Waterlandstichting. Het is geen racisme, omdat? Josip Kesic

Transcriptie

1 Waterlandstichting Het is geen racisme, omdat? Josip Kesic Ondanks de polarisatie in de Zwarte Pietdiscussie is er een fundamentele consensus: niemand wil een racist zijn, racisme is immers slecht. Juist daarom is het voor veel mensen een schok dat Zwarte Piet in verband wordt gebracht met racisme. Het is opvallend dat de claim van racisme voor velen een verrassing is, terwijl het juist voor anderen geldt als een expliciet voorbeeld van racisme. De meeste mensen verbazen zich er niet over dat deze opvattingen en emoties zo uiteen kunnen lopen, ze reageren vooral vermoeid en/of defensief. Wel zien we hoe de praktijken rondom en motieven achter de figuur van Zwarte Piet op allerlei manieren gevrijwaard worden van racisme. Tegen de achtergrond van de consensus over het verwerpelijke van racisme: met welke argumenten en aannames wordt de Zwarte Piet-figuur afgeschermd tegen beschuldigingen van racisme? Het is geen racisme: argumentatievormen Een argumentatievorm bedoeld om de Zwarte Pietfiguur te ontdoen van racisme is door die te koppelen aan, zoals antropoloog Francio Guadeloupe het stelt, een "mythische" wereld. De Zwarte Piet-figuur behoort vanuit dit perspectief tot het domein van sprookjesachtige verbeelding, dat daarmee losstaat van het alledaagse leven waar racisme eventueel deel van uit maakt. Waar de ene keer het onderscheid tussen de mythische en echte wereld als argument op zich fungeert, wordt de andere keer dit onderscheid voorzien van argumenten die binnen de sfeer van het mythische blijven. Zo wordt er vaak gezegd dat de donkere huidskleur door het roet uit de schoorsteen komt en dat de lippen van Zwarte Piet rood en dik zijn door het schuren tegen de binnenkant van de schoorsteen. Een andere manier Zwarte Piet van racisme ontkoppeld wordt, is het benoemen als traditie. Hierbij wordt deze gepresenteerd als iets dat buiten ons staat, waar we niets aan kunnen doen ( zo is het nu eenmaal ). Het idee van vanzelfsprekende aanwezigheid van traditie gaat vaak over in het idee van neutraliteit ten opzichte van racistische motieven. Als mensen expliciet met deze aannamen geconfronteerd pagina 1 van 5 -

2 zouden worden, dan zouden velen zich er van distantiëren omdat ze zowel logisch als historisch onhoudbaar zijn. Een volgend ontkoppelingsmechanisme dat lijkt op het mythische en het traditieargument is de neutraliteit van een kinderfeest. Omdat Zwarte Piet onderdeel is van een kinderfeest, kan het niet racistisch zijn. Kinderen zijn immers puur en onschuldig en ouders zouden hun kinderen nooit blootstellen aan iets dat met racisme te maken heeft. De aanname is dat, als kinderen betrokken zijn bij een culturele traditie, het niet kan samenhangen met zo iets slechts als racisme. Het individueel maken van het probleem is een andere manier om de link met racisme af te zwakken. In zulke gevallen worden racistische praktijken niet gezien als structurele en collectieve processen, als problemen van onze samenleving en cultuur, maar als een kwestie van individuen en incidenten. Dit geldt voor zowel daders als slachtoffers. Daders zijn diegenen die wél een expliciet verband tussen donkere mensen en Zwarte Piet leggen (door bijvoorbeeld donkere mensen aanspreken als Zwarte Piet of Zwarte Piet spelen met een Surinaams accent). Maar, is de redenering, zij zijn slechts uitzonderingen of incidenten, want zij snappen niet dat Zwarte Piet niets te maken heeft met echte mensen en dat het inclusief feest is. Omdat daders als incidenten gezien worden, worden slachtoffers dat ook. Ondanks bovengenoemde manieren om Zwarte Piet van elke racistische blaam te zuiveren, wordt er in debatten wel erkend dat mensen zich gekwetst kunnen "voelen", dat mensen het kunnen "ervaren" als racisme. Zij horen en erkennen hun pleidooi, de gevoelens moeten serieus worden genomen en racisme bestreden. Het ironische is echter dat in het serieus nemen van "gevoelens" van bepaalde mensen, deze gevoelens minder serieus worden genomen doordat ze als gevoelens worden benoemd. Door het expliciet als "gevoelens", "ervaringen" en "percepties" te presenteren, wordt gesuggereerd dat er een andere, onderliggende werkelijkheid is, die objectief niet racistisch is, maar wel subjectief als zodanig kan worden "ervaren". De erkenning van de gevoelens als gevoelens brengt vaak een impliciete gelaagdheid van waarheid met zich mee, waarbij serieus moet worden genomen dat mensen de waarheid op een bepaalde manier kunnen ervaren, maar dat ze het daarmee wel bij het verkeerde eind hebben. De meest voorkomende manier om Zwarte Piet en racisme te ontkoppelen is het argument van de intentie: het is niet racistisch bedoeld, dus is het geen racisme. In die zin is het nauw verwant aan het idee van het pure kind. Dit argument wordt pagina 2 van 5 -

