Algemene inhoudsopgave

Transcriptie

1

2 Algemene inhoudsopgave Voorwoord...V Auteurs...VII Ten geleide...xi Algemene inhoudsopgave...xiii I Arbeidsovereenkomst algemeen Art. 610 BW Boek Art. 610a BW Boek Art. 610b BW Boek Art. 611 BW Boek Art. 611a BW Boek Art. 612 BW Boek Art. 613 BW Boek Art. 613a BW Boek 7, Art. 616b BW Boek 7, Art. 616c BW Boek Art. 614 BW Boek Art. 615 BW Boek Art. 616 BW Boek Art. 616a BW Boek Art. 616b BW Boek Art. 616c BW Boek Art. 616d BW Boek Art. 616e BW Boek Art. 616f BW Boek Art. 617 BW Boek Art. 618 BW Boek Art. 619 BW Boek Art. 620 BW Boek Art. 621 BW Boek Art. 622 BW Boek Art. 623 BW Boek Art. 624 BW Boek Art. 625 BW Boek Art. 626 BW Boek Art. 627 BW Boek Art. 628 BW Boek Art. 628a BW Boek Art. 629 BW Boek Art. 629a BW Boek Art. 630 BW Boek Art. 631 BW Boek Art. 632 BW Boek Art. 633 BW Boek Art. 634 BW Boek Art. 635 BW Boek Art. 636 BW Boek Art. 637 BW Boek Art. 638 BW Boek Art. 639 BW Boek Art. 640 BW Boek pag. XIII

3 Algemene inhoudsopgave 44 Art. 640a BW Boek Art. 641 BW Boek Art. 642 BW Boek Art. 643 BW Boek Art. 644 BW Boek Art. 645 BW Boek Art. 646 BW Boek Art. 647 BW Boek Art. 648 BW Boek Art. 649 BW Boek Art. 650 BW Boek Art. 651 BW Boek Art. 652 BW Boek Art. 653 BW Boek Art. 654 BW Boek Art. 655 BW Boek Art. 656 BW Boek Art. 657 BW Boek Art. 658 BW Boek Art. 658a BW Boek Art. 658b BW Boek Art. 659 BW Boek Art. 660 BW Boek Art. 660a BW Boek Art. 661 BW Boek Art. 662 BW Boek Art. 663 BW Boek Art. 664 BW Boek Art. 665 BW Boek Art. 665a BW Boek Art. 666 BW Boek Art. 667 BW Boek Art. 668 BW Boek Art. 668a BW Boek Art. 669 BW Boek Art. 670 BW Boek Art. 670a BW Boek Art. 670b BW Boek Art. 671 BW Boek Art. 671a BW Boek Art. 671b BW Boek Art. 671c BW Boek Art. 672 BW Boek Art. 673 BW Boek Art. 673a BW Boek Art. 673b BW Boek Art. 673c BW Boek Art. 673d BW Boek Art. 674 BW Boek Art. 675 BW Boek Art. 676 BW Boek Art. 677 BW Boek Art. 678 BW Boek Art. 679 BW Boek Art. 680 BW Boek XIV

4 99 Art. 680a BW Boek Art. 681 BW Boek Art. 682 BW Boek Art. 682a BW Boek Art. 683 BW Boek Art. 684 BW Boek Art. 685 BW Boek Art. 686 BW Boek Art. 686a BW Boek Art. 687 BW Boek Art. 688 BW Boek Art. 689 BW Boek Art. 690 BW Boek Art. 691 BW Boek Art. 692 BW Boek Art. 693 BW Boek Art. 694 BW Boek Art. 695 BW Boek Art. 696 BW Boek Art. 697 BW Boek Art. 698 BW Boek Art. 699 BW Boek Art. 700 BW Boek Art. 701 BW Boek Art. 702 BW Boek Art. 703 BW Boek Art. 704 BW Boek Art. 705 BW Boek Art. 706 BW Boek Art. 707 BW Boek Art. 708 BW Boek Art. 709 BW Boek Art. 710 BW Boek Art. 711 BW Boek Art. 712 BW Boek Art. 713 BW Boek Art. 714 BW Boek Art. 715 BW Boek Art. 716 BW Boek Art. 717 BW Boek Art. 718 BW Boek Art. 719 BW Boek Art. 720 BW Boek Art. 721 BW Boek Art. 722 BW Boek Art. 723 BW Boek Art. 724 BW Boek Art. 725 BW Boek Art. 726 BW Boek Art. 727 BW Boek Art. 728 BW Boek Art. 729 BW Boek Art. 730 BW Boek Art. 731 BW Boek Art. 732 BW Boek Algemene inhoudsopgave XV

5 Algemene inhoudsopgave 154 Art. 733 BW Boek Art. 734 BW Boek Art. 734a BW Boek Art. 734b BW Boek Art. 734c BW Boek Art. 734d BW Boek Art. 734e BW Boek Art. 734f BW Boek Art. 734g BW Boek Art. 734h BW Boek Art. 734i BW Boek Art. 734j BW Boek Art. 734k BW Boek Art. 734l BW Boek Art. 734m BW Boek Art. 735 BW Boek Art. 736 BW Boek Art. 737 BW Boek Art. 738 BW Boek Art. 739 BW Boek Art. 740 BW Boek Art. 741 BW Boek Art. 742 BW Boek Art. 743 BW Boek Art. 744 BW Boek Art. 745 BW Boek Algemene wet gelijke behandeling Art. 1 AWGB Art. 1a AWGB Art. 2 AWGB Art. 3 AWGB Art. 4 AWGB Art. 5 AWGB Art. 6 AWGB Art. 6a AWGB Art. 7 AWGB Art. 7a AWGB Art. 8 AWGB Art. 8a AWGB Art. 9 AWGB Art. 10 AWGB Art. 8 WAADI Art. 9a WAADI Art. 1 WMM Art. 2 WMM Art. 3 WMM Art. 4 WMM Art. 5 WMM Art. 6 WMM Art. 7 WMM Art. 8 WMM Art. 9 WMM Art. 10 WMM Art. 11 WMM Art. 12 WMM XVI

