gebruikte (naast gewone vlakgraven) grafkelders die plaats boden aan enkele tientallen doden. Deze grafkelders worden bedekt door monumenten die wij nu kennen als de hunebedden. Ondanks dat de hunebedden zeer indrukwekkend zijn, zijn deze maar korte tijd gebruikt. Ze zijn steeds op dezelfde manier opgebouwd. Een niervormige krans omsluit de grafkelder. Draagstenen (vroege graven 2 tot 4, later tot wel 15) worden elk bedekt met een deksteen. Deze vormden de daadwerkelijke kelder. De kelders werden aan beide uiteinden afgesloten met een sluitsteen. Dit geheel is wat we vandaag de dag nog kunnen aanschouwen. Oorspronkelijk was de ruimte tussen de draagstenen opgevuld met kleinere stenen zodat de kelder geheel gesloten was. In de kelders bevond zich een verdiepte vloer van stenen (soms rond, soms plat). Tussen twee draagstenen aan de zuidelijke zijde was wat meer ruimte gelaten die als ingang diende. De ingang werd soms gemarkeerd door een drempelsteen of een trapje. Het geheel werd omgeven door een aarden heuvel waarbij de dekstenen werden vrijgelaten. De heuvel was onderbroken door de toegang tot de kelder. In sommige gevallen was ook de toegang gemarkeerd met stenen en soms zelfs door draagstenen en dekstenen zoals in Havelte (afb. 4). Er is één geval bekend waar twee grafkelders werde omgeven door één aardheuvel.

9 Afb. 4 Aan de voet van de aardheuvels liggen dikwijls vlakgraven. Ook zijn hier kuilen gevonden waarin materiaal dat oorspronkelijk in de kelder lag is bijgezet. Onder de grafgiften vinden we vooral aardewerk maar ook vuustenen werktuigen en kralen van barnsteen, git of koper. Skeletresten zijn niet bewaard gebleven. In de latere periode van de Trechterbekercultuur zien we de opkomst van crematie. Ook deze resten werden in of bij de hunebedden en vlakgraven bijgezet. In de hunebedden vinden we ook aardewerk van de Swifterbant- en Klokbekercultuur terug. Hierdoor weten we dat deze oude monumenten ook in latere perioden nog gebruikt werden door latere culturen. Constructie hunebedden Op de volgende pagina is een afbeelding geplaatst van de wijze waarop de hunebedden waarschijnlijk zijn geconstrueerd (afb. 5). De zware stenen werden door middel van spierkracht (mens en dier) naar hun plek gebracht en uiteindelijk in de juiste positie geplaatst. Men had nog geen beschikking over machines. Het bouwen van een hunebed moet ontzettend veel werk zijn geweest waarbij de hele gemeenschap werd betrokken. Dit maakt wel duidelijk dat de dood een belangrijk deel uitmaakte van de rituele gebruiken en dat de overledenen nog erg belangrijk bleven voor de nabestaanden.

10 Afb. 5