3 ingezet om critici de mond te snoeren, want hoe kan iets racisme zijn als het niet als racisme bedoeld is? Hetzelfde wordt beweerd door mensen die met verbazing en een licht schuldgevoel stellen dat zij het echt niet racistisch bedoeld hebben. Ze hebben nooit het verband gelegd tussen Zwarte Piet en donkere mensen en/of slavernij; voor hen staat dat los van racisme. Enerzijds kan deze ontwikkeling worden toegejuicht omdat het hier in ieder geval de intentie is racisme te bestrijden. Anderzijds legitimeert juist deze schuldgevoelige houding - we hebben het niet zo bedoeld - dat de koppeling tussen racisme en Zwarte Piet wordt ontkend. Wij willen niet dat Zwarte Piet racistisch is en dan is het dus ook niet zo. Ervaring, tolerantie, racisme De hardnekkige neiging om Zwarte Piet te ontkoppelen van zelfs de mogelijkheid tot racisme heeft te maken met drie onderliggende, vaak impliciete aspecten die de Zwarte Pietdiscussie beïnvloeden maar veel breder zijn dan deze: autoriteit door ervaring, het Nederlandse zelfbeeld en een nauwe invulling van het racismebegrip. Om met het eerste te beginnen. Aan ervaringen van bepaalde mensen wordt geen autoriteit verleend terwijl ervaringen van andere mensen als algemene waarheid gelden. Maar in hoeverre spreken mensen over kwesties die niet of nauwelijks kennen? Wie spreekt op welke manier over racisme? Kennis komt tot stand door ons interpretatiekader en door onze ervaringen. Niet iedereen heeft dezelfde ervaringen en daarmee dezelfde kennis. Deels is dit heel persoonlijk, maar onpersoonlijke aspecten zoals sociale positie of uiterlijke kenmerken spelen hierbij ook een rol. Het is een misplaatste essentialisering om te stellen dat een witte of donkere huid per definitie leidt tot één bepaald standpunt of kennis, maar het is wel zo dat deze kenmerken eerder leiden tot bepaalde ervaringen en daarmee tot bepaalde kennis (in dit geval, over racisme in Nederland). Daarom is het des te frappanter dat mensen die zelden of nooit zijn geweigerd voor een club, of niet telkens zonder reden door de politie worden aangehouden, zich permitteren racisme als een afwezig of irrelevant fenomeen beschouwen. Wat voor de één totaal onzichtbaar en daarmee afwezig is, is voor de ander een dagelijkse praktijk. Een tweede aspect dat ten grondslag ligt aan het ontkoppelen van de Zwarte Pietfiguur en racisme, is het nationale zelfbeeld van tolerantie, openheid, progressiviteit en omarming van diversiteit, en daarmee, afwezigheid van racisme. Dit zelfbeeld is zo diepgeworteld dat het de blik op zaken als racisme stuurt, waardoor racisme niet als zodanig wordt waargenomen of als een uitzondering of tijdelijke terugval wordt gezien. Dit stereotype beeld van de Nederlander, dat cultureel en politiek in stand wordt gehouden, beïnvloedt de manier waarop Zwarte Piet met racisme wordt pagina 3 van 5 -

