Steentijd in Nederland Door Nikky Kruithof

Transcriptie

1 Steentijd in Nederland Door Nikky Kruithof Prehistorie De prehistorie is de periode in de geschiedenis van de mens van vóór de geschreven bronnen. De eerste geschreven bronnen dateren vanaf de late ijzertijd of Romeinse Tijd, dat verschilt per gebied. In ons land duurt de prehistorie tot aan de Romeinse Tijd. De prehistorie is verdeeld in afzonderlijke periodes. Wanneer zo n periode begint of eindigt is afhankelijk van een aantal factoren, zoals ontwikkelingen in economische sferen en materiele cultuur. Het eerste deel van de prehistorie heet de steentijd. De steentijd heet zo omdat de mensen die toen leefden gereedschappen maakten van vuursteen en ook wel andere steensoorten. Vuursteen is in veel gevallen ook het enige wat nu nog rest van oude culturen uit de steentijd. De steentijd is onderverdeeld in de oude steentijd, midden steentijd en nieuwe steentijd. De benamingen van deze periodes die in de archeologie worden gebruikt zijn paleolithicum (paleo= oud, lithos= steen), mesolithicum (meso= midden) en neolithicum (neo=nieuw). De ontwikkeling in deze periodes is relatief langzaam gegaan. Het paleolithicum duurde 2, 4 miljoen jaar en in die tijd is er niet veel veranderd. Het mesolithicum duurde iets minder dan 5000 jaar, al een heel stuk korter dan de periode daarvoor. Het neolithicum duurde ongeveer 3000 jaar en elke periode daarna werd steeds korter omdat ontwikkelingen elkaar steeds sneller opvolgde. Paleolithicum Het paleolithicum begint 2,5 miljoen jaar geleden en eindigt 9000 v. Chr. Het is opgedeeld in drie periodes: oud, midden en jong. Deze indeling is gebaseerd op de vondsten die dateren uit die periodes. In het oud-paleolithicum zijn met name vuurstenen vuistbijlen bekend. In het midden-paleolithicum werd gebruikt gemaakt van de zogenoemde Levallois-techniek, waardoor men veel duurzamer met vuursteen om kon gaan. In het jong-paleolithicum werkte men met name met vuurstenen klingen.

2 Klimaat Het paleolithicum was een lange koude periode met afwisselend warme tussenperiodes. In die warme periodes kon het soms warmer zijn dan tegenwoordig. In de koude periodes was er in Nederland open vegetatie met nauwelijks bomen. Het was een grote vlakte waar kuddedieren doorheen trokken op weg naar hun zomer- of winterterritorium. In de warmere periodes was Nederland rijk aan bossen waar standwild in leefde. IJstijden Het paleolithicum is een periode van ijstijden. Door de kou werd er veel water opgeslagen in de vorm van landijs in Scandinavië. Tijdens de één na laatste ijstijd, het Saaliën of de Saaleijstijd, werd die ijskap zo groot dat het tot halverwege Nederland reikte. Als gevolg hiervan lag de zeespiegel ongeveer 100 meter lager dan tegenwoordig. Dit betekent dat het Noordzeebekken tussen Nederland en Engeland grotendeels droog lag. Hier hebben dus ook mensen en dieren geleefd. Tijdens de Weichsel-ijstijd was er geen landijs in Nederland maar was het op de koudste momenten wel te koud om te leven. Culturen In Nederland zijn heel weinig vondsten bekend uit het paleolithicum. De meeste vondsten die er waren, liggen waarschijnlijk diep in de grond (in het westen van Nederland zijn dikke lagen zand en klei afgezet) of hebben de lange periode niet overleefd. Sporen van mensen op het droge Noordzeebekken zijn nu weer onder water verdwenen. Vondsten van bot en gewei en plantaardige vezels blijven nauwelijks bewaard in de zure bodem. In water blijven botten beter bewaard, dus vissers met sleepnetten vissen nog regelmatig botten van mens en dier op Wat we wél vinden is eigenlijk alleen vuursteen en stamt uit de warmere periodes. Toen was het in Nederland een stuk aangenamer vertoeven en bovendien zijn sporen uit de warme periodes beter bewaard gebleven door een ander sedimentatieproces. De eerste vondsten in Nederland dateren van jaar geleden en zijn afkomstig van Neanderthalers. De sporen zijn gevonden in Maastricht. Het ging om gereedschap van vuursteen en botten van neushoorn. Waarschijnlijk zijn het sporen van een kampje waar de dieren zijn geslacht. Botten van Neanderthalers zijn helaas niet in Nederland gevonden, maar wel in veel andere landen zoals in Duitsland bij Düsseldorf. Na de aanwezigheid van Neanderthalers vinden we een hele tijd niets. De Weichsel-IJstijd brak aan waardoor het te koud was om in dit gebied te leven. Pas als het klimaat wat gunstiger wordt vanaf v. Chr. komen de eerste moderne mensen naar Nederland. De eerstvolgende sporen die zijn gevonden zijn van de Magdaléniencultuur, in het zuiden van Nederland.

