Eigen omgeving Leerboek Drents landschap. September/Oktober 2011
|
|
- Michiel Segers
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Eigen omgeving Leerboek Drents landschap September/Oktober 2011 Klas: Naam:
2 De lessen Inhoud Les 1 Verkennen omgeving 3 Les 2 Verkennen omgeving 5 Les 3 Esdorpenlandschap 7 Les 4 Balloërveld 11 Les 5 Sporen in het landschap van oudere beschavingen 13 Les 6 Ontstaan Drents landschap 14 Les 7 Wat is er te zien in het landschap? 16 Les 8 Wat is er te zien in het landschap? 18 Les 9 Extra les: stroomdalen 21 Les 10 en 11 excursie en de toets 23 Ruimte voor aantekeningen 24 2
3 Les 1 Verkennen omgeving Legenda Op een kaart kun je veel makkelijker iets opzoeken dan op een luchtfoto. Dat komt omdat op een kaart allerlei woorden, tekens en kleuren staan. Die tekens en kleuren noemen we kaartsymbolen. De betekenis van de kaartsymbolen wordt uitgelegd in de legenda. In de atlas vind je helemaal op de eerste bladzijden de algemene legenda. In de algemene legenda worden de kaartsymbolen uitgelegd die op heel veel kaarten in de atlas te vinden zijn. Naast de algemene legenda voorin, heeft iedere kaart nog een eigen legenda. Hierin staan de symbolen verklaard, die specifiek bij die kaart horen. Als je een kaartsymbool wilt weten, zoek je eerst in de legenda bij de kaart. Als het daar niet bij staat, kijk je in de algemene legenda. Maak nu opdracht 1.1. Opdracht 1.1 Maak voor de hiernaast getoonde kaart van de omgeving van de school een legenda. Kijk naar wat je allemaal op de kaart ziet en zet vervolgens de symbolen met beschrijving in je legenda. Gebruik eventueel de Bosatlas voor hulp. Legenda 3
4 1.2 Hoe zoek je iets op in de atlas? Theorie Je kunt op verschillende manieren iets opzoeken in de atlas. Voor in de atlas staat de Inhoud. Op volgorde van de atlas (bladzijden) staan alle kaarten en figuren vermeld. De atlas is onderverdeeld in verschillende gebieden. Van kleine schaal (eigen regio) naar grote schaal (aarde). Ieder gebied wordt in een bepaalde kleur weergegeven. Alle kaarten van dat bepaalde gebied hebben die kleur aan de zijkant van de bladzijde. Op de achterste bladzijde van de atlas, het achterschutblad, staat per gebied aangegeven of er een overzichtskaart van beschikbaar is. Iedere overzichtskaart uit de atlas staat door middel van een rechthoek aangegeven. In de rechthoek staat het kaartnummer vermeld en de naam van het betreffende gebied. Maak nu opdracht 1.2 en 1.3 Opdracht 1.2 a) Lees op bladzijde 3 werken met de Grote Bosatlas. b) Op welke blz. vind je de kaart van noord Nederland.. c) Op welke bladzijde vind je het aantal ijsdagen in Nederland?.. a. Hoeveel dagen ijs heeft de school ongeveer?... d) Op welke bladzijde vind je het besteedbaar inkomen voor Nederland. a. Hoeveel besteedbaar inkomen is er in de gemeente haren?... b. Hoeveel is dat boven landelijke gemiddelde? e) Op welke bladzijde vind je de werkloosheid in Nederland?... a. Hoeveel werkloosheid is er in het bovenste gebied van Drenthe?... f) Gebruik het schutblad in de kaft voorin en 1 e bladzijde. a. Van welke landen in Afrika bestaan aparte kaarten en welke nummers hebben deze kaarten? b. Staat er een aparte kaart van Noorwegen in de atlas? Opdracht 1.3 Je hebt bij de vorige opdracht geleerd hoe je moet zoeken naar informatie in de Bosatlas. Hieronder staan nog enkele zoekopdrachten. Je moet nu zelf bedenken waar je gaat zoeken. a) Vergelijke het aantal allochtonen tussen Haren en Groningen. Wat is het percentage en wat is het verschil? b) Welke grondsoorten kun je allemaal vinden in de provincie Drenthe? c) Hoe hoog is het percentage bejaarden in de gemeente Haren? 4
5 Les 2 Verkennen omgeving Ruimtelijke structuurschets Soms kan een kaart teveel informatie bevatten. Daarom kun je er soms voor kiezen om alleen de belangrijkste dingen van een bepaald gebied af te beelden. Zoiets noemen we een ruimtelijke structuurschets. Het geeft een impressie van hoe een gebied erbij ligt. Een dergelijke schets geeft alleen zaken aan zoals belangrijke wegen, kanalen, bergen, steden en omliggende landen/grenzen. Hieronder zie je een voorbeeld van een ruimtelijke structuurschets van Frankrijk. Maak nu opdracht 2.1 Opdracht 2.1 Maak op de volgende pagina van de provincie Groningen of Drenthe een ruimtelijke structuurschets waarin te zien is hoe de provincie er ongeveer uitziet (dus niet precies). Door welke gebieden de provincie begrensd wordt. De belangrijkste plaatsen (inclusief naam), belangrijkste wateren (inclusief naam) en enkele belangrijke wegen. 5
6 Uitwerking ruimtelijke structuurschets 6
7 Les 3 Het esdorpenlandschap Afbeelding 1 (terpdorp) 3.1 Elk gebied zijn eigen dorp Afbeelding 2 (Kanaaldorp) Afbeelding 3 (wegdorp) Veel gebieden in Nederland kennen hun eigen soorten dorpen. Zo hebben de gebieden in het noorden van Friesland en Groningen terpdorpen (afbeelding 1). Deze dorpen waren gebouwd op een heuvel zodat wanneer de zee het land op kwam, de mensen konden schuilen op de terp (heuvel). Vaak zie je op zo n Terp de kerk bovenop staan en daaromheen de huizen. In gebieden in het oosten van Groningen waar vroeger veen werd afgegraven kom je veel kanaaldorpen tegen (afbeelding 2). Als je kijkt naar de afbeelding van het kanaaldorp dan is snel duidelijk waarom een kanaaldorp zo genoemd wordt. Langs het kanaal werden immers de huizen gebouwd en dit kanaal was zeer belangrijk voor de inwoners van dit dorp. Via het kanaal kon namelijk het afgegraven veen naar de handelsmarkt in bijvoorbeeld Groningen worden gebracht. Op veel andere plekken kom je wegdorpen tegen (afbeelding 3). Deze wegdorpen zijn vaak makkelijk te herkennen aan een erg langgerekt dorp langs een weg dwars door het dorp. Als laatste kom je in het noorden, op veel zandgronden zoals in Drenthe, van oorsprong veel Esdorpen tegen (afbeelding 4). Over dit type dorp zullen we het later meer hebben. Maak nu opdracht 3.1 Afbeelding 4 (esdorp) 7