6 209 Art. 13 WMM Art. 14 WMM Art. 15 WMM Art. 16 WMM Art. 17 WMM Art. 18 WMM Art. 18a WMM Art. 18b WMM Art. 18c WMM Art. 18d WMM Art. 18e WMM Art. 18f WMM Art. 18g WMM Art. 18h WMM Art. 18i WMM Art. 18j WMM Art. 18k WMM Art. 18l WMM Art. 18m WMM Art. 18n WMM Art. 18o WMM Art. 18p WMM Art. 18pa WMM Art. 18q WMM Art. 19 WMM Art. 20 WMM Art. 21 WMM Art. 22 WMM Art. 23 WMM Art. 23a WMM Art. 24 WMM Art. 25 WMM II Ontslagrecht Art. 1 WMCO Art. 2 WMCO Art. 3 WMCO Art. 4 WMCO Art. 5 WMCO Art. 5a WMCO Art. 6 WMCO Art. 6a WMCO Art. 7 WMCO Art. 7a WMCO Art. 8 WMCO Art. 9 WMCO III Collectief arbeidsrecht en Medezeggenschap Art. 1 Wet CAO Art. 2 Wet CAO Art. 3 Wet CAO Art. 4 Wet CAO Art. 5 Wet CAO Art. 6 Wet CAO Art. 7 Wet CAO Art. 8 Wet CAO Art. 9 Wet CAO Algemene inhoudsopgave XVII

7 Algemene inhoudsopgave 262 Art. 10 Wet CAO Art. 11 Wet CAO Art. 12 Wet CAO Art. 13 Wet CAO Art. 14 Wet CAO Art. 14a Wet CAO Art. 15 Wet CAO Art. 16 Wet CAO Art. 17 Wet CAO Art. 18 Wet CAO Art. 19 Wet CAO Art. 20 Wet CAO Art. 21 Wet CAO Art. 25 Wet CAO, Art. 26 Wet CAO, Art. 27 Wet CAO Art. 1 Wet AVV Art. 2 Wet AVV Art. 2a Wet AVV Art. 3 Wet AVV Art. 4 Wet AVV Art. 5 Wet AVV Art. 6 Wet AVV Art. 7 Wet AVV Art. 7a Wet AVV Art. 8 Wet AVV Art. 9 Wet AVV Art. 10 Wet AVV Art. 10a Wet AVV Art. 10b Wet AVV Art. 14 Wet AVV Art. 15 Wet AVV Art. 16 Wet AVV Art. 1 WOR Art. 2 WOR Art. 25 WOR Art. 26 WOR Art. 27 WOR Art. 30 WOR Art. 31 WOR Art. 31a WOR Art. 31d WOR Art. 32 WOR Art. 33 WOR Art. 34 WOR Art. 35 WOR Art. 36 WOR IV Burgerlijk Wetboek (2, 3 en 6) en Faillissementswet Art. 129 BW Boek Art. 129a BW Boek Art. 130 BW Boek Art. 131 BW Boek Art. 132 BW Boek Art. 132a BW Boek Art. 133 BW Boek Art. 134 BW Boek Art. 134a BW Boek XVIII

8 316 Art. 135 BW Boek Art. 136 BW Boek Art. 137 BW Boek Art. 138 BW Boek Art. 139 BW Boek Art. 239 BW Boek Art. 239a BW Boek Art. 240 BW Boek Art. 241 BW Boek Art. 242 BW Boek Art. 242a BW Boek Art. 243 BW Boek Art. 244 BW Boek Art. 245 BW Boek Art. 246 BW Boek Art. 247 BW Boek Art. 248 BW Boek Art. 249 BW Boek Art. 33 BW Boek Art. 38 BW Boek 3, Art. 21 BW Boek Art. 44 BW Boek Art. 217 BW Boek Art. 228 BW Boek Art. 5 FW Art. 13a FW Art. 40 FW Art. 67 FW Art. 72 FW Art. 239 FW V Sociale Zekerheid Art. 3 WW Art. 4 WW Art. 5 WW Art. 6 WW Art. 8 WW Art. 16 WW Art. 17 WW Art. 17a WW Art. 19 WW Art. 20 WW Art. 22a WW Art. 24 WW Art. 25 WW Art. 27 WW Art. 36 WW Art. 42 WW Art. 3 ZW Art. 3a ZW Art. 4 ZW Art. 5 ZW Art. 6 ZW Art. 7 ZW Art. 8 ZW Art. 8a ZW Art. 8b ZW Algemene inhoudsopgave XIX

9 Algemene inhoudsopgave 370 Art. 8c ZW Art. 19 ZW Art. 19a ZW Art. 19aa ZW Art. 19ab ZW Art. 19b ZW Art. 19c ZW Art. 20 ZW Art. 28 ZW Art. 29 ZW Art. 29a ZW Art. 29b ZW Art. 29c ZW Art. 29d ZW Art. 29g ZW Art. 25 WIA Art. 26 WIA VI Procesrecht Art. 42 Wet RO Art. 47 Wet RO Art. 6 Rv Art. 8 Rv Art. 78 Rv Art. 79 Rv Art. 93 Rv Art. 99 Rv, Art. 100 Rv Art. 108 Rv Art. 261 Rv Art. 262 Rv Art. 284 Rv Art. 1019dd Rv VII Internationaal arbeidsrecht Art. 1 EEX-Vo 2001, Art. 1 EEX-Vo Art. 18 EEX-Vo 2001, Art. 20 EEX-Vo Art. 19 EEX-Vo 2001, Art. 21 EEX-Vo Art. 20 EEX-Vo 2001, Art. 21 EEX-Vo 2001, Art. 22 EEX-Vo 2012, Art. 23 EEX- Vo Art. 2 Rome I Art. 8 Rome I, Art. 6 EVO Art. 9 Rome I, Art. 7 EVO Art. 1 Waga Art. 2 Waga Art. 1 Detacheringsrichtlijn Art. 3 Detacheringsrichtlijn Art. 6 Detacheringsrichtlijn Art. 2 Wav Art. 15 Wav Art. 18 Wav Art. 19d Wav Art. 23 Wav Art. 6 ESH Art. G ESH Alfabetisch trefwoordenregister XX

10 I Arbeidsovereenkomst algemeen De Redactie mr. A.W. van Leeuwen mr. L. Nekeman-IJdema mr. C.S. Kehrer-Bot mr. C.L. Waterman mr. D.M. van Genderen mr. E.F.V. Boot mr. E.K.W. van Kampen mr. F.M. Dekker mr. dr. G.W. van der Voet mr. I.J. de Laat mr. J.J.M. de Laat mr. J. Oster mr. drs. J.R. Vos mr. dr. J.P.H. Zwemmer mr. K. Hakvoort mr. drs. K.G.F. van der Kraats mr. K.P.D. Vermeulen mr. M.B. Kerkhof mr. M.W. Koole mr. M. Westerbeek mr. N.T.A. Zeeuwen mr. P.L.M. Schneider prof. mr. R.M. Beltzer mr. Y.A.E. van Houte mr. dr. Y.R.K. Waterman I Arbeidsovereenkomst algemeen 1