3 Magdalénien Sweikhuizen In Sweikhuizen zijn structuren in de grond gevonden die lijken op hutten. Er lagen stenen in de vorm van cirkels en aan de rand van de cirkels lagen vuurplaatsen. Waarschijnlijk hebben de stenen gediend om de huiden van de tent op zijn plaats te houden. Binnen de cirkels zijn duizenden stukjes vuursteen gevonden. Daaruit kan je concluderen dat het een kamp was waar mensen in hutten vuursteen hebben bewerkt. Wat wij hebben gevonden zijn de restanten daarvan, het afval wat niet gebruikt is. Alle bruikbare stukken hebben ze meegenomen naar een volgende verblijfplaats. De cirkels zijn de eerste aanwijzingen van woonstructuren in Nederland. De hutten die er hebben gestaan hadden een tipivorm of waren koepelvormig, dat ligt er aan wat voor soort materiaal er werd gebruikt. Waarschijnlijk werd de constructie bedekt met huiden of takken en bladeren. De reconstructie die we hebben gebouwd in het Oertijdpark hebben we gebaseerd op deze opgraving, waarbij de rand van stenen de belangrijkste herkenningsfactor is. Hamburgcultuur De cultuur die ongeveer tegelijk en deels na de Magdaléniencultuur leefde was de Hamburgcultuur. Vindplaatsen van deze cultuur zijn met name in het noorden van Nederland gevonden, bij bijvoorbeeld Gasselte, Havelte, Ureterp en Oldeholtwolde. In totaal zijn er 70 vindplaatsen bekend in ons land. Veruit het meeste wat gevonden wordt bestaat uit vuursteen. Daarnaast is er ook oker en barnsteen gevonden. Ten tijde van de Hamburg- en Magdaléniencultuur leefden ongeveer 500 mensen in Nederland. De plaatsen waar de mensen van de Hamburg-cultuur en vele andere culturen hun kampen het liefst opsloegen zijn de hoge zandgronden in de buurt van water (rivieren, beekjes). Denk bijvoorbeeld aan de Hondsrug en de Utrechtse Heuvelrug. Ten tijde van een warmere periode rond v. Chr. leefden hier mensen van de Federmessercultuur. Ongeveer 1000 jaar later wordt het weer een stuk kouder en trekken de mensen weg, op naar een warmer gebied waar meer voedsel te vinden is. Aan het eind van het paleolithicum, als de ijstijd voorbij is, leven hier een tijdje mensen van de Ahrensburgcultuur. Voedsel

4 De mensen in het paleolithicum worden rendierjagers genoemd. Ze verplaatsten zich aan de hand van de trek van wilde dieren, die elke lente en herfst langs bepaalde plekken kwamen om naar hun zomer- of winterterritorium te gaan. Naast rendieren jaagden ze ook op andere dieren en aten ze vis, gevogelte en planten. Er zijn jachtgereedschappen gevonden die dateren uit het jongpaleolithicum, zoals speren, harpoenen en op het laatst ook pijlen en bogen. Mesolithicum Het mesolithicum begint rond 9000 v. Chr. en eindigt 5300 v. Chr. Deze periode is wederom onderverdeeld in drie periodes: vroeg, midden en laat. In het vroeg- en middenmesolithicum zijn microlieten het gangbare gereedschap. Dit zijn kleine scherpe afslagen van vuursteen, bewerkt in allerlei vormen, veelal hergebruikt van grotere stukken gereedschap. In het laat-mesolithicum werden met name veel trapeziumvormige stukken vuursteen gebruikt. Klimaat