8 Opdracht 3.1 Kijk goed naar de afbeeldingen van de 4 dorpstypen die je veel in het noorden van het land tegenkomt. Schrijf hieronder op welke kenmerken je allemaal ziet op de afbeelding van het type dorp. Zet er ook bij waarom die kenmerken zo belangrijk waren voor deze dorpen. Terpdorp Kanaaldorp Wegdorp Esdorp 3.2 Esdorp Een typisch kenmerk van het Drents landschap is het esdorp. Alle esdorpen hebben een aantal duidelijke overeenkomsten. een es. De es was de gemeenschappelijke (voor iedereen in het dorp) akker. Vaak ligt deze wat hoger dan het dorp. Die hoge ligging is deels ontstaan door de wijze van bemesting van de essen, en deels doordat de locaties van zichzelf al hoger lagen. een brink. Oorspronkelijk lag zo'n brink aan de rand van het dorp waar de koeien en schapen 's avonds en 's ochtends bijeenkwamen. Op die brink plantte men eiken of populieren om te gebruiken als bouwmaterialen. Door de groei van de dorpen kwam die brink later vaak in het centrum van het dorp te liggen. Bovendien vonden op de brink wel markten plaats, waardoor het een centrale functie kreeg. een beek. In de randen langs de beek, oftewel de beekdalen, werd over het algemeen het hooi geteeld om als wintervoer voor het vee te dienen. Langs de beek liggen weilanden en hooilanden de weilanden werden gemeenschappelijk beweid door koeien. De nattere hooilanden werden eens per jaar gemaaid. het veld (ook wel heide) Op het veld werden de schapen van het dorp gehoed door de dorpsherder. Diverse namen wijzen nog op de relatie tussen dorp en veld zoals ook in het Baloerveld. Het laatste kenmerk is dat de boerderijen bij elkaar staan in het dorp. Opdracht 3.2 Maak opdracht Bron: encyclopedie van Drenthe/esdorpen
9 Opdracht 3.2 Teken op basis van de informatie in dit boekje en de uitleg van de docent een esdorp met daarin alle voorkomende kenmerken genoemd bij 3.2. Belangrijk is dat je de Es, Brink, Beek en het Veld op de juiste plaatsen tekent. Teken zelf ook een legenda. Ruimte voor uitwerking esdorp 9
10 Afbeelding 5 Opdracht 3.3 Lees de tekst bij 3.3 en geef dan antwoord op de onderstaande vragen. 3.3 Boerderijen De vorm van de boerderijen weerspiegelde de veranderingen in het landbouwsysteem. Bestond een boerderij in de 15e en 16e eeuw nog uit één gebouw (hallenhuis), waarin zowel de woonals de bedrijfsfunctie was, rond 1650 veranderde het type. Het nieuwe 'overgangstype' had een aanbouw waarin zowel de schapen werden gestald als een deel van het hooi werd geborgen. Dit type was het gevolg van toegenomen hooioogst, intensivering van de akkerbouw en geleidelijke toename van het aantal schapen. Er kwam extra ruimte voor graanberging. In beide voorgaande typen was de schuuringang, de baander, aan de achterzijde van de boerderij; het woongedeelte bevond zich in de voorzijde. Om de inrit naar de schuur te vergemakkelijken, was de baander naar de straatzijde gericht. In de 18e eeuw kwam er een nieuw type, de Nieuw-Drentse boerderij. Nieuw was dat de achterbaander vervangen werd door de zijbaander (afbeelding 5) waardoor ook de oriëntatie op de weg veranderde. De gebouwen kwamen dwars op de weg te liggen. Het voordeel was dat men, indien gewenst, de boerderij naar achteren kon verlengen zonder al te grote technische problemen Maak opdrachten bij 3.3 Bron: encyclopedie van Drenthe a) Leg in je eigen woorden uit wat een baander is? b) Waarom kwamen boerderijen in de 18 e eeuw anders langs de weg te staan? c) Waar zou je het type nieuwe Drentse boerderij aan kunnen herkennen? Opdracht 3.4 d) Je hebt nu wat geleerd over het Esdorp omschrijf nu in het kort waar je een esdorp aan kan herkennen. 10
11 Les 4 Het Balloërveld (maandag 10 oktober) 4.1 Het Balloërveld Het Balloërveld is een heideveld boven het dorp Rolde. Het dankt zijn naam aan het nabijgelegen dorpje Balloo. Het heideveld ligt op een hooggelegen plateau tussen de dalen (riviertjes) van het Looner diep en het Rolderdiep. Op het Balloërveld vind je vooral heide en grassoorten. Tussen de begroeiing zijn enkele Veenmeertjes, Dennenbossen en zandverstuivingen te vinden. Op het veld zijn nog veel sporen te vinden van oudere beschavingen zoals karrensporen, grafheuvels en een galgheuvel. Ook kan men op het terrein loopgraven en een tankgracht vinden dit is omdat het gebied tot zeer kort van het ministerie van defensie is geweest. Opdracht 4.1 Zoek eens op in de atlas a) Pak voor je de kaart van noord Nederland. Ongeveer 1cm ten oosten van assen ligt een stuk heide (gebruik legenda). Dat stuk heide is het Balloërveld. Welke vijf plaatsen liggen rondom het Balloërveld?... b) Onthoudt goed dat het Balloërveld iets ten oosten ligt van Assen en blader vervolgens naar de kaart waar het Reliëf op staat aangegeven. Hoe hoog ligt het Balloërveld ongeveer? c) Blader vervolgens door naar de kaart waar de grondsoorten op staan aangegeven. Welke grondsoort is er te vinden bij het Balloërveld? Opdracht a) Waarom kiest men ervoor om schapen te laten grazen op de heide en niet een grasmaaier te huren? Schapen en een herder Bijzonder aan het veld is een kudde schapen en een herder. Het veld wordt namelijk niet gemaaid maar begraasd door een kudde van 400 Drentse heideschapen. Op deze manier probeert het landschap weer in natuurlijke staat te herstellen. Er zitten namelijk enkele verschillen tussen het laten grazen van schapen en het maaien met een maaimachine. Een maaimachine maait simpel gezegd alles kort. Schapen echter zijn selectief. Dit wil zeggen ze eten alleen bepaalde soorten gras en dit kan ook nog afhankelijk zijn van het jaargetijde. Dit betekent dat sommige soorten planten meer tijd krijgen om te groeien en sommige soorten meteen worden opgegeten. De schapen eten niet alleen van het gras maar zorgen daarnaast ook voor een constante bemesting van het gebied. De voedingsstoffen die schapen uitscheiden komen namelijk op het gras te liggen en spoelen dan door bijvoorbeeld regen weer langzaam de grond in als voedingsstof 11 voor nieuwe plantjes.