4 verbonden. Het maakt de blik ongevoelig voor aspecten die niet in dat diepgewortelde beeld passen en het beeld blijft intact ondanks allerlei kritische geluiden en tegenvoorbeelden. Het derde aspect dat de dissociatie tussen de Zwarte Piet-figuur en racisme mogelijk maakt gaat over de manier waarop we racisme definiëren. Men hanteert een nauwe definitie van racisme: alleen de extreme varianten van racisme zijn echt racisme, dus vormen van bewust en expliciet kwetsen, of fysiek gewelddadige bejegening. Hierdoor kan een niet serieuze, speelse, folkloristische, geweldloze omgang met een "positief" figuur als Zwarte Piet, niet racistisch zijn. Het idee dat racisme alleen gebruikt dient te worden voor extreme vormen, wordt zichtbaar in de vaak gestelde, beschuldigende en retorische vraag of het "niet een beetje overdreven is om het racisme te noemen." Sterker nog, doordat men deze racismeopvatting heeft, wordt zelfs de mogelijkheid tot laat staan de beschuldiging van racisme als beledigend opgevat: Hoe durf je mij en mijn cultuur racistisch te noemen? Een ander voorbeeld van de nauwe definitie van racisme vinden we in de column van Rob Wijnberg in de Correspondent, waarin hij stelt dat de figuur van Zwarte Piet niet racistisch is omdat hij en vele anderen die het praktiseren, niet geloven in biologische inferioriteit van rassen. Oprekken racismebegrip Om de Zwarte Pietdiscussie beter te begrijpen en racisme beter te bestrijden, zou het goed zijn om onszelf af te vragen vanuit welke ervaringen en kennis wijzelf én anderen spreken over racisme, en nader stil te staan bij het vertroebelende, clichématige wensbeeld van Nederland als paradijs van tolerantie waarin racisme niet (meer) bestaat. Wat ik echter wil benadrukken is dat het goed zou zijn om het begrip racisme op te rekken en zodoende eventueel ook te gebruiken voor racistische uitingen die niet per se bewust of gewelddadig zijn. Philomena Essed, een vooraanstaande wetenschapper die zich bezig houdt met "alledaags racisme", stelt daarom ook terecht dat "everyday racism is not about extreme incidents. The crucial characteristic of everyday racism is that it concerns mundane practices." (2002, p.204). Dit schijnbaar onschuldig fenomeen kan wel degelijk psychologische schade aanrichten. Tegelijkertijd, als het begrip racisme te ver wordt opgerekt, is het contraproductief: we verliezen dan het vermogen om het nodige onderscheid tussen racisme en niet racisme te maken. Hierdoor kan het begrip aan analytische, politieke en/of morele kracht verliezen, en dat is precies wat we niet willen als we racisme willen bestrijden. Daarnaast is niet élke uiting van kleur per definitie een vorm van racisme. Denk bijvoorbeeld aan emancipatoire politieke bewegingen die pagina 4 van 5 -

5 zich beroepen op de "Zwarte stem", erotische en esthetische voorkeur voor een bepaald uiterlijk of humor die gebruikt maakt van onderscheid in kleur (in de privésfeer, cabaret, of politieke satire om racisme juist aan te kaarten en bestrijden). De vraag is of zo n onderscheid überhaupt mogelijk is binnen onvermijdelijk ongelijke machtsverhoudingen. In plaats van een culturele praktijk automatisch van racisme los te koppelen, is het belangrijk om ons bewust te zijn van de veelzijdigheid van het fenomeen racisme. pagina 5 van 5 -