5 Het mesolithicum begint met het einde van de laatste ijstijd. Het wordt aanzienlijk warmer en het landijs in Scandinavië begint te smelten. In de loop der tijd stijgt de zeespiegel soms wel 2 meter per eeuw. Het Noordzeebekken stroomt weer vol met water waardoor Engeland los komt van Europa. In het mesolithicum is de gemiddelde zomertemperatuur ongeveer 18 tot 20 graden, dat is warmer dan tegenwoordig. De open vegetatie verdween en er kwamen bossen voor in de plaats. In het begin waren dit voornamelijk berken en naaldbossen, later kwam daar hazelaar bij en nog later iep, eik, linde en els. Door de vernatting begon in het noorden veen te groeien. Trekkende dieren verdwenen naar noordelijker gebieden en in de bossen leefde standwild. Er waren dus geen rendieren meer maar wel dieren als wild zwijn, bruine beren, herten, elanden en bevers. Culturen In het begin van het mesolithicum zijn er over een groot gebied vondsten gedaan die in uiterlijk en techniek op elkaar lijken. Daarom kunnen we geen verschillende culturen van elkaar onderscheiden. Andere vondsten die wel verschillen zouden kunnen aanduiden ontbreken. In midden-mesolithicum komt daar verandering in door toenemende regionalisatie, dat wil zeggen dat per gebied de verschillen toenemen. We kunnen onderscheid maken tussen een groep die in het noorden leefde en een groep die in het zuiden leefde. Van deze twee groepen is eigenlijk alleen vuursteen teruggevonden. Botresten bleven op de zandgronden niet bewaard. Er zijn geen duidelijke grondsporen gevonden die kunnen wijzen op huisplattegronden. Bijzondere vondsten Er zijn wel een paar bijzondere vondsten gedaan in ons land. Een daarvan is een schedel van een hond uit het vroeg-mesolithicum. Honden zijn in het paleolithicum al gedomesticeerd in Oost-Europa en deze schedel is de eerste die gevonden is in Nederland. De schedel is bewaard gebleven door hele gunstige bodemomstandigheden wat in dit gebied zeldzaam is. De beroemde kano uit Pesse dateert uit 7500 v. Chr., dat valt binnen het middenmesolithicum. Rond 5300 v. Chr. aan het eind van het mesolithicum, werd het houten beeldje van Willemstad gemaakt. Dit is het eerste beeldje of vorm van kunstuiting (grotschilderingen uitgezonderd) die in Nederland is gevonden. Er zijn veel vindplaatsen bekend uit de tweede helft van het mesolithicum en deze zijn allemaal gelegen op hoge zandgronden. De vondsten bestaan uit vuursteen, vuurplaatsen en heel soms werktuigen van bot en gewei.

6 Bergumermeer Wat heel bijzonder is, is de vondst van meerdere hutplattegronden. In Bergumermeer zijn mogelijk 5 of 6 hutten te onderscheiden die een afmeting hebben van 5 x 7 meter. Hier hebben ongeveer 25 personen (tijdelijk) in geleefd. Er zijn ronde structuren in de grond gevonden waar grote stenen lagen, waarschijnlijk om de randen van de

7 hut aan de grond te verstevigen. Ook zijn er vuurplaatsen gevonden en een heleboel resten vuursteen. Grafgebruik Rond deze tijd zijn ook de eerste graven van Nederland bekend. Er zijn zowel crematies als inhumaties gevonden, o.a. bij Mariënberg. Sommige graven hadden zelfs grafgiften. Een van deze graven bevatte het skelet van Trijntje, een vrouw van rond de 50 jaar. Een reconstructie van haar ligt in het museum De Koperen Knop in Hardinxveld-Giessendam. Voedsel Door het warme klimaat trokken rendieren naar het noorden en gingen mensen over op het eten van standwild. Dit betekent dat mensen geen trekkend bestaan meer hoefden te leiden. Standwild was er genoeg en dat bleef waar het was. Nu trokken mensen er nog wel op uit om per seizoen de beste plek voor voedsel te vinden, maar ze reisden niet meer zo ver. In de lente jaagden mensen op zalm en steur in de rivieren, in de herfst verzamelde men noten en vruchten en in de winter joeg men op pelsdieren. Wild was het hele jaar door beschikbaar. Door het gebrek aan botresten is er geen slachtafval gevonden waardoor we weinig weten over wat deze mensen aten. Dit is gelukkig wel bekend door vondsten in het buitenland. Hierdoor weten we dat men wilde dieren at als eland, edelhert, oerrund en af en toe nog een rendier. In de restanten van een vuurplaats zijn verkoolde resten van hazelnoten gevonden.

