De recente evolutie van de vruchtbaarheid in het Vlaamse Gewest:

Transcriptie

1 Centrum voor Sociologisch Onderzoek Family & Population Studies De recente evolutie van de vruchtbaarheid in het Vlaamse Gewest: Jan Van Bavel & Eli Nomes (13 juni 2016) KU Leuven - Centrum voor Sociologisch Onderzoek, Parkstraat 45 bus 3601, 3000 Leuven

2 Inhoudstafel 1. Leeftijdsspecifieke en totale vruchtbaarheid Definitie en interpretatie Selectie van gegevens en ontbrekende waarden Evolutie van het totale vruchtbaarheidscijfer De timing van geboorten Vruchtbaarheidscijfers naar nationaliteit Lagere vruchtbaarheid, kleinere gezinnen? Regionale verschillen Conclusies Bronvermeldingen

3 De recente evolutie van de vruchtbaarheid in het Vlaamse Gewest: Jan Van Bavel & Eli Nomes Sinds het einde van de Baby Boom periode in het midden van de jaren 1960 is de vruchtbaarheid in Vlaanderen en België sterk gedaald, net als in de rest van Europa. Koppels verkozen steeds vaker een kleiner gezin en een groeiend aantal vrouwen stelde de komst van het eerste kind uit tot op latere leeftijd (Neels 2006). In de jaren tachtig en negentig zakte het totale vruchtbaarheidscijfer (verder TVC genoemd) in heel Europa onder het vervangingsniveau (Frejka, Hoem en Sobotka, 2008). In Vlaanderen schommelde het TVC tussen 1985 en 2000 rond de 1,5 kinderen per vrouw. Dat een deel van deze lage vruchtbaarheid te wijten was aan uitstel van het ouderschap, bleek uit de stijgende vruchtbaarheidscijfers voor 30-plussers. Het aandeel van min-25-jarigen in de vruchtbaarheidscijfers daarentegen daalde sterk in heel Europa (Frejka, Hoem en Sobotka, 2008). Tijdens de eerste jaren van de 21 ste eeuw leek er een ommekeer op til: er was sprake van een opmerkelijke stijging van het TVC, niet alleen in Vlaanderen en België maar ook in de rest van Europa (Goldstein et al. 2009). Tussen 2001 en 2008 steeg het TVC in het Vlaamse Gewest van 1,5 naar 1,8 kinderen per vrouw. Het was van 1974 geleden dat dat vruchtbaarheidsniveau nog gehaald werd. Deze stijging was bovendien niet alleen het gevolg van de verdere stijging van de vruchtbaarheid van 30-plussers of met andere woorden van de recuperatie van uitgestelde geboorten, maar ging ook gepaard met een stijging van de vruchtbaarheid van vrouwen onder de 30 jaar (Van Bavel & Bastiaenssen 2006; 2009). De heropleving van het krijgen van kinderen vóór de leeftijd van 30 jaar wees er op dat een deel van de jongere generaties terug een klein beetje vroeger aan gezinsvorming begon. Deze stijgende trend was echter in België en Vlaanderen van korte duur. Recente gegevens wijzen erop dat de vruchtbaarheid sinds 2010 weer is beginnen te dalen doordat de heropleving van de vruchtbaarheid onder twintigers voorbij is en dat de 3