11 I. Arbeidsovereenkomst algemeen 1 Art. 610 BW Boek 7 A Art. 610 (1) BW Boek 7 1. De arbeidsovereenkomst is de overeenkomst waarbij de ene partij, de werknemer, zich verbindt in dienst van de andere partij, de werkgever, tegen loon gedurende zekere tijd arbeid te verrichten. 2. Indien een overeenkomst zowel aan de omschrijving van lid 1 voldoet als aan die van een andere door de wet geregelde bijzondere soort van overeenkomst, zijn de bepalingen van deze titel en de voor de andere soort van overeenkomst gegeven bepalingen naast elkaar van toepassing. In geval van strijd zijn de bepalingen van deze titel van toepassing. Arbeidsovereenkomst Werkingssfeer Commentaar door: mr. M.W. Koole A. Inleiding In de praktijk zijn er veel verschillende manieren waarop partijen hun werkrelatie vormgeven. Het burgerlijk recht kent evenwel slechts drie vormen waarin een werkrelatie kan worden gegoten. Dat zijn aanneming van werk (artikel 7:750 BW), de overeenkomst van opdracht (artikel 7:400 BW) en de arbeidsovereenkomst. Dit artikel geeft van deze laatste de definitie. Het is van groot (maatschappelijk en juridisch) belang dat duidelijk is in welke van de drie categorieën de werkrelatie thuishoort. Voldoet de werkrelatie aan de definitie van lid 1, dan is een gegeven dat Titel 10 van Boek 7 van toepassing is. Dit activeert onder meer de arbeidsrechtelijke ontslagbescherming, regelgeving omtrent vakantie en de specifieke regels met betrekking tot het concurrentiebeding. Daarnaast treedt wetgeving op het gebied van de sociale zekerheid in werking. Artikel 7:610 is van dwingend recht. Is voldaan aan de elementen ( arbeid, loon, zekere tijd en in dienst ) die de definitie bevat, dan geldt tussen partijen een arbeidsovereenkomst. Dit is ook het geval als partijen bij het aangaan van hun relatie die anders hebben genoemd en uitdrukkelijk hebben opgeschreven geen arbeidsovereenkomst te beogen, bijvoorbeeld als partijen zich bedienen van de veel gehoorde term managementovereenkomst. Anders gezegd: wezen gaat voor schijn. De standaarduitspraak voor wat de kwalificatievraag betreft is het in 1997 gewezen arrest Groen/Schroevers. Nadien gevormde jurisprudentie lijkt niet wezenlijk af te wijken van de lijn die de Hoge Raad in genoemd arrest uiteen heeft gezet. In de praktijk blijft het vaak lastig te bepalen van welk type overeenkomst nu werkelijk sprake is. De volgende (niet limitatieve) vragen kunnen uitkomst bieden bij grensgevallen: wat is de partijbedoeling? Betreft het een arbeidsprestatie met een incidenteel karakter? Is de mate van de te verrichten arbeid van tevoren bepaald? Wat is de wijze van betaling? Wat is de mate van zelfstandigheid ten aanzien van de invulling en uitvoering van de arbeid? Wordt loon doorbetaald bij ziekte en/of vakantie? Is er sprake van ondernemersrisico? Wat is de maatschappelijke positie van partijen? Is er vrijheid de arbeid zelf in te delen? Is een relevante VAR beschikbaar? Uiteindelijk is geen van deze (en andere) vragen doorslaggevend, de uiteindelijke kwalificatie is een resultaat van een zogeheten holistische weging van de gezamenlijke omstandigheden. Zoals opgemerkt speelt de vraag of sprake is van een arbeidsovereenkomst ook in fiscale en socialezekerheidskwesties. Bedacht moet worden dat het aldaar gehanteerde begrip privaatrechtelijke dienstbetrekking in de praktijk lange tijd niet identiek werd uitgelegd als de civielrechtelijke arbeidsovereenkomst. Recente jurisprudentie van (met name) de Centrale Raad van Beroep en de fiscale kamer van de Hoge Raad met betrekking tot de vraag of sprake is van een privaatrechtelijke dienstbetrekking, laat evenwel een A 1 Inwerkingtredingsdatum: , Stb. 1996,

12 1 Art. 610 BW Boek 7 B I. Arbeidsovereenkomst algemeen B C koerswijziging zien, als gevolg waarvan beide begrippen congrueren. Dat geldt overigens niet voor het begrip arbeidsverhouding uit het BBA, ten slotte, hetgeen een ruimer begrip is dan de arbeidsovereenkomst. Dat resulteert onder omstandigheden in een vergunningsplichtige opzegging van een overeenkomst die civielrechtelijk geen arbeidsovereenkomst is. B. Wetstechnische informatie Zie voor een actueel overzicht. C. Behandeling kernproblematiek Inhoudsopgave C.1 Algemeen C.2 De definitie C.2.1 Arbeid C.2.2 Loon C.2.3 Zekere tijd C.2.4 Gezag C.3 Kwalificatie C.4 Arbeidsovereenkomst, privaatrechtelijke dienstbetrekking en arbeidsverhouding C.5 Lid 2: voorrang C.1 Algemeen Artikel 7:610 BW is van dwingend recht. De wijze van samenwerking staat derhalve maar in beperkte mate ter vrije bepaling van partijen. Is voldaan aan de vereisten van lid 1, dan is de arbeidsovereenkomst een gegeven. Enig document is voor het aangaan of aannemen van een arbeidsovereenkomst niet vereist: de arbeidsovereenkomst op zich is vormvrij. De vraag of er een arbeidsovereenkomst tot stand is gekomen dient te worden beantwoord aan de hand van de algemene regels voor de totstandkoming van overeenkomsten. Uitgangspunt is een arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd. Slechts indien partijen anders overeenkomen, is sprake van een arbeidsovereenkomst voor bepaalde tijd. Meest in het oog springende onderscheid met de overeenkomst van opdracht en de aanneming van werk is de gezagsverhouding. Uit de rechtspraak van de Hoge Raad blijkt ook dat dit element uit de definitie (verwoord door de term in dienst van ) tot de meeste discussie leidt. De wetgever gaat uit van een persoonlijke ondergeschiktheid van de werknemer. Hierin is het belangrijkste verschil gelegen met de aanwijzingsbevoegdheid die een opdrachtgever heeft uit hoofde van artikel 7:402 BW. Die laatste ziet op de opdracht zelf en dient bovendien tijdig verleend en verantwoord te zijn. De arbeidsrechtelijke ondergeschiktheid is veeleer op de persoon van de werknemer gericht, verwezen wordt ook naar het instructierecht zoals verwoord in artikel 7:660 BW. Bedacht moet worden, dat er geen algemene regel te geven is voor de vraag of sprake is van een gezagsverhouding. 4