8 Neolithicum Het neolithicum begint in 5300 v. Chr. met een hele belangrijke verandering, namelijk de introductie van voedselproductie. In het Nabije Oosten is voor het eerst graan gecultiveerd en schapen en geiten zijn er gedomesticeerd. Dit pakket aan kennis van akkerbouw en veeteelt gaat langzaam door heel Europa en komt dan ook in Nederland terecht. Het zijn de boeren van de Lineair Bandkeramiek (LBK) die naar het zuiden van ons land emigreren en zich vestigen op de vruchtbare lössgrond. Het neolithicum eindigt 2000 v. Chr. met de introductie van brons. Typisch neolithisch zijn de geslepen bijlen en hamers die opeens veel worden gevonden. Klimaat In het neolithicum is het klimaat nog steeds gunstig. Het is warm, gemiddeld 2 graden warmer dan tegenwoordig. In het noorden is er veel veengroei waardoor het deels onbewoonbaar is. In de rest van het land leefde bruine beren, bevers en otters en in de Noordzee tuimelaars, zeehonden en bruinvissen. Bossen waren talrijk, al werd er steeds meer gekapt om plaats te maken voor akkerbouw. Hierdoor ontstonden de eerste heidevelden. Op de zandgronden groeiden loofbossen met eik en beuk. Cultuur vroeg-neolithicum De LBK-cultuur in het zuiden van Nederland was een onderdeel van een groot complex in Midden-Europa. Het boerenbedrijf arriveerde als kant-en-klaar pakket uit het Nabije-Oosten waar het was ontstaan. De boeren waren immigranten die hun kennis meenamen. Er was dus geen sprake van lokale bewoners die het idee van voedselproductie van elders overnamen. Huizen

9 Van deze cultuur zijn een aantal huisplattegronden gevonden. Voor de bouw werd met name eikenhout gebruikt en de muren waren van gevlochten wilgentenen en leem. De boerderijen waren 8 tot 35 meter lang en gingen 25 tot 35 jaar mee. Geschat wordt dat ze ongeveer 5 meter hoog waren. De boerderijen waren noordwest gericht en de hoofdingang zat aan de zuidoostkant. Boerderijen stonden bijna altijd in groepjes van 2 tot 5 stuks. In Elsloo is een grotere nederzetting gevonden die uit 20 huizen bestond. Dit zal in die tijd een bijzonder grote groep zijn geweest. Per boerderij leefden 3 tot 5 volwassenen en een stel kinderen, dus in een grote nederzetting konden 100 tot 200 personen geleefd hebben. Voedsel Het landbouwpakket bestond in het begin uit emmertarwe, eenkoorn en erwten, en schapen en/of geiten. Later werden hier andere gewassen aan toegevoegd zoals bedekte gerst en werden dieren gehouden als rund en varken. De jacht op wild bleef nog steeds van belang, net als visvangst. Ook werden er nog noten en vruchten uit de natuur verzameld. Akkers werden in de bossen aangelegd en bestonden uit meerdere kleine veldjes die om de beurt werden gebruikt om zo de grond niet volledig uit te putten. Het vee werd waarschijnlijk ook in de bossen gehoed. Met het verbouwen van voedsel komt er een einde aan het trekkende bestaan van de jagers/verzamelaars. Men hoefde het voedsel niet meer achterna te reizen of ver te zoeken, een groot deel groeide in de achtertuin en de rest leefde in de bossen of rivieren in de buurt. Vanaf nu was het noodzaak om het eigen terrein te beschermen. Bijzondere vondsten Andere vondsten van de LBK zijn gereedschappen van hout en bot, een waterput, een emmer van boombast, touw en kammen. Verder zijn er schaarse aanwijzingen voor het verwerken van wol en heel veel aardewerk. Zoals gezegd zijn de mensen van de bandkeramiek de eerste boeren die Nederland binnen trekken, maar zij leefden alleen in het zuiden wat nu Limburg is. In het noorden leven dan nog geïsoleerde groepjes jagers/verzamelaars. Het duurt nog tot het eind van het neolithicum voordat iedereen akkerbouw en veeteelt gaat bedrijven. Tot die tijd is de manier van leven voor die mensen dus nog mesolithisch. Grafgebruik Er zijn uit deze periode ook meerdere grafvelden gevonden. Een van die grafvelden bestond uit 108 graven, crematie en inhumatie naast elkaar. Als grafgiften werden potten en maalstenen meegegeven aan vrouwen, mannen kregen gereedschap mee zoals bijlen. Sommige vrouwengraven zijn bestrooid met rode oker. Uit het buitenland kennen we als grafgiften ook sieraden van bot, gewei en slakkenhuisjes. Uit de grafgiften is op te maken dat vrouwen op de akkers werkten en het aardewerk maakte; mannen hakten hout, verzamelden grondstoffen en verzorgden het vee. Voor het eerst is er te zien dat sommige