4 stijging van de vruchtbaarheid onder 30-plussers langzamerhand tot stilstand komt. De recentste gegevens voor België, gepubliceerd door Eurostat (het statistische agentschap van de EU; wijzen op een daling van het TVC van 1,86 in 2010 naar 1,74 in Onze berekeningen voor het Vlaamse Gewest toonden een daling van het TVC van 1,80 in 2010 naar 1,71 in 2014 (Van Bavel & Nomes 2015). De vruchtbaarheid van 20- tot 24-jarigen en van 25- tot 29-jarigen daalde aanzienlijk, de vruchtbaarheid van 30- tot 34-jarigen bleef in Vlaanderen tussen 2010 en 2014 nagenoeg constant. De stijging van de vruchtbaarheid onder 35- tot 39-jarigen die de voorbije jaren werd vastgesteld, daarentegen, wees opnieuw heel duidelijk in de richting van fors uitstel van vruchtbaarheid. De berekeningen voor 2014 waren echter gebaseerd op voorlopige gegevens. Wat laten de aangevulde gegevens voor 2014 zien? En hoe evolueerde de vruchtbaarheid in de Vlaamse arrondissementen verder in 2015? Hoe verschilde dit voor Belgen en voor vreemdelingen? Wanneer kregen vrouwen hun eerste kind? Hoe evolueerde het aandeel geboorten van hogere geboorterang? Met dit rapport willen we deze vragen beantwoorden gebruikmakend van cijfers over geboorten, nationaliteit, pariteit en leeftijd van de moeder zoals geregistreerd door Kind en Gezin. 1. Leeftijdsspecifieke en totale vruchtbaarheid De term vruchtbaarheid verwijst in deze tekst, en in de demografie in het algemeen, niet naar de fysiologische capaciteit om kinderen voort te brengen maar wel naar het feitelijk gerealiseerde aantal geboorten per vrouw. 1.1 Definitie en interpretatie Leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers (LVC) geven in essentie de verhouding van het aantal geboorten in een gegeven jaar bij vrouwen van een bepaalde leeftijd tot het aantal vrouwen dat er van diezelfde leeftijd in de bevolking aanwezig was in de loop van datzelfde jaar. LVCj,x = Aantal borelingen in jaar j bij vrouwen van leeftijd x Aantal vrouwen in jaar j van leeftijd x Het grote voordeel van de leeftijdsspecifieke cijfers is dat ze niet door het aantal aanwezige vrouwen van een bepaalde leeftijd beïnvloed worden: door te delen door 4

5 het aantal vrouwen op die leeftijd wordt die invloed geneutraliseerd. De cijfers weerspiegelen dan enkel nog de mate waarin vrouwen van een bepaalde leeftijd kinderen voortbrengen in een gegeven jaar. Het zijn dus goede indicatoren van de vruchtbaarheid op elke leeftijd. De som van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers geeft het totale vruchtbaarheidscijfer (TVC), uitgedrukt in aantal kinderen per vrouw. Het cijfer moet geïnterpreteerd worden als het virtuele aantal kinderen dat per vrouw geboren zou worden als de vruchtbaarheidscijfers van een bepaald kalenderjaar zouden gelden voor een denkbeeldige generatie van vrouwen. Het gaat om een virtueel cijfer, want in feite krijgen vrouwen van een bepaalde generatie hun kinderen in de loop van meerdere kalenderjaren, en aan de andere kant weerspiegelen de cijfers van één kalenderjaar de vruchtbaarheid van vrouwen van verschillende generaties. Niets garandeert dat de huidige twintigjarigen binnen tien jaar dezelfde vruchtbaarheid zullen hebben als de huidige dertigjarigen. Daarom mag het TVC niet geïnterpreteerd worden als het aantal kinderen dat een vrouw gemiddeld krijgt. Om dat gemiddelde te kennen moeten we immers wachten tot alle vrouwen van dezelfde generatie de leeftijd bereikt hebben waarop ze geen kinderen meer kunnen krijgen (bij conventie leggen we in de demografie de grens op 50 jaar; de fout is verwaarloosbaar klein). Het TVC is een goede conjuncturele indicator voor de mate waarin vrouwen in een bepaald kalenderjaar kinderen voortbrengen. Het wordt niet door het aantal vrouwen op vruchtbare leeftijd beïnvloed, enkel door de intensiteit van de vruchtbaarheid tijdens het kalenderjaar. Die intensiteit wordt zowel door het aantal kinderen per vrouw als door de timing van de geboorten beïnvloed. Als vrouwen hun kinderen vroeger krijgen, dan zal het TVC tijdelijk stijgen. Als ze kinderen uitstellen, dan zal het TVC tijdelijk dalen (voor meer uitleg, zie Van Bavel 2006). 1.2 Selectie van gegevens en ontbrekende waarden Dit vruchtbaarheidsrapport is gebaseerd op gegevens over geboortes in Vlaanderen verzameld door Kind en Gezin, en gegevens over het aantal vrouwen van vruchtbare leeftijd op basis van het Rijksregister. Aangezien de gegevens van Kind & Gezin voor 2014 in vergelijking met de stand van zaken bij het opmaken van het vruchtbaarheidsrapport van vorig jaar (Van Bavel & Nomes 2015) vervolledigd zijn, 5