12 Vervolg Opdracht b) wat bedoelt men met schapen zijn selectief? c) Wat gebeurt er met de voedingstoffen die schapen achterlaten? Opdracht a) Waarom zouden herders het in Nederland zeer moeilijk hebben?..... b) Vind je het goed dat gemeenten subsidies (geld) geven aan herders om te blijven bestaan? Denk erom beargumenteer! In heel Nederland zijn nog ongeveer 30 herders te vinden die dagelijks met de schapen op pad gaan om te grazen. Herders in Nederland hebben het echter zeer moeilijk ze zijn vaak grotendeels afhankelijk van subsidies van de overheid om gebieden te begrazen. Gelukkig voor deze herders zijn gemeenten steeds vaker op zoek naar manieren om geld te besparen. Zo zijn er al enkele gemeenten in Nederland die in plaats van een grasmaaier een kudde schapen inhuren om bepaalde stukken binnen de gemeente te maaien. Zie je het al voor je een kudde schapen die het gras rond het Maartenscollege komen maaien? c) Vind je het een goed idee om het terrein rond de school voortaan te laten maaien door een kudde schapen en hun herder? Denk erom beargumenteer!... 12
13 Les 5 Sporen in het landschap van oudere beschavingen Opdracht 5.1 Tijdens deze les krijg je een korte onderzoek/presentatie opdracht. Omdat je zelf maar een deel van de informatie gaat opzoeken moet je van de overige presentaties aantekeningen maken. Op deze pagina heb je ruimte voor aantekeningen en er staan een aantal begrippen gegeven waarvan je moet weten wat die betekenen. Begrippen Klokbekercultuur Celtic fields..... Karrensporen..... Galgheuvel.. Ruimte voor aantekeningen 13
14 Les 6 Ontstaan Drentse landschap 6.1 Saale ijstijd Keileem De Saale ijstijd (Saalien) was de één na laatste ijstijd en is erg belangrijk geweest voor het hedendaagse Drenthe. Tijdens deze ijstijd werd Nederland voor de helft bedekt met ijs (gletsjer). In deze tijd werden zogenaamde morenen afgezet. Morenen zijn door gletsjers afgezet sediment. In noord Nederland is vooral het zogenaamde Keileem afgezet. Dit keileem is een soort mengsel van klei, zand en stenen dat zeer sterk is samengedrukt door het gewicht van het ijs dat er bovenop ligt (afbeelding links).het mengsel dat keileem heet wordt van andere plekken meegenomen door het ijs en later achtergelaten op de bodem. Opdracht Keileem speelt ook nu nog een zeer grote rol voor het water in het gebied. Omdat het Keileem zo is samengedrukt door het ijs is het erg ondoorlatend. Hierdoor is het grondwaterpeil in het noorden van het land relatief hoog, wat erg bijzonder is op zandgrond. a) Leg uit wat is morenen?. b) Leg uit wat is sediment?. c) Waaruit bestaat Keileem?. d) Waardoor is het mengsel waaruit keileem bestaat aan elkaar blijven plakken?. e) Wat is het verband tussen Keileem en het hoge grondwater in Drenthe?. 14
15 6.1.2 Reliëf Doordat het ijs zich over het landschap bewoog duwde het op sommige plekken ondergrond omhoog en dat zijn nu nog bestaande heuvels. Ook zijn er door de stroomrichting van het ijs heuvels ontstaan. Een goed voorbeeld daarvan is de Hondsrug en die loopt van Groningen tot Emmen en heeft een lengte van 70 km (afbeelding rechts). De hondsrug is waarschijnlijk zo ontstaan door een stroom ijs die zich tussen twee gletsjers door heeft geperst en hier keileem heeft achtergelaten. Op meer plekken in Drenthe zijn op deze wijze heuvels ontstaan In het zuiden van Drenthe zijn zelf zogenaamde stuwwallen ontstaan (afbeelding ontstaan stuwwal). Deze stuwwallen ontstaan doordat het zware landijs zich langzaam voordrukt door het landschap. Hierdoor drukt het allerlei grond voor zich uit en ontstaan er heuvels. Op deze manier is bijvoorbeeld de Veluwe grotendeels ontstaan. Ook in Drenthe zijn op sommige plaatsen kleinere stuwwallen ontstaan. Afbeelding ontstaan stuwwal. Opdracht en a) Welke plaatsen liggen er allemaal op de hondsrug? b) Leg in je eigen woorden uit wat een stuwwal is. c) Leg in je eigen woorden uit hoe een stuwwal ontstaat 15
16 Les 7 Wat is er te zien in het landschap? 7.1 Zand De vorige les hebben we het gehad over hoe het Drents landschap ontstaan is. Wanneer wij binnenkort zullen wandelen door het landschap zul je echter zien en voelen dat overal zand te vinden is. Wanneer wij kijken naar de grondsoortenkaart in de Bosatlas dan zal je zien dat Drenthe vooral bestaat uit zandgronden en veengronden. Deze les bespreken we vooral de zandgronden en hoe deze daar zijn gekomen In Nederland zijn veel zandgronden te vinden. In Noord-Brabant, Limburg, Gelderland, Overijssel en Drenthe vinden we vooral zandgronden terug op de oppervlakte. Dat zand noemen we dekzand en is vaak enkele meters dik. Het heeft zich tijdens de laatste ijstijd (holoceen) afgezet op het landschap door middel van wind. Tijdens de laatste ijstijd was Nederland namelijk een poolwoestijn met eerst weinig en later geen begroeiing. Zand wordt nu vastgehouden door deze begroeiing maar omdat deze in de laatste ijstijd niet aanwezig was kon het zand zich over grote afstanden verplaatsen meegevoerd door de wind. Pas toen de temperatuur weer ging stijgen en meer planten in het gebied konden terugkeren werd het zand weer vastgehouden door de planten. Opdracht 7.1 a) Zet een stip op het kaartje waar de school ongeveer staat. b) Kleur op het kaartje van Nederland in waar je allemaal zandgronden kan vinden. (Gebruik eventueel de Bosatlas) c) Hoe zag Nederland eruit tijdens de laatste ijstijd?.... d) Waardoor kon het zand zich verplaatsen denk aan wind, begroeiing, landschap
17 e) Op de onderstaande tekeningen zie je een versimpelde weergave van een landschap met daarop bomen en/of struiken. Zet achter elk van de onderstaande tekeningen van het landschap op de wind het zand moeilijk, redelijk of makkelijk kan verplaatsen. Zet erbij waarom! Opdracht 7.2 a) Wat is een dobbe?. b) De onderstaande gebeurtenissen gaan over het ontstaan van een dobbe. Zet ze in de juiste volgorde. Einde ijstijd/ ijs smelt Zand wordt afgezet over Nederland Op één plek blaas de wind meer zand weg. 1 Nederland is poolwoestijn Temperatuur stijgt Er ontstaat een grote kuil Waterpeil stijgt Dobbe vol water c) Waar werden of worden dobbes nog lang voor gebruikt? Dobbes of vennen In Drenthe en zeker op het Balloërveld vind veel zogenaamde dobbes terug. Deze dobbes zien er uit als plassen of vennen in het landschap. Deze dobbes kunnen op twee manieren ontstaan zijn. 1) dit zijn oude Pingo ruines waar we over zullen leren in de volgende les. 2) deze zijn ontstaan door wind. Zoals bij 7.1 beschreven was Drenthe tijdens de laatste ijstijd een poolwoestijn met weinig tot geen begroeiing er daarom werd er zand afgezet over het gebied. Deze zelfde wind die zorgde dat het zand werd afgezet zorgde er ook voor dat op bepaalde plaatsen in het landschap zand van het landschap werd weg geblazen. Gebeurde dit nu veel op dezelfde plek dan ontstond daar een kuil in het landschap. Toen na de ijstijd het grondwater weer ging stijgen door het smelten van het ijs kwamen deze kuilen vol water te staan en ontstond daar een dobbe. Deze dobbes die door wind zijn uitgeblazen zijn vaak wel minder diep als die van een Pingo ruïne. Veel van deze dobbes zijn in de vele eeuwen daarna nog veel gebruikt door bijvoorbeeld herders met hun kuddes. Ze lieten hier hun schapen drinken en werden hier gewassen. Rond veel dobbes is dit vaak ook nog te zien door een minder 17 steile rand waar de schapen het water in konden lopen.