10 mensen rijker of belangrijker waren dan anderen, vanwege de bijzondere grafgiften die gevonden zijn. Status is dus nu (voor ons) herkenbaar. Vreedzaam? In deze tijd verliep niet altijd alles vreedzaam. In Duitsland is een massagraf gevonden waar alle lijken met dissels om het leven zijn gebracht en zijn beroofd van hun kleren en eventuele bezittingen. In Oostenrijk zijn lijken gevonden die in een gracht waren gedumpt. Verder zijn er ook meerdere mensen om het leven gekomen door een pijlpunt in het lichaam. De pijlpunten zijn bewaard gebleven en lagen tussen de botten. Cultuur midden-neolithicum In het midden-neolithicum werd in het midden van Nederland het boerenbedrijf geïntroduceerd door de Swifterbantcultuur. In het zuiden leven dan de mensen van de Michelsbergcultuur. Van deze culturen is niet zoveel bekend. TRB Veel bekender is de Trechterbekercultuur (TRB). Zij leefden in een groot gebied in Europa dat zich uitstrekte van het noorden tot Polen en Zuid-Zweden tot Slowakije. Binnen deze grote cultuur zijn regionale verschillen kenbaar, de vondsten verschillen onderling sterk. De west-groep omvatte Noordwest-Duitsland en het noorden van Nederland. Rond de rivieren de Rijn en Maas leefden in die periode mensen van de Vlaardingencultuur. Vondsten van de TRB zijn vooral vuursteen en het mooi versierde aardewerk. Er zijn weinig grondsporen bekend en huisplattegronden zijn niet in Nederland gevonden. Bijzondere vondsten In Duitsland zijn wel huisplattegronden gevonden, deze waren 13 x 5 meter. Op deze plattegronden is de neolithische boerderij in het Oertijdpark gebaseerd. Verder zijn er vondsten bekend die wijzen op nog meer belangrijke veranderingen, zoals een eergetouw (voorloper van de ploeg) en wagen. Anloo