6 berekenden we naast de vruchtbaarheidscijfers van 2015 ook de cijfers van 2014 opnieuw. Kind & Gezin gebruikt voor het verzamelen van de gegevens een elektronisch cliëntregistratiesysteem met de naam Mirage. De resulterende databank is kindgecentreerd in die zin dat elke nieuwe geboorte of adoptie waar men weet van heeft, aanleiding geeft tot het toevoegen van een nieuwe eenheid aan de databank. Zowel sociaal-demografische kenmerken van kinderen als cijfers over hun geboortegewicht, groei en gehoortesten, en gegevens over de contactmomenten die er waren met het kind en diens gezin worden door regioteamleden in Mirage geregistreerd. In 2014 werden op die manier kinderen geregistreerd, tegenover in Hierbij zitten echter ook adopties en doodgeboren kinderen, die voor dit rapport buiten beschouwing worden gelaten. Ook registreert Kind & Gezin geboorten bij vrouwen die niet in het Rijksregister zitten. Het gaat hier om kinderen geboren bij de asielzoekers uit het wachtregister en bij de onwettig in het land verblijvende vreemdelingen. In de mate van het mogelijke filteren wij deze geboorten uit de berekeningen: we gaan er vanuit dat vrouwen waarvan de nationaliteit geheel onbekend is, op dat moment niet in het Rijksregister stonden ingeschreven. Deze geboorten worden dus niet opgenomen in de berekeningen van de vruchtbaarheidscijfers. Een perfecte match tussen teller (geboorten geregistreerd door Kind & Gezin) en noemer (vrouwen in het Rijksregister) is echter niet mogelijk. Daardoor zullen onze vruchtbaarheidscijfers lichtjes afwijken van die van de Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie (ADSEI). Indien niet alle geboorten bij moeders die niet in het Rijksregister ingeschreven staan uit de gegevens van Kind & Gezin gefilterd kunnen worden, zullen met name de vruchtbaarheidscijfers van de bevolking van vreemde nationaliteit lichtjes overschat worden. Indien geboorten bij Belgische moeders ten onrechte uit de dataset worden geweerd, kunnen de vruchtbaarheidscijfers van de Belgische bevolking lichtjes onderschat worden. De berekeningen van de voorbije jaren wezen echter uit dat dit verschil voor het algemene TVC beperkt blijft tot hooguit 0,01. Bijlage A geeft meer details over de manier waarop de LVC s in dit rapport berekend werden. 6