13 I. Arbeidsovereenkomst algemeen 1 Art. 610 BW Boek 7 C C.2 De definitie In deze paragraaf worden de vier elementen van de arbeidsovereenkomst uitgebreider besproken. Indien niet voldaan is aan een van de elementen, dan is geen sprake van een arbeidsovereenkomst. In dat geval zal beoordeeld moeten worden of sprake is van een opdrachtovereenkomst, aanneming van werk of een andere samenwerkingsvorm. In artikel 7:610 BW staat overigens ook nog vermeld dat de rechtsverhouding dient te kwalificeren als een overeenkomst, dit ter onderscheiding van arbeid die niet op basis van een overeenkomst wordt verricht, zoals door taakgestraften, in de gevangenis, of door ambtenaren. C.2.1 Arbeid Men neemt snel aan, dat voldaan is aan het element arbeid. Arbeid kan zowel lichamelijk als geestelijk worden verricht. Slaapdienst en aanwezigheidsdienst zijn volgens (Europese) rechtspraak ook te duiden als arbeid. Mis gaat het evenwel nog wel eens bij de eis dat de arbeid van economische waarde is. De werkgever moet belang hebben bij de arbeid die verricht wordt. Om die reden is een (zuivere) stage in het kader van een reguliere opleiding niet snel arbeid in de zin van artikel 7:610 BW. In dit kader oordeelde de Afdeling Bestuursrechtspraak («JAR» 2012/147) dat een coassistent bij een Bredaas ziekenhuis geen arbeid verrichtte nu de handelingen van deze assistent altijd gebeurden onder toezicht van een behandelend arts en dat de handelingen niet strekten ter vervanging van een behandelend arts of verpleegkundige en aldus niet leiden tot een grotere productiecapaciteit van het ziekenhuis. Deze uitspraak staat weliswaar in de sleutel van de Wet Arbeid Vreemdelingen, doch het begrip arbeid wordt aldaar niet nader gedefinieerd en er is niet per se reden aan te nemen dat de invulling van het begrip arbeid anders is dan in het BW. In deze zaak stond ook vast dat het aspect van opleiding overheerste. Het verschil met het arrest Beurspromovendi («JAR» 2006/119) is dat aldaar werd geoordeeld dat de werkgever (de UvA) primair profiteerde van het werk van deze promovendi, namelijk het doen van onderzoek, los van het feit dat de promovendi ook werkten ten eigen doel en nut. Een tussen partijen gesloten arbeidsovereenkomst die nimmer tot doel heeft gehad daadwerkelijke arbeid te verrichten is niet als zodanig aan te merken. In de casus die leidde tot HR Van der Male/Den Hoedt, «JAR» 2003/263, hadden (voormalige) echtelieden een document opgesteld dat als titel arbeidsovereenkomst voerde en was bepaald dat de vrouw bepaalde werkzaamheden zou verrichten in het bedrijf van haar ex-man, tegen een vastgesteld loon. Partijen spraken echter (mondeling) ook af dat de vrouw onmiddellijk zou worden vrijgesteld van elke werkverplichting. Deze constructie vond bij het hof wel, maar bij de Hoge Raad geen genade. Dat partijen kennelijk nooit de bedoeling hadden gehad dat ook maar een dag gewerkt zou worden en dat zulks ook daadwerkelijk niet is gebeurd, betekende (onder andere) dat er geen sprake was geweest van arbeid in de zin van artikel 7:610 BW en dus niet van een arbeidsovereenkomst. C.2.2 Loon Loon is de door de werkgever verschuldigde vergoeding voor de overeengekomen arbeid, aldus de Hoge Raad (12 oktober 2001, LJN ZC3681), recentelijk nog aangehaald door het Gerechtshof Leeuwarden 9 oktober 2012, «JAR» 2012/291. In dit arrest bevestigde het hof eveneens dat overwerk en de vergoeding voor niet-genoten vakantiedagen wel, en wettelijke verhoging niet tot het loonbegrip behoren. Het feit dat wordt gewerkt op factuurbasis betekende niet dat daardoor geen sprake is van loon in de zin Arbeidsovereenkomst, definitie Arbeidsovereenkomst, element arbeid Arbeidsovereenkomst, element loon 5