18 Les 8 Wat is er te zien in het landschap? 8.1 Pingo ruïne Een pingo ruïne dankt zijn naam aan de Eskimo s. Pingo is namelijk Eskimotaal voor heuvel die groeit. De Pingo s in Nederland zijn ondertussen allemaal geen heuvels meer maar dobbes zoals in de vorige les geleerd. Het bijzondere aan een Pingo heuvel is namelijk dat deze verschillende fasen doorloopt van heuvel tot dobbe tot soms gewoon land Pingo s zijn er allerlei soorten en maten sommige waren wel 70 meter hoog waar anderen niet verder kwamen dan 3 meter. Ze kunnen wel 600 meter breed zijn en zijn allemaal ontstaan in zeer koude gebieden waar het grondwater onder druk staat. Belangrijk voor het ontstaan van een Pingo is ook een constant bevroren ondergrond genaamd permafrost. Aan de hand van de hiernaast getoonde afbeelding zal bij 8.2 worden uitgelegd hoe een pingo ontstaat en vergaat. 8.2 Ontstaan en vergaan van een Pingo A. onder de permafrost (oranje) staat het grondwater onder druk en duwt zichzelf door de permafrost en drukt daar tijdens het bevriezen van het water de grond omhoog( groen). B. Doordat het grondwater bevriest maar wel in contact blijft met de permafrost (ook bevroren) blijft de pingo steeds een beetje meer water ontvangen wat vervolgens weer bevriest waardoor de heuvel weer een beetje hoger wordt. C. Wanneer de temperatuur hoger wordt, zoals bij ons gebeurde na de laatste ijstijd, zal de permafrost langzaam verdwijnen en brokkelt de grond die eerder bijeenwerd gehouden omdat het bevroren was langzaam af. Hierdoor ontstaan er breuken in de Pingo. D. Op den duur zal de gehele pingo zijn afgebroken en blijft er slechts een Ruïne van de pingo over. Aanvankelijk blijft er water staan in de Pingo (dobbe) maar vaak zal hier op den duur veen in komen en blijft alleen de rand van ruïne zichtbaar in het landschap. 18
19 Opdracht 8.1 a) Hoe komt een Pingo aan zijn naam? b) Wat is permafrost? c) Hoe kwam deze permafrost in Nederland? Opdracht 8.2 Zet hieronder de verschillende stappen van het ontstaan van een Pingo en het vergaan tot en Pingo Ruïne. Zet voor de stap het juiste nummer (1 t/m 10) de eerste is al gegeven. 1 Grondwater staat onder druk onder de permafrost Pingo begint af te brokkelen Pingo verdwijnt er is enkel nog een ruïne Temperatuur stijgt Grondwater druk zichzelf door de permafrost en drukt de grond omhoog Permafrost verdwijnt langzaam aanvriezen water uit permafrost IJs in pingo smelt Pingo blijft groeien Na verloop van tijd ontstaat er veen in de ruïne 8.3 Veenvorming Veel van de eerdere dobbes zullen gaan verlanden. Dit betekent het water zal langzaam weer veranderen in land, dit komt door veen. Veen zijn eigenlijk de resten planten die omdat ze onderwater zitten afgesloten zijn van zuurstof. Hierdoor wordt het veen niet of slecht afgebroken. Veel van de dobbes zullen door dit proces op den duur verdwijnen. Veen is in de 18 e en 19 e eeuw door de mens veel afgegraven omdat het zeer goed materiaal is om de kachel mee op te stoken. Het veen was één van de redenen voor het ontstaan van de kanaaldorpen (les 3) In de afbeelding is te zien hoe dit ongeveer in zijn werk gaat. Op het bovenste plaatje zie je een plas met aan de zijkant wat rieten waterplanten. Deze zullen op den duur afsterven en in het water terecht komen. Omdat er geen zuurstof bij het dode plantenmateriaal kan komen zal het slecht heel slecht afbreken en zal veen ontstaan. Opdracht Langzaam 8.3 maar zeker zal de hele plas bestaan uit veen. Echter als de plas dieper is 19 zal het proces van verlanden langer duren
20 a) Leg eens in je eigen woorden uit hoe veen ontstaat. b) Waarom is veen veel afgegraven door mensen? c) Wat heeft veen met het ontstaan van kanaaldorpen te maken (les 3)? d) Teken achtereenvolgens het verlanden van de plas hieronder in de tekeningen. Dit is dus het proces van een natte pingo ruïne tot de ruïne vol veen (lees 8.3). Hiertoe zijn drie stappen die je moet tekenen. A. Plas waar aan de zijkant riet gaat groeien B. Riet groeit steeds meer naar het midden van de plas en het gebied achter het riet ontstaat rietveen. C. De gehele plas is dichtgebgroeid met rietveen het riet is grotendeels verdwenen en er groeit grotendeels zegge (plant) over de plas het gebied is nog zeer drassig. A B C 20
21 Les 9 Extra les stroomdalen 9.1 Afwatering In een eerdere les heb je opgezocht dat Drenthe ongeveer meter boven NAP ligt (Drents plateau). Het water dat op het plateau valt wil dus vanwege de zwaartekracht naar het laagste punt; in dit geval de Waddenzee. Gelukkig zorgt het water zelf voor zijn afwatering. Het laat zich immers gewoon naar beneden vallen in de hoop op het laagste punt uit te komen. Wanneer veel water bij elkaar komt en samen gaat stromen, ontstaat er een stroom, deze stroom kan een beek worden en die kan weer een rivier worden. Dit is ook gebeurd op het Drentse plateau waar veel van het water wordt afgevoerd door rivieren. Hiervoor zorgen bijvoorbeeld de Hunze, de Drentse AA en het Peizerdiep. Alle drie deze rivieren worden gevoed door het water wat op het Drentse plateau valt. Later zijn er door de mens een hoop kanalen bij gegraven. Dit was vooral om zo het gewonen veen makkelijk te kunnen vervoeren, echter veel kanalen doen ook nu dienst als afwatering Opdracht 9 a) Wat gebeurt er met het water dat op Drentse plateau valt? b) Hoe zijn veel van de riviertjes ontstaan? c) In welke rivier komt het water dat op het Balloërveld valt terecht? d) Waarom is de grond rondom een rivier zo vruchtbaar? 9.2 Stroomdalen De oerstroomdalen werden uitgesleten door smeltwater in de tijd dat het ijs uit de ijstijd zich terugtrok. Door het warmer wordende klimaat raakte veel dalen begroeid met planten en ontstonden er moerassen. Pas in de middeleeuwen werd het nut van veel delen van de dalen benut als hooiland. Omdat het gebied rond de rivier zeer vruchtbaar is werd hier veel gebruik van gemaakt. Het gebied rond de dalen is zo vruchtbaar omdat een dal zorgt voor vruchtbare grond rondom een rivier. Deze rivier neemt namelijk allerlei grond, stenen, mineralen en dode organismen mee en laat die ergens tijdens de rit de rivier af weer achter. Dit is ook de reden waarom je op een grondsoortenkaart rond een rivier vaak een ander grondsoort tegenkomt. Deze door de rivier afgezette grond is vaak goed te gebruiken voor de landbouw. 21
22 Opdrachten 9.2 Je ziet een kaart van Drenthe. Zoek op in de atlas welke wateren allemaal zorgen voor afwatering van Drenthe en teken ze op de kaart. Zet de naam erbij. 22
23 Les 10 de excursie Wanneer en waarom? Maandag 10 oktober (de maandag voor de herfstvakantie). Gaan wij met mavo 2 op excursie naar het Balloërveld. Hier krijgen jullie een reeks opdrachten en uitleg bij wat er te zien valt in het landschap. Tijdens deze excursie gaan we kijken naar de kenmerken in het landschap zoals geleerd in dit leerboek. De excursie geldt ook als de laatste voorbereiding op de toets die later die week zal volgen. Belangrijk! Belangrijk tijdens de excursie zijn de volgende zaken. Iedereen neemt voor zichzelf een lunch mee en te drinken. We gaan de hele dag wandelen en staan op onze voeten in een zandige ondergrond. Dit kan dus best wel zwaar zijn! Kom dus niet op slippers of hoge hakken maar doe stevige schoenen aan. Heb je deze nou niet draag dan sportschoenen het is zaak wat te leren deze dag en niet om er trendy en hip uit te zien. Daarnaast hebben we mooi weer besteld, echter of we het ook krijgen is maar de vraag. Daarom zorg voor wat regenkleding in een rugzak. Wat neem je mee? Stevige schoenen (dus geen slipper of hakken, we lopen in zand) Rugzak (waar je de hele dag mee moet lopen) met daarin: o Eten en drinken o Regenkleding o In het geval van slecht weer misschien een trui o Pen Je natuurlijk altijd goede humeur! Les 11 de toets De toets In de dagen na de excursie krijg je een toets over je eigen omgeving. De stof voor deze toets staat allemaal in dit leerling boek en bestaat uit: Leesstof in dit boek Maakstof in dit boek Aantekeningen gemaakt in de les 23
24 Ruimte voor aantekeningen of tekeningen 24
25 Ruimte voor aantekeningen of tekeningen 25
2 Bemesting 44 2.1 Meststoffen 44 2.2 Soorten meststoffen 46 2.3 Grondonderzoek 49 2.4 Mestwetgeving 49
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Bodem en grond 9 1.1 Grond, bodem en grondsoorten 9 1.2 Eigenschappen van grond 20 1.3 Problemen met de grond 23 1.4 Verbeteren van landbouwgronden 30 1.5 Transport van
Nadere informatieVroeger, toen hier ijs lag...