7 Wanneer we doodgeboren kinderen, adopties en kinderen van moeders die vermoedelijk niet in het Rijksregister opgenomen zijn eruit filteren, houden we geboorten over voor Voor 2015 tellen we voorlopig geboorten. Bij het opmaken van het rapport van 2015 telden we voor geboorten en ontbraken er dus 305, een verschil dat in de lijn ligt met de voorbije jaren (Van Bavel & Nomes 2015: p. 8). Gezien het over minder dan een half procent van het totaal aantal geboorten gaat, zullen de verschillen met de berekeningen van vorig jaar zeer gering zijn. Het aantal geboorten bij vrouwen van vreemde nationaliteit (die in het Rijksregister opgenomen zijn) schatten we voor 2014 en 2015 op respectievelijk en (de overige geboorten zijn dus geboorten bij vrouwen van Belgische nationaliteit). Bij het vorige vruchtbaarheidsrapport waren er voor 2014 slechts geboorten bij vrouwen van vreemde nationaliteit geteld, een verschil van 153, of ongeveer de helft van de geboorten die vorig jaar nog ontbraken. Aangezien vrouwen van vreemde nationaliteit een kleine 20% uitmaken van de moeders, betekent dat dat het vooral hun vruchtbaarheidscijfers zijn die enigszins kunnen afwijken van de berekeningen van vorig jaar. Voor deze geboorten beschikken we in de meeste gevallen over informatie over de leeftijd en nationaliteit van de moeder, over de pariteit en over het aantal borelingen. In Tabel 0 is het percentage ontbrekende gegevens voor deze variabelen terug te vinden. De datakwaliteit is flink toegenomen in vergelijking met 2008, toen er nog met een ander systeem werd gewerkt, en vooral met 2010, toen Mirage net geïntroduceerd was. Tegenover 2012 en 2014 zien we echter dat er in 2015 weer meer gegevens ontbraken. Tabel 0. Percentage ontbrekende gegevens per jaar a 2014b 2015 Leeftijd moeder in jaren bij geboorte 0,99% 2,81% 0,35% 0,48% 0,46% 0,57% Nationaliteit moeder bij geboorte 2,51% 5,33% 0,86% 0,89% 0,85% 1,06% Huidige nationaliteit moeder 2,91% 5,82% 1,62% 1,96% 1,90% 2,26% Pariteit 0,37% 1,12% 0,58% 0,70% 0,76% 0,94% Aantal borelingen 0,35% 1,13% 0,54% 0,48% 0,53% 0,67% * 2014a: volgens de stand van de gegevens bij opmaak van het vruchtbaarheidsrapport in 2015; 2014b: volgens de stand van de gegevens eind maart

8 Hoe dan ook is het logisch dat er altijd ontbrekende waarden zullen zijn omdat Mirage vooral een cliëntvolgsysteem is. Doordat Kind & Gezin in de kraamklinieken komt en doordat de organisatie een zeer hoog bereik heeft, worden nagenoeg alle geboren kinderen geregistreerd. Maar niet van al die kinderen kunnen alle gegevens in kaart gebracht worden omdat niet alle kinderen van de dienstverlening van Kind & Gezin gebruikmaken. De organisatie moet bepaalde gegevens zelf bevragen, dus als er geen rechtstreeks contact is met de ouders, dan zullen die gegevens ook ontbreken. Bovendien kunnen er ook na de opmaak van dit vruchtbaarheidsrapport nog bijkomende geboorten geregistreerd worden, waardoor de cijfers voor 2015 hoe dan ook als voorlopig beschouwd moeten worden. Voor geboorten waarvan de huidige nationaliteit van de moeder onbekend is, deden wij het volgende: 1) als de oorspronkelijke nationaliteit van de moeder bij haar eigen geboorte wel bekend is, dan namen we die; 2) als ook de oorspronkelijke nationaliteit van de moeder onbekend was, dan gebruikten we de nationaliteit die aan het pasgeboren kind werd toegekend; 3) als ook die laatste nationaliteit onbekend is, dan telden we zoals gezegd de geboorte niet mee bij de berekening van de vruchtbaarheidscijfers, omdat we ervan uit gaan dat de betrokken moeders ook niet in het Rijksregister zullen zijn opgenomen en dus ook niet in de noemer van onze LVC s. Het kleine aantal geboorten waarvan de leeftijd van de moeder onbekend is, hebben wij bij de berekeningen in dit rapport verdeeld over leeftijden tussen 15 en 50 jaar naar verhouding van hun aandeel in de frequentieverdeling van geboorten naar leeftijd voor zover die wél bekend is. Concreet voorbeeld: als 8,5% van alle geboorten in 2015 waarvan de leeftijd van de moeder wél bekend is, plaatsvond bij vrouwen van 30 jaar oud, dan telden wij 8,5% van alle geboorten van 2014 waarvan de leeftijd van de moeder niet bekend is mee bij de geboorten bij 30-jarige vrouwen. Voor ontbrekende waarden voor de variabele pariteit wordt een analoge werkwijze gevolgd. Dus geboorten waarvoor de geboorterang onbekend is, worden toegewezen aan een geboorterang in verhouding met hun aandeel in de geboorten waarvoor pariteit wél bekend is. Als het aantal borelingen bij een bevalling onbekend is, gaan we er van uit dat het om de geboorte van een eenling gaat, dus geen meerling. 8