14 1 Art. 610 BW Boek 7 C I. Arbeidsovereenkomst algemeen van Afdeling 2 van Titel 10 van Boek 7 BW, zo is de algemene opvatting (vide bijvoorbeeld A-G Keus onder punt 2.23 van zijn conclusie behorende bij HR 11 februari 2011, «JAR» 2011/75). Dat partijen mogelijk een andere benaming geven aan de vergoeding voor de geleverde prestaties, is op zichzelf niet van belang. Fooi van derden is geen loon in de zin van het BW. 2 Pensioen evenmin. 3 In een recenter arrest van de (fiscale kamer van de) Hoge Raad (15 maart 2013, LJN BY6888) kwam de vraag aan de orde of een loon van 80 cent (!) per uur kon worden aangemerkt als loon. De Centrale Raad van Beroep oordeelde van niet, nu deze vergoeding in vergelijking met het wettelijk minimumloon als zodanig laag moet worden beschouwd dat niet gesproken kon worden van een reëel loon in verhouding tot de geleverde prestatie. De Hoge Raad besliste anders en oordeelde dat de verplichting tot betalen van loon in de zin van artikel 7:610 lid 1 niet afhankelijk is van de hoogte van de beloning. In zijn Conclusie gaf ook de A-G aan dat de vraag of de verschuldigde vergoeding voor de overeengekomen arbeid reel is, niet van belang is. Arbeidsovereenkomst, element zekere tijd Arbeidsovereenkomst, element gezag C.2.3 Zekere tijd In de literatuur wordt wel aangenomen, dat dit element van de definitie geen zelfstandige betekenis (meer) heeft. De praktijk wijst uit dat een arbeidsovereenkomst van bijvoorbeeld een dag kan bestaan. Toch wordt dit gedeelte van de definitie wel vaak als zodanig benoemd in overwegingen van rechters. Recentelijk oordeelde de Hoge Raad (15 maart 2013, LJN BY6888) dat geen sprake was van een privaatrechtelijke dienstbetrekking, nu de werknemer vrij was de aan hem toebedachte werkzaamheden niet te volbrengen, naar eigen inzicht mocht pauzeren en dat op geregelde ziekmeldingen geen verzuimtraject volde, op grond waarvan de Hoge Raad oordeelde dat op hem niet de verplichting rustte om in het kader van een gezagsverhouding gedurende zekere tijd arbeid te verrichten. Hoewel het begrip gezagsverhouding hier doorslaggevend lijkt, moet niet worden uitgesloten dat deze overwegingen gedeeltelijk ook betrekking hebben op het element gedurende zekere tijd, waarmee toch niet met al te grote stelligheid gezegd kan worden dit element geheel betekenisloos zou zijn geworden. C.2.4 Gezag Het element van de gezagsverhouding wordt in artikel 7:610 verwoord door de term in dienst van. Of al dan niet sprake is van werkgeversgezag, leidt tot de meeste discussie en (dus) rechtspraak. Mede gelet op het feit dat ook de overeenkomst van opdracht een wettelijke instructiebevoegdheid van de opdrachtgever kent (vide artikel 7:402 BW) is het vaak niet eenvoudig vast te stellen of sprake is van werkgeversgezag in de zin van artikel 7:610 BW. Dit, terwijl dit element wel het onderscheidende criterium is met de rechtsfiguur van de opdracht. In de literatuur 4 wordt wel onderscheid gemaakt tussen materieel gezag en formeel gezag. Materieel werkgeversgezag ziet op de instructiebevoegdheid terzake de inhoud van de werkzaamheden. Het formele gezag is gerelateerd aan meer organisatorische en formele verplichtingen. Indien de werkgever bevoegd is aanwijzingen te geven ter bevordering van de goede orde binnen de onderneming, dan is voldaan aan het gezagselement 5. Als voorbeeld moge dienen de door een opdrachtgever ingeschakelde makelaar. Die kan op strikte wijze geïnstrueerd worden bij de aan- of verkoop van onroerend goed, doch dat is niet aan te merken als werkgeversgezag: de makelaar behoudt vrijheid bij de vervulling van de opdracht naar eigen inzicht te handelen, bijvoorbeeld de wijze waarop hij bepaalde geïnteresseerden benadert, en met welke middelen en wanneer hij dit doet. Is sprake van werkgeversgezag in de zin van artikel 7:610, dan heeft de werkgever over al deze keuzes van de makelaar 2 HR 2 maart 2001, «JAR» 2001/58. 3 HR 18 december 1953, NJ 1954, C.J. Loonstra & W.A. Zondag, Arbeidsrechtelijke themata, Den Haag: Boom Juridische uitgevers, 2010, p Van der Grinten, Arbeidsovereenkomstenrecht, Deventer: Kluwer, 2011, p. 7. 6

15 I. Arbeidsovereenkomst algemeen 1 Art. 610 BW Boek 7 C wel degelijk de nodige zeggenschap. Men dient er voorts op bedacht te zijn dat in familieverband verricht werk niet snel wordt gekwalificeerd als gedaan op basis van een arbeidsovereenkomst, nu die familierelatie in de weg kan staan aan de vereiste gezagsverhouding, zie bijvoorbeeld Rechtbank Haarlem 27 juni 2012, LJN BW7344. In zijn arrest van 12 september 2014, «JAR» 2014/260 oordeelde de Hoge Raad in een fiscale zaak dat de vrijheid van beroepsuitoefening van prostituees - de aard van het werk, te weten seksuele dienstverlening is niet verenigbaar met specifieke instructiebevoegdheid van de werkgever ten aanzien van het verrichten van het werk, zo onderkende de Hoge Raad net als het Hof- niet in de weg behoeft te staan aan de aanwezigheid van een arbeidsrechtelijke gezagsverhouding. Ook dit arrest geeft aanleiding om het begrip gezagsverhouding derhalve ruim te interpreteren. C.3 Kwalificatie De vraag of sprake is van een arbeidsovereenkomst dient te worden beantwoord aan de hand van een weging van alle relevante factoren, waarbij heeft te gelden dat een factor niet op voorhand beslissend behoeft te zijn. Dit wordt inmiddels ook wel (in navolging van A-G Hydecoper in zijn conclusie bij Hoge Raad Beurspromovendi, «JAR» 2006/119) de holistische weging genoemd. A-G Keus meende in zijn conclusie bij HR 11 februari 2011, «JAR» 2011/75 dat het aankomt op een weging van het samenstel van de verschillende rechtsgevolgen die partijen aan hun verhouding hebben verbonden; het komt aan op de totaalindruk of, anders gezegd, op een holistische weging. Groen/Schoevers-arrestHet standaardarrest wat de kwalificatievraag betreft is nog altijd de casus die leidde tot HR 14 november 1997, «JAR» 1997/263 (Groen/Schroevers). Groen was als belastingadviseur verbonden aan zijn commanditaire vennootschap Groen Belastingadviseurs C.V. Groen verrichtte ingevolge een mondelinge overeenkomst voor en bij Schroevers onderwijswerkzaamheden. Schroevers betaalde steeds aan Groen Belastingadviseurs C.V., op basis van facturen waarop ook BTW in rekening werd gebracht. Schroevers paste niet de gebruikelijke arbeidsvoorwaarden toe op Groen. Van vakantiebijslag of betaling bij ziekte was geen sprake. De overeenkomst was op deze wijze gesloten op voorstel van Groen. Schroevers beëindigde de overeenkomst bij brief van 26 augustus 1993 tegen 1 november Groen nam het standpunt in dat sprake was van een arbeidsovereenkomst tussen hem en Schroevers. Groen ving bot bij alle instanties, waarbij de nadruk werd gelegd op de facturering en het feit dat dit op verzoek van Groen zo gebeurde. Dat Groen op vaste tijden aanwezig diende te zijn en richtlijnen van Schroevers diende te respecteren, werd onvoldoende geacht voor het aannemen van een gezagsverhouding, waarbij ook de maatschappelijke positie van Groen werd meegewogen. Kernoverweging van de Hoge Raad is dat partijen die een overeenkomst sluiten die strekt tot het verrichten van werk tegen betaling, deze overeenkomst op verschillende wijzen kunnen inrichten, en dat wat tussen hen te gelden heeft wordt bepaald door hetgeen hun bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen stond, mede in aanmerking genomen de wijze waarop zij feitelijk aan de overeenkomst uitvoering hebben gegeven en aldus daaraan inhoud hebben gegeven. Voorts overwoog de Hoge Raad dat dat niet een enkel kenmerk beslissend is, maar dat de verschillende rechtsgevolgen die partijen aan hun verhouding hebben verbonden in hun onderling verband moeten worden bezien. Niet vaak wordt meer vermeld dat de rechtbank in de zaak Groen/Schroevers met instemming van de Hoge Raad oordeelde dat als gevolg van de door Groen gewenste wijze van facturering niet van loon in de zin van 7:610 BW kon worden gesproken. Voorts is het van belang te blijven vermelden dat in casu geen sprake was van een schriftelijke overeenkomst. Uit latere uitspraken blijkt dat de Hoge Raad (ook) accepteert dat in weerwil van het bestaan van een andersluidend schriftelijk stuk, wel degelijk een arbeidsovereenkomst tussen partijen bestaat. In die zin wordt wel aangevoerd dat de deeloverweging uit Groen/Schroevers mede in aanmerking genomen de wijze waarop zij feitelijk aan de overeenkomst uitvoering hebben gegeven aan belang zou hebben Kwalificatie 7