Vroeger, toen hier ijs lag... Opdrachtenboekje bij het geologisch leerpad Datum Naam Boekje Geo-pad 1 Inleiding Vroeger, toen hier ijs lag De titel van dit opdrachtenboekje is niet voor niets gekozen.
Nadere informatieWERKBLAD pingo. naam. Heel lang geleden was het hier erg koud. Dat noemen we de ijstijd. Er waren heuvels, heel bijzondere heuvels.
WERKBLAD pingo Heb je wel eens gehoord van een pingo? Pingo betekent heuvel die groeit. Het is een woord uit de taal van de Eskimo s of Inuït. Dat lijkt ver weg, maar pingo s zijn heel dichtbij geweest!
Nadere informatieGeschiedenis van de duinen
Geschiedenis van de duinen Bijna de hele Nederlandse kust bestaat uit duinen. We weten hier niet beter, dan dat dat heel normaal is. Toch is dat niet zo. De kust van Frankrijk, Spanje en Portugal bijvoorbeeld
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense duinen
Werkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense d Werkstuk door een scholier 1890 woorden 30 oktober 2004 7 79 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde De Loonse en Drunense D A. Tot welk landschapstype behoort het
Nadere informatieLesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Dijken Kijken naar dijken www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Kijken naar dijken Zonder de duinen en de dijken zou jij hier niet kunnen wonen: bijna de
Nadere informatieFoto s der natuur, biodiversiteit
Zoals u wellicht heeft gemerkt is 2010 het internationale jaar van de biodiversiteit. Met mijn fotoproject hoop ik het bewustzijn van biodiversiteit te verbeteren, want Biodiversiteit is leven Foto s der
Nadere informatieStaatsbosbeheer T Ballooërveld. Wandelen op de heide - 9 km
Staatsbosbeheer T 0592 248984 www.staatsbosbeheer.nl Ballooërveld Wandelen op de heide - 9 km Eindeloze vergezichten Uitkijkend over het Ballooërveld maakt u kennis met het grootste heideveld van het Drentsche
Nadere informatieIJstijden. Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd
IJstijden Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd IJstijden Glaciaal tijdens het pleistoceen 2.500.000-100.000 jaar geleden 1. ijs duwt de bodem naast en voor zich om hoog en zo ontstonden stuwwalen. 2. ijs
Nadere informatieStaatsbosbeheer T Eexterveld. Wandelen in het plantenparadijs - 7 km
Staatsbosbeheer T 0592 248 984 www.staatsbosbeheer.nl Eexterveld Wandelen in het plantenparadijs - 7 km Ruimte voor bijzondere planten In de verte ziet u ze al staan: de Schotse Hooglanders die meehelpen
Nadere informatieKustlijn van de Noordzee
International Wadden Sea School www.iwss.org 150.000 jaar geleden - 150.000 jaar geleden was het hele Noordzeebekken bedekt met een dikke ijslaag: dit was de Saale ijstijd. - Alle zeewater was in gletsjers
Nadere informatieLANDSCHAPSANALYSE. 3: Landschapsvormen Hoog-Nederland. Sabine Geerlings Academie van Bouwkunst - 27 aprii. 27 september 2013 Academie van Bouwkunst
LANDSCHAPSANALYSE 3: Landschapsvormen Hoog-Nederland 27 september 2013 Academie van Bouwkunst Sabine Geerlings Academie van Bouwkunst - 27 aprii Onderwerpen 1. Rivierenlandschap 2. Zandlandschap 3. Krijt-
Nadere informatieIk heb gekozen voor vier gemeenschappelijke deelvragen, deze behandel ik per landschap.
Werkstuk door een scholier 2220 woorden 4 maart 2003 6,1 59 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde 1.1 Inleiding Nederland, een land wat bestaat uit verschillende soorten landschappen. Al deze landschappen
Nadere informatieStaatsbosbeheer T Anloërdiep. Wandelen tussen de houtwallen - 11 km
Staatsbosbeheer T 0592 248 984 www.staatsbosbeheer.nl Anloërdiep Wandelen tussen de houtwallen - 11 km Beekdal met groene kamers Voor een beleving van de intieme sfeer van het Drentse Beek- en esdorpenlandschap
Nadere informatieDe Leemvallei, ga je mee op onderzoek?
De Leemvallei, ga je mee op onderzoek? Hallo allemaal, welkom in dit waanzinnige park voor jong en oud! Vandaag krijgen jullie de kans om dit park in het echt te openen met elkaar. Dit gaan we doen op
Nadere informatieZand en klei 1. Van veen tot weiland 2. Blad 1. Heide Een lage plant met paarse bloemen.
5 Lastige woorden Blad Zand en klei Heide Een lage plant met paarse bloemen. Voedingsstoffen Voedsel dat planten nodig hebben om te groeien. Boomgaard Een stuk land met fruitbomen. Greppel Een kleine droge
Nadere informatie2 Landschapszones op aarde SO 1
Aardrijkskunde 1 havo/vwo 2 Landschapszones op aarde SO 1 Deze toets bestaat uit tien vragen: open vragen en meerkeuzevragen. Ook zijn er vragen waarbij de atlas (Grote Bosatlas, editie 54) nodig is. Bij
Nadere informatieEen Aardkundige Wandeling in de Appelbergen
Een Aardkundige Wandeling in de Appelbergen door: Anja Verbers februari 2012 A. Luchtfoto Appelbergen B. Hoogtekaart Appelbergen (Bron: resp. Google Earth en AHN) C. Deze wandeling is tot stand gekomen
Nadere informatieDe geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1).
De geomorfologie in het gebied wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stuwwalvorming tijdens de Saale-ijstijd (afbeelding I.1). Afbeelding I.1. Vorming stuwwal Nijmegen en stuwwal Reichswald Zandige
Nadere informatieVragen over landschappen die we gaan behandelen
Landschappen Vragen over landschappen die we gaan behandelen Wat zijn landschappen? Waar komen ze voor? Hoe zien ze er uit? Welke informatie geven ze? Hoe zijn ze ontstaan? Wat is landschap? Dit? Kerk
Nadere informatieLESPAKKET ECOLOGIE. Naam. Dierenrijk is onderdeel van
LESPAKKET ECOLOGIE VMBO Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK SPOREN Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie hebt, volgen hier
Nadere informatieOnderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden
opdrachtvel naam Onderdeel A Het landschap en het ontstaan van terpen en wierden Ben je eerder klaar met de vragen? Dan mag je beginnen met de woordzoeker op de laatste pagina. 1. Welk antwoord is goed?
Nadere informatieThema: Noordpool, natuur, dieren, reizen, klimaat
Lesbrief www.leopold.nl Auteur: Enzo Pérès-Labourette / ISBN 978 90 258 7316 5 Leeftijd: 5-8 jaar Thema: Noordpool, natuur, dieren, reizen, klimaat Wat ik bomen wil vertellen Voor het lezen Vertel aan
Nadere informatieDeze handleiding hoort bij de Binnenveld excursie. Het Groene Wiel is een onderdeel van Stichting Veldwerk Nederland.
Deze handleiding hoort bij de Binnenveld excursie. Het Groene Wiel is een onderdeel van Stichting Veldwerk Nederland. Het Groene Wiel Hendrikweg 14 b 6703 AW Wageningen 0317-422 041 www.groenewiel.nl info@groenewiel.nl
Nadere informatieLesbrief. Watersysteem. Droge voeten en schoon water. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Watersysteem Droge voeten en schoon water www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Droge voeten en schoon water Waterschappen zorgen ervoor dat jij en ik droge
Nadere informatie1. Geef de titels van de kaarten die horen bij de bladzijden van de Grote Bosatlas.
Atlasvaardigheden Kaarten en gegevens over landen zoek je op in een atlas. Maar hoe gebruik je ook alweer een atlas? Hoe vind je snel de juiste gegevens en informatie? De ster-vragen zijn iets moeilijker.