9 TOTAAL VRUCHTBAARHEIDSCIJFER Meerlingen tellen meervoudig mee (dus de geboorte van een tweeling draagt twee eenheden bij aan de teller van het LVC). 2. Evolutie van het totale vruchtbaarheidscijfer De vruchtbaarheid in Vlaanderen bereikte in 1985 een voorlopig dieptepunt met 1,45 kinderen per vrouw. Nadien schommelde het TVC in het Vlaamse Gewest tot het einde van de 20 ste eeuw rond de 1,50, zonder dat van een duidelijke trend sprake was. Vanaf 2001 steeg het TVC echter opmerkelijk: van 1,51 in 2001 tot 1,65 kinderen per vrouw in 2004 en 1,82 kinderen per vrouw in 2008 (zie Figuur 1 en Tabel 1). In 2009 daalde het TVC in het Vlaamse gewest volgens de cijfers van de ADSEI tot 1,80. Daarmee kwam een eind aan de vruchtbaarheidsstijging van het eerste decennium van de 21 ste eeuw. In 2010 bedroeg het TVC in Vlaanderen volgens onze berekeningen opnieuw 1,80 kinderen per vrouw. Vervolgens daalde het TVC in Vlaanderen van 1,80 in 2010 over 1,76 in 2011 naar 1,73 in Vorig jaar stelden we vast dat het TVC in 2014 verder was gedaald naar 1,71. Op basis van de vervolledigde cijfers die we nu ter beschikking hebben, stellen we dit bij naar 1,72. In 2015 viel de vruchtbaarheid nog sterker terug dan de jaren daarvoor. Bleef de daling tussen 2013 en 2014 nog beperkt, in 2015 daalde het TVC met 0,06 naar 1,66 kinderen per vrouw, waarmee Vlaanderen weer op het niveau van 2004 zit. Figuur 1. Evolutie van het TVC in Vlaanderen, ,40 2,20 2,00 1,80 1,60 1,65 1,82 1,72 1,66 1,40 1,20 1,45 1,51 1, JAAR Bron: Willems (2002); vanaf 2001: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage (vanaf 2010), eigen bewerkingen. 9

10 Door de stijging in de loop van het eerste decennium van de 21 ste eeuw overtrof het TVC van het Vlaamse Gewest vanaf 2006 dat van Nederland, al ontlopen ze elkaar sindsdien weinig. Vlaanderen en Wallonië hadden anno 2010 ongeveer hetzelfde vruchtbaarheidspeil (het TVC voor het Waalse Gewest bedroeg 1,81 in 2010 volgens ADSEI). Het Vlaamse cijfer bleef wel nog een stuk lager liggen dan dat van het Verenigd Koninkrijk of van Frankrijk, waar het TVC dicht bij de 2 kinderen per vrouw lag. Duitsland heeft al gedurende vele jaren een zeer laag vruchtbaarheidscijfer (zie Tabel 1) dat eerder bij de Zuid-Europese landen zoals Italië aansluit. Tabel 1. Evolutie van het totale vruchtbaarheidscijfer in het Vlaamse Gewest, in België en in de buurlanden, Vlaamse Nederland Verenigd Frankrijk Duitsland Italië Gewest + België Koninkrijk ,21 2,21 2,36 2,40 2,49 1,97 2, ,73 1,73 1,63 1,74 1,83 1,51 2, ,68 1,67 1,56 1,82 1,95 1,53 1, ,47 1,54 1,55 1,78 1,83 1,41 1, ,58 1,66 1,61 1,82 1,77 1,33 1, ,54 1,59 1,53 1,73 1,73 1,32 1, *1,51 1,67 1,71 1,63 1,90 1,35 1, *1,53 1,65 1,73 1,63 1,88 1,34 1, *1,57 1,67 1,75 1,70 1,89 1,34 1, *1,65 1,72 1,72 1,75 1,92 1,36 1, *1,69 1,76 1,71 1,76 1,94 1,34 1, *1,74 1,80 1,72 1,82 2,00 1,33 1, *1,76 1,82 1,72 1,86 1,98 1,37 1, *1,82 1,85 1,77 1,91 2,01 1,38 1, ,80 1,84 1,79 1,89 2,00 1,36 1, *1,80 1,84 1,79 1,92 2,03 1,39 1, *1,76 1,81 1,76 1,91 2,01 1,36 1, *1,77 1,79 1,72 1,92 2,01 1,38 1, *1,73 1,75 1,68 1,83 1,99 1,39 1, *1,72 1,74 1,71 1,81 2,01 1,47 1, *1,66 Bronnen: + ADSEI (FOD Economie), Bevolkingsstatistieken; * Kind & Gezin, Ikaros/Mirage, eigen bewerkingen; Eurostat Population Statistics; Of de daling van de vruchtbaarheid in de afgelopen jaren, niet alleen in België maar ook bijvoorbeeld in Nederland, in het Verenigd Koninkrijk en in Italië een gevolg is van de financiële en economische crisisperiode die we sinds 2008 doormaken, kunnen we op basis van deze studie niet met zekerheid zeggen. Een internationale studie suggereert dat een toename van de werkloosheid gepaard gaat met een daling 10