16 1 Art. 610 BW Boek 7 C I. Arbeidsovereenkomst algemeen gewonnen ten koste van wat partijen voor ogen stond bij het sluiten van de overeenkomst. In dat verband wordt gewezen op de nader te bespreken arresten van de Hoge Raad 13 juli 2007, Thuiszorg/PGGM 6 en Hoge Raad 20 november 2009, De Gouden Kooi 7. Evenwel wordt tevens gewezen op de uitspraken Van der Male/Den Hoedt 8 en Diosynth 9, alwaar het belang van de partijbedoeling weer centraler staat. In de Thuiszorg/PGGM-zaak was sprake van een managementovereenkomst tussen de opdrachtgever, Stichting Thuiszorg Rotterdam, en de Management-B.V. van de heer Knipscheer, Knipham Holding B.V. Een derde, pensioenfonds PGGM, stelde zich op het standpunt dat een arbeidsovereenkomst bestond tussen Stichting Thuiszorg en Knipscheer, en vorderde betaling van pensioenpremies van Stichting Thuiszorg. Het hof leidde uit de concrete feiten en omstandigheden af dat inderdaad een arbeidsovereenkomst bestond tussen Stichting Thuiszorg en Knipscheer, ondanks het bestaan van de managementovereenkomst. Dat zowel Stichting Thuiszorg als Knipscheer verklaarden geen arbeidsovereenkomst te beogen, was volgens de Hoge Raad verwijzend naar het criterium van Groen/Schroevers - niet van doorslaggevend belang. A-G Timmerman merkt in zijn conclusie op dat het hof het wezen van de tussen partijen bestaande rechtsverhouding voorrang (geeft) boven het etiket managementovereenkomst. Belangrijk element in deze uitspraak is dat de Hoge Raad het oordeel van het hof in stand liet dat geen sprake was van een geruisloze overgang (namelijk van een inleensituatie van directeur Knipscheer naar een arbeidsovereenkomst), maar dat Knipscheer van meet af aan op basis van een arbeidsovereenkomst werkzaam was geweest. Op deze manier wordt de problematiek (de rechtszekerheid verzet zich tegen een geruisloze overgang van een contractspartij) die speelde in HR 5 april 2002, NJ 2003, 124 (ABN AMRO/Malhi) en het aldaar geformuleerde belang van rechtszekerheid buiten het beoordelingskader gehouden. Overigens verdient in dit verband ook opmerking dat de Hoge Raad de beslissing van het hof om de managementovereenkomst niet te vernietigen, in stand liet. De arbeidsovereenkomst tussen Stichting Thuiszorg en Knipscheer bestond derhalve naast de managementovereenkomst tussen Stichting Thuiszorg en Knipham Holding B.V. In zijn arrest van 18 maart 2014, «JAR» 2014/173, oordeelde het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden - in kort geding - expliciet dat een overeenkomst van opdracht zich onder omstandigheden kan "evolueren" naar een arbeidsovereenkomst. Vermelding verdient dat in casu geen schriftelijke overeenkomst tussen partijen was gesloten. Helaas laat het Hof zich niet expliciet uit over de (voor de praktijk tamelijk wezenlijke) vraag op welk moment de overeenkomst van opdracht geëvolueerd was in een arbeidsovereenkomst. In de zaak die leidde tot het oordeel van de Hoge Raad op 25 maart 2011, «JAR» 2011/109 (De Gouden Kooi), bestond een schriftelijke overeenkomst waarin betrokken partijen (producent Talpa enerzijds en een deelneemster uit het televisieprogramma De Gouden Kooi anderzijds) uitdrukkelijk verklaarden c.q. overeen waren gekomen dat zij niet beoogden een arbeidsovereenkomst met elkaar te sluiten. Het mocht van zowel de Centrale Raad van Beroep als van de Hoge Raad niet baten. Onder nadrukkelijke verwijzing naar het gegeven dat (ook) beoordeeld moet worden op welke wijze partijen uitvoering hebben gegeven aan hun overeenkomst en aldus daaraan inhoud hebben gegeven, liet de Hoge Raad het oordeel van de Centrale Raad van Beroep in stand dat was voldaan aan alle kenmerken van artikel 7:610 (en daarmee aan het begrip privaatrechtelijke dienstbetrekking in de zin van de socialezekerheidswetgeving). Verwezen wordt overigens naar de zeer uitgebreide en lezenswaardige conclusie bij dit arrest van A-G Van Ballegooijen. 6 «JAR» 2007/ «JAR» 2009/ HR 10 oktober 2003, «JAR» 2003/ HR 10 december 2004, «JAR» 2005/15. 8