Nadere informatieWERKBLAD mijn landschap
WERKBLAD mijn landschap Hoe zie jij het landschap? Wat vind je mooi of belangrijk? Ga alleen of in groepjes aan de slag en maak - een presentatie op papier of digitaal - een gedicht, een verhaal of een
Nadere informatieHet gebied Begrenzing
Cursus Reitdiep Het gebied Begrenzing -In het Oosten: de lijn Westerdijkshorn Wolddijk - Noorderhogebrug -In het Westen: de lijn Zuurdijk Lammerburen - Balmahuizen -In het Noorden: de lijn Onderwierum
Nadere informatienaam WERKBLAD in de buurt van de school Bekijk de buurt waar de school staat. Probeer de vragen te beantwoorden.
WERKBLAD in de buurt van de school Bekijk de buurt waar de school staat. Probeer de vragen te beantwoorden. Ga het vragen. Zoek in boeken en op internet. Schrijf de antwoorden op. Zoek er plaatjes bij.
Nadere informatieTASTBARE TIJD, LEIDSCHE RIJN
TASTBARE TIJD, LEIDSCHE RIJN WERKBLAD Tijdlaag tot 1000 Thema: verdwenen rivieren en de Limes 1. Ligt landgoed De Haar binnen het projectgebied? o ja o nee 2. Wat is zavel? 3. Zet de woorden zand, zavel
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk en
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1.1 1.2 en 4.1 4.2 Samenvatting door een scholier 1402 woorden 5 december 2017 7 21 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde Humboldt Aardrijkskunde toetsweek 1
Nadere informatieLes 1 Ontstaan aardgas
Les 1 Ontstaan aardgas In 1959 werd onder het land van boer Boon in de buurt van Slochteren gas ontdekt. Het bleek één van de grootste gasvelden van de wereld te zijn! Hoe is dat gas in de boden van Nederland
Nadere informatie2. Zijn aarde, grond en bodem drie omschrijvingen van hetzelfde? Geef met behulp van bovenstaande bronnen een omschrijving van deze drie begrippen.
Vragen en opdrachten Bodem van Nederland ORIENTATIE BODEM... 1 BODEMVORMING... 2 ZANDGRONDEN... 5 HOOGVEEN:... 7 LAAGVEEN... 8 ZEEKLEI... 9 RIVIERKLEI... 9 LÖSSGROND... 10 DE BODEMKAART VAN NEDERLAND...
Nadere informatie6,7. Paragraaf 1, Hoe is het Nederlandse landschap ontstaan. Samenvatting door een scholier 835 woorden 10 januari keer beoordeeld
Samenvatting door een scholier 835 woorden 10 januari 2005 6,7 63 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdstuk 8, Landschappen. Paragraaf 1, Hoe is het Nederlandse landschap ontstaan. 1. Landschap: Het
Nadere informatieOpdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi.
Opdracht 1 Nodig: kleurpotloden of stiften, poster Maak je huis mooi. Hoe ziet de woonkamer in jouw huis eruit? Hebben jullie behang met bloemen, zijn de muren in een mooie kleur geverfd of hebben jullie
Nadere informatieStaphorst op de kaart
Opdracht 1 Je krijgt een oude kaart van de. Deze kaart is in 1866 gemaakt. Dat is ongeveer 150 jaar geleden. Nodig: kleurpotloden 1. Onderstreep Rouveen, Staphorst en IJhorst met een rood potlood. 2. Zet
Nadere informatieEen goede voorbereiding is natuurlijk het halve werk. Daarom moeten jullie voor je naar de Woudse polder gaat eerst wat opzoeken op internet.
Wat is het geheim van de Woudse polder? t Woudt is een piepklein dorpje, in de Woudse polder. Al eeuwen staan hier op dezelfde plek een kerkje, een pastorie, een kosterswoning, een rijtje arbeidershuisjes
Nadere informatieOpdrachtkaarten Herfst
Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Zandspoor Opdrachtkaarten Herfst Je gaat in het duingebied onderzoek doen naar allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten
Nadere informatieRING ZUID GRONINGEN HAALBAAR DANKZIJ COMBINATIE HEREPOORT
dia 1 RING ZUID GRONINGEN HAALBAAR DANKZIJ COMBINATIE HEREPOORT Helperzoomtunnel Jan Pieter Schuitemaker Helperzomtunnel dia 3 Geologie Noordoost Nederland GEOLOGISCHE ONTWIKKELINGEN WAAR WE IN DE GEOTECHNIEK
Nadere informatieOpdrachten over de Hooge Boezem achter Haastrecht. Op de kaart hierboven zie je het hele gebied.
Opdrachten over de Hooge Boezem achter Haastrecht In deze les en tijdens de excursie gaat het over het gebied de Hooge Boezem achter Haastrecht en het gebied eromheen. In de omgeving van Haastrecht en
Nadere informatieEen gedeelte van een stad of een groter dorp. Een wijk bestaat uit meerdere buurten.
Meander groep 5 Thema 1 Onderweg Aardrijkskunde Waarom is een nieuwe wijk hier gebouwd en niet daar? Wat voor gebouwen staan er? Waarom staan ze juist op die plek? Huizen, boerderijen, fabrieken en kantoren
Nadere informatieHoofdvraag Hoe zijn de zes belangrijkste Nederlandse landschappen ingericht en hoe is dat te verklaren?
Werkstuk door een scholier 2717 woorden 21 mei 2003 6,3 1219 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Hoofdvraag Hoe zijn de zes belangrijkste Nederlandse landschappen ingericht en hoe is dat te verklaren? Deelvragen
Nadere informatieDrie aardkundige monumenten
10 Drie aardkundige monumenten Aardkundige monumenten geven iets weer van de ontstaansgeschiedenis van ons landschap. Een geschiedenis die ons honderden, duizenden of zelfs miljoenen jaren terugvoert in
Nadere informatieeen zee Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de van tijd een zee van tijd
Werkblad Ω Een tijd geleden... Ω Les : Rendierjagers Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de mensen konden schrijven. Ze woonden niet op een vaste
Nadere informatieVoorbereiding post 1. Werken voor de hei Groep 4-5
Voorbereiding post 1 Werken voor de hei Groep 4-5 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de Powerpointserie als voorbereiding op post 1: Werken voor de hei, voor groep 4 en 5. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieOp pad met de Moeflon, een lesbrief over moeflons en hun leefomgeving op De Hoge Veluwe.