11 In Anloo is tijdens een opgraving een palissade gevonden waarvan men nog niet precies weet waar het voor diende. Het zou kunnen zijn dat er huizen binnen de palissade lagen en dat het diende als omheining/versterking. Een ander idee is dat het diende als veekraal. De palissade is gebouwd op een belangrijke doorgang op de Hondsrug. Rond 2900 v. Chr. kwam er vrij plotseling een einde aan de TRB-cultuur. We vinden dan sporen van de Enkelgrafcultuur (EGK). Wat er precies gebeurd is of waarom de overgang plaats vond is niet bekend. Hunebedden De bekendste prehistorische grafmonumenten zijn zonder twijfel de hunebedden. Hunebedden zijn tussen 3400 en 3050 v. Chr. gebouwd en zijn grafkamers waar waarschijnlijk alleen de belangrijkste mensen in werden bijgezet. In de hunebedden in Nederland zijn geen botten gevonden (die zijn lang geleden vergaan) maar wel heel veel aardewerk en ook bakplaten, bijlen, pijlpunten, barnsteen, git en kwarts. In het buitenland is ook wel bladkoper gevonden, wat toen heel zeldzaam en duur was. Waarschijnlijk werd er eens per 2 tot 10 jaar een persoon in een hunebed bijgezet. In latere perioden zijn er ook wel eens crematieresten bijgezet. Er liggen nu nog 54 hunebedden in Nederland. Dit aantal was veel hoger, veel hunebedden zijn afgebroken om de grote stenen te gebruiken voor de bouw van o.a. kerken en dijken. Het grootste hunebed ligt naast het Hunebedcentrum (D27). De meeste hunebedden in Nederland liggen op hoge zandgronden. Grafgebruik Naast hunebedden zijn er ook vlakgraven en steenkisten gevonden. Cultuur laat-neolithicum In het laat-neolithicum leefde de Enkelgrafcultuur. Later ging de EGK over in de Klokbekercultuur, met als belangrijkste verandering anders gevormd aardewerk. Er veranderde niet veel in de dingen die wij teruggevonden hebben, maar waarschijnlijk waren het immigranten die zich in ons gebied vestigden.

12 Uit de Bekerperiode zijn veel eergetouwsporen gevonden maar weer weinig tot geen huis plattegronden of voedselresten. Bijzondere vondsten Een uitzondering vormt een opgraving in Noord-Holland waar meerdere nederzettingen zijn gevonden van de EGK. Rond deze tijd zijn ook de eerste wielen gevonden, aanwijzingen dat men wagens gebruikte. Veenweg Ook werden de eerste veenwegen gebouwd, takken en bomen die in elkaars verlengde lagen om zo de natte veengebieden te kunnen oversteken. Koper Koper en in mindere voor het eerst hun Nederland. Deze ruilhandel uit en werden verwerkt dolken. Later werd koper gelegeerd met tin brons, een metaal dat veel harder en De bronstijd is dan begonnen. mate goud deden intreden in metalen werden via Engeland verkregen in sieraden en en ontstond er bruikbaarder was. Grafgebruik Tijdens de Enkelgrafcultuur maken we voor het eerst kennis met grafheuvels. In deze grafheuvels lagen belangrijke personen met grafgiften als bijlen, strijdhamers, vuurstenen messen en aardewerk. Meestal lag er één persoon in een grafheuvel. Ook de Klokbekercultuur maakte gebruik van grafheuvels. In totaal zijn er 150 grafheuvels bekend uit het neolithicum. Kleding Vondsten van kleding zijn zeer zeldzaam omdat natuurlijke materialen bijna niet bewaard blijven in de grond. Maar als het goed geconserveerd wordt kan het eeuwen lang bewaard blijven. Denk bijvoorbeeld aan Otzi die in smeltend gletsjerijs gevonden is. Dit is de meest

13 complete vondst van kleding uit de steentijd. Door deze vondst weten we nu heel wat details over de periode waarin hij leefde. Otzi leefde ongeveer 3300 v. Chr. (midden neolithicum) en hij had kleding aan dat gemaakt was van verschillende materialen. Zijn beenwindsels waren van stroken geitenleer, zijn hoed was gemaakt van berenvacht en hij had schoenen aan en een mantel om, gemaakt van gras. Wij hebben in het Oertijdpark kleding aan van linnen, maar dat was waarschijnlijk een luxeproduct. Vlas werd in het begin van het neolithicum nog niet verbouwd (er zijn bij pollenonderzoek geen pollen van vlas gevonden op grote schaal) dus als men het toen gebruikte kwam het uit het wild. Dan is het logisch dat je kleine lapjes kan maken, maar je hebt geen grote voorraden om grote lappen van te weven. Het kan zijn dat het verhandeld werd vanuit andere gebieden maar daar zijn geen aanwijzingen voor. Het kan natuurlijk wel zijn dat er geweven werd met andere plantenvezels of verschillende soorten planten door elkaar.