17 I. Arbeidsovereenkomst algemeen 1 Art. 610 BW Boek 7 C In de Diosynth-uitspraak 10 lijkt de Hoge Raad de nadruk te leggen op het belang van de partijbedoeling. In hoger beroep oordeelde de rechtbank dat door de gemotiveerde betwisting van de werknemer dat zij beoogde een overeenkomst van opdracht te sluiten, er geen eenduidige bedoeling bij partijen heeft bestaan ten aanzien van de vraag van welke aard de tussen hen gesloten overeenkomst was. De Hoge Raad floot terug: het bewijsaanbod van Diosynth dat partijen wel (degelijk) een overeenkomst van opdracht beoogden, had de rechtbank niet mogen passeren. Immers, was Diosynth geslaagd in dit bewijs, dan is dat van belang zij het niet zonder meer beslissend voor de tussen partijen betwiste kwalificatievraag. Met dit oordeel bevestigde de Hoge Raad derhalve onverkort de lijn van Groen/Schroevers. In de zaak Van der Male/Den Hoedt 11 is in feite het spiegelbeeld van de overige in dit commentaar besproken uitspraken aan de orde: geoordeeld werd dat een schriftelijk document met daarop de tekst arbeidsovereenkomst geen arbeidsovereenkomst is in de zin van artikel 7:610 BW. Vast was komen te staan dat partijen (voormalige echtelieden) met hun overeenkomst beoogden de ex-vrouw te voorzien in haar levensonderhoud. In dat kader was zij (mondeling) per direct vrijgesteld van iedere arbeidsverplichting en had zij ook daadwerkelijk geen minuut gewerkt. Ook hier is dus de partijbedoeling (wat beoogden zij beiden) van doorslaggevende betekenis, al zou men ook kunnen stellen dat de feitelijke uitvoering niet strookt met een wezenlijk kenmerk van een arbeidsovereenkomst (te weten: het verrichten van arbeid, althans minst genomen een daadwerkelijke intentie daartoe). Zie voor een meer recente zaak waarin een schijnconstructie tussen voormalige echtelieden werd aangenomen het arrest van de Hoge Raad van 22 mei 2015, «JAR» 2015/149. Ten slotte is blijkens de rechtspraak van de Hoge Raad de maatschappelijke positie van de werknemer/opdrachtgever van belang. Dit aspect werd al expliciet benoemd in de zaak Groen/Schroevers, doch kwam minstens zo nadrukkelijk aan de orde in het arrest van de Hoge Raad van 17 februari 2012, LJN BU8926 (Notarissen). De Hoge Raad benadrukte in dit arrest nog eens dat sprake moet zijn van een weging van alle omstandigheden van het geval, de maatschappelijke positie van de (pretense) werknemer daaronder uitdrukkelijk begrepen. C.4 Arbeidsovereenkomst, privaatrechtelijke dienstbetrekking en arbeidsverhouding Hoewel door de wetgever niet beoogd 12 is in de loop der jaren een verschil ontstaan in de uitleg van het civiele begrip arbeidsovereenkomst en het fiscale/sociaalverzekeringsrechtelijke begrip privaatrechtelijke dienstbetrekking. Dit is te relateren aan het feit dat de Centrale Raad van Beroep en niet de Hoge Raad in hoogste instantie oordeelde over de uitleg van het begrip privaatrechtelijke dienstbetrekking. Sinds enige tijd staat voor sommige uitlegvragen (waaronder de vraag of sprake is van een privaatrechtelijke dienstbetrekking) echter beroep in cassatie open. De hieruit voortvloeiende rechtspraak (vide De Gouden Kooi alsook Hoge Raad 15 maart 2103, LJN BY6888) lijkt te bevestigen dat de in de loop der jaren ontstane verschillen in uitleg (heel kort gezegd: de Centrale Raad van Beroep hechtte anders dan de Hoge Raad niet of aanzienlijk minder aan de partijbedoeling) teniet zijn gedaan ten faveure van de civiele uitleg van de Hoge Raad. Evenwel zetten sommige schrijvers hun vraagtekens bij de daadwerkelijke verandering van de kwalificatievraag in fiscale en socialeverzekeringszaken (vide C.J. Loonstra in zijn noot bij HR De Gouden Kooi). 10 HR 10 december 2004, «JAR» 2005/ HR 10 oktober 2003, «JAR» 2003/ Kamerstukken II 1962/63, 5380, nr. 23 (MvA), blz. 6. 9