Op pad met de Moeflon, een lesbrief over moeflons en hun leefomgeving op De Hoge Veluwe. 1 Hallo jongens en meisjes, Het kan zomaar gebeuren dat je bij een wandeling door de bossen van Het Nationale Park
Nadere informatieGrond onder je voeten
Grond onder je voeten Hé hé, wie heeft z n voeten niet geveegd? Overal ligt modder. Kijk allemaal onder je schoenen! Loop je even door de tuin en daar begint het gezeur. Grond op de vloer vinden we blijkbaar
Nadere informatieZoekopdrachten bij Het water komt. **
Module 1 De geschiedenis van de Delta. 1 Strijd tussen land en water 2 Overstromingen door de eeuwen heen 3 Oorzaken van overstromingen: de mens zelf 4 Waterbeheer. Blz. 4 Achter de duinen had je veengronden
Nadere informatieWerkblad bij de geoquest Vulkanen
Naam: Werkblad bij de geoquest Vulkanen 1. Wat zijn vulkanen? Een vulkaan is een berg opgebouwd uit lava en as. 2. a)hoe ontstaan vulkanen? Vulkanen ontstaan door breuken in de aardkorst. Door de stromingen
Nadere informatieSamenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1
Samenvatting Aardrijkskunde Hoofdstuk 1 Samenvatting door een scholier 2417 woorden 27 mei 24 5 49 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde De Geo Inleiding Nederland is een land dat bestaat uit verschillende
Nadere informatieDe Geo. 2 th Aardrijkskunde voor de onderbouw. Antwoorden werkboek A hoofdstuk 3. eerste druk
De Geo 2 th Aardrijkskunde voor de onderbouw Antwoorden werkboek A hoofdstuk 3 www.degeo-online.nl eerste druk Hoofdstuk 3 Europa: van de bergen naar de zee Start 1 a de invloed van de rivieren op het
Nadere informatieZuidlaren (gemeente Tynaarlo) (Bron:
Zuidlaren (gemeente Tynaarlo) (Bron: www.eropuit.nl) Introductie Zuidlaren maakt deel uit van de Drentse gemeente Tynaarlo, en is daarvan met 10.000 inwoners de op een na grootste kern. Zuidlaren is gesitueerd
Nadere informatieDe Noordzee HET ONTSTAAN
De Noordzee De Noordzee is de zee tussen Noorwegen, Groot-Brittannië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Denemarken. De Noordzee is een ondiepe (30-200 m) randzee van de Atlantische oceaan met
Nadere informatieD1 - Karakteristieke werkwijze D2 - Vakinhouden (kgt cursief) D3 - Karakteristieke denkwijzen
Titel: Dekzand in Nederland Vak: Aardrijkskunde Domein: Systeem aarde Sector: Vmbo 3D aspect: denkwijze: patronen werkwijze: modelontwikkeling en -gebruik 1. Intro In deze opdracht gaan de leerlingen op
Nadere informatieStaatsbosbeheer T Oudemolense Diep. Wandelen langs de beek - 7 km
Staatsbosbeheer T 0592 248984 www.staatsbosbeheer.nl Oudemolense Diep Wandelen langs de beek - 7 km Zilveren lint door het dal Een bezoek aan het Drentsche Aa-gebied is niet compleet zonder een blik op
Nadere informatieSpelen met zand. Zandpaspoort voor kinderen van 7 tot en met 12 jaar
Spelen met zand Zoals je hebt kunnen zien is zand heel interessant, maar zand is ook heel erg leuk. Je kunt er namelijk onwijs goed mee spelen! Zandpaspoort voor kinderen van 7 tot en met 12 jaar Schrijf
Nadere informatieLEZEN. Terpentijd - 1500
1 LEZEN Terpentijd - 1500 Friesland bestaat eigenlijk uit drie delen: de klei, het veen en het zand. De eerste boeren woonden op het zand (De Wouden en Gaasterland). Hun aardewerk in de vorm van trechters
Nadere informatieVoorbereiding post 1. Werken voor hei en ven Groep 4-5
Voorbereiding post 1 Werken voor hei en ven Groep 4-5 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 1: Werken voor hei en ven, voor groep 4 en 5. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieLESBLAD WATERKRINGLOOP GROEP 5-6
1 NAAM GROEP De reis van een waterdruppel Het water op aarde maakt verre reizen. De reizen van het water verlopen altijd in een rondje: de waterkringloop. Het begint met de zon De zon verwarmt het zeewater
Nadere informatieOntdekkersgroep dag 25 25 maart 2014
Ontdekkersgroep dag 25 25 maart 2014 Onderwijsactiviteit 11 Water Water. We denken er niet vaak over na, maar het is belangrijk voor het leven op aarde. Het is dan ook één van de vier elementen. In dit
Nadere informatieSoms moet de lucht omhoog omdat er een gebergte ligt. Ook dan koelt de lucht af. Er ontstaan wolken en neerslag. Dit is stuwingsregen.
Samenvatting door een scholier 1790 woorden 1 juni 2016 7,9 13 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand samenvatting Aardrijkskunde hoofdstuk 2: KLIMATEN 2.1 Klimaten Waardoor is het niet
Nadere informatieVan de regen in de drup
Doelen Kerndoel 43: De leerlingen leren hoe je weer en klimaat kunt beschrijven met behulp van temperatuur, neerslag en wind. De leerlingen leren de waterkringloop. Kerndoel 47: De leerlingen leren de
Nadere informatieOPDRACHTEN bij de FIETSEXCURSIE van het project MOOI HOOGLAND-WEST!
ietsroute Hoogland West OPDRACHTEN bij de FIETSEXCURSIE van het project MOOI HOOGLAND-WEST! 5 4 6 3 2 1 Let op het verkeer en zet je fiets goed aan de kant! Mooi Hoogland-West! 1 Bolle akker locatie 1
Nadere informatieLandschapsgenese. Aan de hand van grondboringen achterhalen hoe het land zich door de eeuwen heen gevormd heeft.
Landschapsgenese Doel: Aan de hand van grondboringen achterhalen hoe het land zich door de eeuwen heen gevormd heeft. Benodigdheden: Grondboor Meetlint Opdrachtenboekje Potlood Paraplu Vuilniszak Grondboor
Nadere informatie1. Van je juf of meester krijg je een plaatje. Bekijk je plaatje goed. 3. Zoek samen nog vier klasgenoten met een ander plaatje.
Opdracht 1 Ongeveer 150 jaar geleden stonden er veel steenfabrieken langs de IJssel. De stenen werden van klei gemaakt. Dat kon je langs de IJssel vinden. Als de rivier overstroomde, bleef er een laagje
Nadere informatieBallooërveld. Inrichtings- en beheerplan. Strootman Landschapsarchitecten i.s.m. Jeroen Zomer, Theo Spek (R.U.G.) en Hans Elerie
Ballooërveld Inrichtings- en beheerplan Strootman Landschapsarchitecten i.s.m. Jeroen Zomer, Theo Spek (R.U.G.) en Hans Elerie Ballooërveld: landschap met vele tijdlagen IJstijden-museum Prehistorische
Nadere informatie5.1 De kaart van Nederland
LB 0-5. De kaart van Nederland Wat betekent dit bord, denk je? Welke zin hoort bij welk woord? Trek lijnen. Een schaalstok...... geeft de vier windrichtingen op de kaart aan. Een legenda...... geeft aan
Nadere informatieOpdracht 1 en 2. Voorbeeld: Deze toets is dat wel moeilijk; maar het toen is erg belangrijk dat je laat hondje zien wat je kunt.
leestoets Opdracht 1 en 2 In de volgende teksten staan heel wat woorden te veel. Dat komt doordat er iets fout is gelopen bij het printen van de teksten: er zat een virus op de computer en daardoor zijn
Nadere informatieOpdrachtkaarten Lente
Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Zandspoor Opdrachtkaarten Lente Je onderzoekt straks in het duingebied allerlei dingen die met zand te maken hebben. De materialen die daarvoor nodig zijn, zitten in de
Nadere informatieToeristen in Nederland
Toeristen in Nederland Het is bijna zomer. Veel Nederlanders gaan lekker op vakantie naar het buitenland. Maar er komen ook heel veel buitenlandse toeristen naar Nederland. Hoeveel zijn dat er eigenlijk?
Nadere informatieGeschiedenis en Techniek Groep 7
Geschiedenis en Techniek Groep 7 Water verplaatsen Grieken en Romeinen Groep 7 Handleiding voor de leerkracht Deze handleiding en de opdrachten zijn bedoeld als aanvulling op de geschiedenislessen over
Nadere informatieSectorwerkstuk Aardrijkskunde Landschappen
Sectorwerkstuk Aardrijkskunde Landschappen Sectorwerkstuk door een scholier 1784 woorden 31 januari 2006 5,8 79 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Aardrijkskunde P1 De aarde is ongeveer 4,6 miljard. Nederland
Nadere informatieLANDGOED BEERZE. ROUTE 4,2 km
LANDGOED BEERZE ROUTE 4,2 km Een heerlijke wandeling voor de hele familie door de bossen bij Beerze, vlak bij Ommen. Lekker lopen langs heide, stuifduinen en ook via het oude huis Beerze. Route gemaakt
Nadere informatieGebruiksaanwijzing leerdagboek
Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Sporen van schimmels Afdrukken pagina 2-21 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte
Nadere informatieDe schaapskudde Een educatief programma voor groep 5 en 6 Handleiding Deel 3 Locatie Hoog-Buurlo
De schaapskudde Een educatief programma voor groep 5 en 6 Handleiding Deel 3 Locatie Hoog-Buurlo Inhoudsopgave Deel 3: De schaapskudde van Hoog-Buurlo 1. Aanmeldgegevens 2. Achtergrondinformatie Hoog-Buurlo
Nadere informatieRoestig land. De Wijstgronden
Roestig land De Wijstgronden Verslag van de lezing en excursie van Professor R. T. van Balen en Nico Ettema voor de Werkgroep Geologie en Landschap. Bedafse Bergen, Uden. 10.00-1600 uur. Een mooie herfstdag.
Nadere informatieAVONTURENPAKKET DE UITVINDERS
LESBRIEVEN LEERLINGENBESTAND LESBRIEF 1: WATER VERZAMELEN Verhaal: De Uitvinders en De Verdronken Rivier Opdracht 1: Opdracht 2: Opdracht 3: Opdracht 4: Brainstorm over water Bouw een water-takel-kraan
Nadere informatieWoordenschat les 8.1. Vervuilde grond?
Woordenschat les 8.1 Vervuilde grond? Afgraven en de afgraving Afgraven is de grond of aarde weghalen door te graven. De afgraving is de plaats waar de grond wordt weggenomen. Boren We boren een gat in
Nadere informatieInformatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk
Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk De kust is (niet) veilig! De dijk aan de kust van Petten ziet er zo sterk en krachtig uit, maar toch is hij niet
Nadere informatieBeleef een foodwalk in Zeegse
Foodwalk Zeegse Beleef een foodwalk in Zeegse Door Theo Spek Wandelroute: 5 km circa 2 uur Recept: zomerse natuursalade ROUTE RECEPT INFO Zo lopend in de natuur rondom Zeegse is het genieten van de rijkdom
Nadere informatieGroep 7/8. 0 Hoofstuk. Groep 7/8
0 Hoofstuk 1. Globe of kaart 2. Over tekens en kleuren 3. Schaal: Van groot naar klein 4. Over richtingen 5. Kaarten in soorten 6. De wegenkaart 7. Maak je eigen weerkaart 1 Globe of kaart 1. Hieronder
Nadere informatieAfdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd
Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Spelen met vuur Afdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte in leerdagboek
Nadere informatieAlgemeen. Voorwoord
Voorwoord Het voorjaar is het begin van al het nieuwe leven: De bomen lopen weer uit, de vogels beginnen met het maken van hun nesten, de egels ontwaken uit hun winterslaap en de eerste bolgewassen staan
Nadere informatieVoorbereiding post 1. Werken voor hei en ven Groep 6-7-8
Voorbereiding post 1 Werken voor hei en ven Groep 6-7-8 Welkom bij IVN Valkenswaard-Waalre Dit is de digitale voorbereiding op post 1: Werken voor hei en ven, voor groep 6, 7 en 8. Inhoud: Algemeen Verhaal
Nadere informatieStichting Veldwerk Nederland, Orvelte 0593 582 550 orvelte@veldwerknederland.nl
Deze rondwandeling is 6 km lang. Zij voert door het oude afwisselende landschap rond Orvelte. De route kan worden gestart vanaf de parkeerplaats van Het Veldstudiecentrum (Zuideresweg 10) of vanaf de parkeerplaats
Nadere informatieDe grond waarop wij wonen.
De grond waarop wij wonen. GROEP 7/8 Doel: Planten horen bij de grond waarop wij wonen. Dit onderdeel gaat over het onderzoekend verkennen van de vegetatie in de omgeving van de kinderen van de bovenbouw.
Nadere informatie8 4 Streken en klimaten
Lees het verhaal van de woestijnen en maak de opdracht. Een woestijn is droog, heel droog. Er valt heel weinig regen. De grond is droog. Het is te droog voor veel planten. Er wonen weinig mensen. Soms
Nadere informatiePingoruïnes. Strandheem
Pingoruïnes Op dit punt liggen drie zogenaamde pingoruïnes bij elkaar. Tijdens het ontwikkelen van bedrijventerrein Azeven Noord zijn deze pingoruïnes ontdekt en gerestaureerd. Nu vormen ze een uniek stukje
Nadere informatieHet landschap van Ermelo door de tijden heen
Het landschap van Ermelo door de tijden heen Het landschap van Ermelo heeft zijn vorm hoofdzakelijk te danken aan de laatste twee ijstijden. Voor de voorlaatste ijstijd maakte het huidige grondgebied van
Nadere informatieBerg en kroute reub 6,6 km
Berg en Breukroute 6,6 km Een wandelroute die Berg en Breukroute heet en niet in Zuid- Limburg of de Ardennen ligt? Dat klinkt u wellicht vreemd in de oren. Tenminste, als u nog niet bekend bent met de
Nadere informatieHet oude Wedbroeken bij Tynaarlo Wandelroute 6 km circa 2,5 uur
Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa WANDELROUTE Wedbroeken Het oude Wedbroeken bij Tynaarlo Wandelroute 6 km circa 2,5 uur Welkom in het Nationaal park Drentsche Aa, neem de tijd het te ontdekken...
Nadere informatieVissen op prehistorische botten
Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze Veldwerktip De leerlingen kunnen: vertellen hoe de Noordzee er 10.000 jaar geleden uitzag, vertellen waarom er botten van prehistorische zoogdieren in de Noordzee
Nadere informatieLESPAKKET ECOLOGIE. Naam. Dierenrijk is onderdeel van
LESPAKKET ECOLOGIE HAVO / VWO Naam Docent Klas LEKKER BEESTEN TUSSEN DE DIEREN Dierenrijk is onderdeel van WELKOM IN DIERENRIJK ELAND Om ervoor te zorgen dat je een leuke en leerzame excursie hebt, volgen
Nadere informatieTitel De gasbel onder Nederland
De gasbel onder Nederland Het ontstaan van gas en zout in de Nederlandse bodem Korte lesomschrijving In deze les maken leerlingen kennis met het ontstaan van de gasbel onder Slochteren in de provincie
Nadere informatieWandelroutes over het Wekeromse Zand. Lengtes: 2,5 tot 7,5 km
Welkom op het Wekeromse Zand Wandelroutes over het Wekeromse Zand. Lengtes: 2,5 tot 7,5 km Het Wekeromse Zand is een van de laatste grote stuifzandgebieden van Nederland. Het landschap is zeer afwisselend
Nadere informatieWONEN IN EEN RIANTE WOONBOERDERIJ IN HET MONUMENTENDORP ORVELTE
WONEN IN EEN RIANTE WOONBOERDERIJ IN HET MONUMENTENDORP ORVELTE Te huur: De Maalderij, Schoolstraat 6 in Orvelte Stichting Het Drentse Landschap zoekt een huurder voor de in 2006 geheel gerenoveerde woonboerderij
Nadere informatieWoordenschat blok 03 gr4 Les 1 De bodem: de grond waarin planten kunnen groeien. De duinen: heuvels van zand langs de zee. De plant: een stengel met
Woordenschat blok 03 gr4 Les 1 De bodem: de grond waarin planten kunnen groeien. De duinen: heuvels van zand langs de zee. De plant: een stengel met bladeren die groeit. De rots: een heel grote steen op
Nadere informatieSoorten vulkanen. Tefra vulkaan: Werkende vulkaan: Er zijn heel veel soorten vulkanen en ik ga er 6 opnoemen en er wat over vertellen dat zijn,
Voorwoord Ik doe mijn werkstuk over vulkanen, ik doe hem over vulkanen omdat ik er echt niets over wist, en het leek me een superleuk en interessant onderwerp, ik ga u iets leren wat voor soorten uitbarstingen
Nadere informatieHet soort weer dat een land tijdens een lange periode heeft. Gebied in de wereld waar het klimaat overal hetzelfde is.
Meander Samenvatting groep 6 Thema 4 Streken en klimaten Samenvatting Klimaatgebieden De aarde kun je verdelen in gebieden met verschillende klimaten. Nederland heeft een zeeklimaat. Dat is een gematigd
Nadere informatie