18 1 Art. 610 BW Boek 7 D I. Arbeidsovereenkomst algemeen Arbeidsverhouding D Het begrip arbeidsverhouding uit het BBA is niet gelijk aan de arbeidsovereenkomst. De wetgever beoogt een ruimere groep werkenden te beschermen dan alleen personen met een arbeidsovereenkomst in de zin van 7:610 BW. Dit blijkt uit de definitie zoals die is neergelegd in artikel 1 aanhef en onder b sub 2 BBA. Lijn in de rechtspraak is dat het meer aankomt op de vraag of de werknemer op grond van de overeenkomst verplicht is de arbeid zelf te verrichten, niet zozeer of hiervan in de praktijk sprake blijkt te zijn, zie Hoge Raad 21 maart 1969, NJ 1969, 321. Ook de Rechtbank Amsterdam stelde dit voorop 13 doch overwoog uitdrukkelijk dat daarbij van belang is onder meer de aard van de overeenkomst ( ) alsook wat partijen bij het aangaan van de overeenkomst voor ogen stond, mede in aanmerking genomen de wijze waarop zij feitelijk aan de overeenkomst uitvoering hebben gegeven. Voor een uitleg van de woorden "in de regel" in artikel 1 sub b pt. 2 BBA en een daarbij behorende referteperiode (in casu 12 maanden), vide een uitspraak van het Gerechtshof Amsterdam van 21 april Het BBA vervalt vanwege de Wet werk en zekerheid met ingang van 1 juli Daarmee verliest bovenbedoelde groep werkenden die wel een arbeidsverhouding, maar geen arbeidsovereenkomst hebben, hun extra bescherming. Dat de regering zulks ook heeft beoogd blijkt uit de parlementaire stukken. 14 C.5 Lid 2: voorrang Is sprake van een gemengde overeenkomst (in de praktijk gebeurt dit soms met huur, pacht of bruikleen), dan hebben de arbeidsrechtelijke regels voorrang in geval van strijdigheid. Zie voor een overweging met betrekking tot dit lid van artikel 7:610 BW, LJN BJ4829, Gerechtshof Arnhem (gemengde stage- en arbeidsovereenkomst) alsook Rechtbank Rotterdam, 19 mei 2004, «JAR» 2005/7, waar de kantonrechter overwoog (r.o ) dat de regels omtrent bruikleen (in casu van een auto) ondergeschikt waren aan de regels van het arbeidsovereenkomstenrecht van Titel 10 van Boek 7 BW. D. Jurisprudentie uitgebreid HR 14 november 1997, «JAR» 1997/263 (Groen/Schroevers); Of tussen partijen al dan niet een arbeidsovereenkomst bestaat, wordt bepaald door hetgeen hen bij het sluiten van de overeenkomst voor ogen stond, mede in aanmerking genomen de wijze waarop zij feitelijk aan de overeenkomst uitvoering hebben gegeven en aldus daaraan inhoud hebben gegeven. Niet een enkel kenmerk is daarbij beslissend. De verschillende rechtsgevolgen die partijen aan hun verhouding hebben verbonden, dienen in een onderling verband te worden bezien. Maatschappelijke positie partij(en) is van belang. HR 5 april 2002, «JAR» 2002/100 (ABN AMRO/Mahli); De regels uit het arrest Groen/Schoevers zijn op hun plaats in situaties waarin het gaat om de vraag hoe een op zichzelf vaststaande overeenkomst krachtens welke een van de partijen bij die overeenkomst werkzaamheden verricht voor de ander, moet worden gekwalificeerd. In deze zaak gaat het echter niet om die vraag of daarmee verwante vraag of, en zo ja vanaf wanneer, moet worden aangenomen dat een arbeidsovereenkomst tot stand is gekomen indien iemand zonder duidelijke afspraken daarover werkzaamheden voor een ander is gaan verrichten. In deze casus is de werknemer zijn werkzaamheden bij de ABN AMRO begonnen krachtens zijn arbeidsovereenkomst met een derde. Van een beëindiging van de arbeidsovereenkomst van Mahli met de derde is geen sprake. Evenmin is sprake van instemming van de zijde van die derde met een overname van haar rechtsverhouding tot Mahli door de ABN AMRO. Bovendien is niet gebleken dat Mahli zich voor de aankondiging van het einde van zijn werkzaamheden bij de ABN AMRO, als werknemer van de ABN AMRO 13 Rechtbank Amsterdam 25 juli 2012, «JAR» 2012/ Kamerstukken II 2013/14, 33818, nr. 3, p

19 I. Arbeidsovereenkomst algemeen 1 Art. 610 BW Boek 7 F beschouwde. In tegendeel, Mahli is zich met werkbriefjes en voor betaling van loon blijven wenden tot de uitzender, die vervolgens bij de ABN declaraties inclusief winstopslag indiende en betaald kreeg. Onder deze omstandigheden verzet de rechtszekerheid zich tegen geruisloze vervanging van de tussen Mahli en de ABN AMRO bestaande verhouding van ingeleende werknemer tot inlener in een arbeidsovereenkomst, waardoor voor geen van de partijen duidelijk zou zijn op welk tijdstip zij zich zou hebben voltrokken. HR 10 oktober 2003, «JAR» 2003/263 (Van der Male/Den Hoedt); Bij het vaststellen van de overeengekomen verplichtingen dient gelet te worden op alle omstandigheden van het geval en niet slechts op de schriftelijke tekst van de overeenkomst. Kennelijk had de schriftelijke overeenkomst geen andere strekking dan het leveren van een bijdrage in de kosten van de werknemer. Overeenkomst voldoet niet aan artikel 7:610 BW, nu zij niet de verplichting tot het verrichten van arbeid bevat en ook het element van gezagsverhouding niet behelst. HR 13 juli 2007, «JAR» 2007/231 (Stichting Thuiszorg/PGGM); Ook indien werkzaamheden worden verricht uit hoofde van een managementovereenkomst met een uitlener zijn de criteria uit het arrest Groen/Schoevers van toepassing. Aangenomen wordt dat de heer Knipscheer van meet af aan niet op andere basis dan een arbeidsovereenkomst voor Thuiszorg werkzaam was. Om die reden is niet de vraag aan de orde of er sprake is van een geruisloze overgang van een inleensituatie naar een arbeidsovereenkomst. De omstandigheid dat beide partijen geen arbeidsovereenkomst met elkaar wilden sluiten, doet niet af aan het eventuele bestaan daarvan. Een derde, in dit geval het pensioenfonds, kan zich beroepen op het bestaan van een arbeidsovereenkomst indien zij hierbij belang heeft (in casu betaling van pensioenpremies). HR 20 november 2009, «JAR» 2009/308 (De Gouden Kooi); Voor de uitleg van het begrip in privaatrechtelijke dienstbetrekking staan in de zin van de WW is maatgevend of tussen partijen sprake is van een arbeidsovereenkomst in de zin van artikel 7:610 BW. Voor het antwoord op die vraag verwijst de Hoge Raad in dit arrest naar de uitspraak Stichting Thuiszorg/PGGM. HR 15 maart 2013, LJN BY6888; Anders dan het oordeel van de Centrale Raad van Beroep, hangt het bestaan van een verplichting tot loonbetaling niet af van de hoogte van die beloning. Onjuist is de opvatting dat indien er geen sprake is van een reëel loon in verband tot de geleverde arbeidsprestatie er daarom geen sprake kan zijn van een privaatrechtelijke dienstbetrekking in de zin van de sociale zekerheidswetgeving. E. Jurisprudentie nieuw Zie voor een actueel overzicht van jurisprudentie. F. Literatuurverwijzing Alt, H.J.W., Ongelijkheidscompensatie bij stelplicht en bewijslast in het civiele arbeidsrecht en het ambtenarenrecht (diss. Leiden), Deventer: Kluwer Koopmans, T., De begrippen werkman, arbeider en werknemer, Alphen aan de Rijn: Samsom Loonstra, C.J., De kwalificatievraag en bovenal: welke rechter is nu leidend?, Tijdschrift Arbeidsrechtpraktijk (TAP) 2012, nr. 4. Loonstra, C.J e.a., Art. 7: 610 BW en de partijbedoeling, TAP 2010, nr. 1 p Laat, de, J.J.M., Overeenkomst van opdracht of arbeidsovereenkomst, Arbeidsrechtelijke Annotaties (ArA), 2007, nr. 1. Verhulp, E., Een arbeidsovereenkomst? Dat maak ik zelf wel uit!, Sociaal Recht (SR) 2005, nr. 3. E F 11