11 van de periode-vruchtbaarheid (Sobotka et al. 2011). Duitsland, dat de crisis relatief goed doorstaan heeft, is het enige buurland dat recent een lichte heropleving van de vruchtbaarheid liet optekenen (zie tabel 1). Sterker nog, het Duitse vruchtbaarheidspeil bereikte in 2014 het hoogste niveau sinds de jaren tachtig. De vruchtbaarheid in Frankrijk daarentegen ligt ondanks woelige economische jaren al sinds 2006 op een constant peil. In de Zuid-Europese landen die zwaar door de crisis getroffen zijn, daalde het TVC nog iets sterker dan in de West-Europese landen: Griekenland ging van 1,50 kinderen per vrouw in 2008 naar 1,30 in In Spanje daalde de vruchtbaarheid van 1,45 in 2008 tot 1,32 in 2014 (Eurostat). Het vruchtbaarheidspeil in die landen lag in de jaren negentig echter nog een stuk lager (Kohler, Billari & Ortega 2002), zo bereikte Spanje in 1996 een dieptepunt van 1,16 kinderen per vrouw (Eurostat). 3. Leeftijdsspecifieke vruchtbaarheid Het TVC is gevoelig voor de timing van de vruchtbaarheid. Indien vrouwen het krijgen van kinderen uitstellen tot op latere leeftijd in vergelijking met eerdere generaties, dan zal het TVC tijdelijk dalen, ook al worden er uiteindelijk evenveel kinderen geboren. Als huidige generaties daarentegen hun kinderen eerder krijgen dan vorige generaties, dan zal het TVC tijdelijk stijgen, zonder dat dat uiteindelijk meer kinderen oplevert. Zo was de sterke daling van het TVC sinds het midden van de jaren 1960 niet alleen een kwestie van een dalend aantal kinderen per vrouw en dus van een krimpende gezinsomvang, maar ook een kwestie van uitstel van eerste geboorten. Onder invloed van het stijgende opleidingsniveau en de toenemende deelname van vrouwen aan de arbeidsmarkt, stelden Vlaamse vrouwen het ouderschap almaar verder uit, net als in andere Europese regio s (Sobotka 2004; Neels 2006). Vanaf de tweede helft van de jaren 1980 vertaalde het uitstel van ouderschap zich in systematisch stijgende vruchtbaarheidscijfers voor 30-plussers (zie Figuur 2). Met name de vruchtbaarheid onder 30- tot 34-jarigen steeg sterk, ten koste van de vruchtbaarheid van 20- tot 24-jarigen. De vruchtbaarheid van 25- tot en met 29-jarige vrouwen vertoonde geen systematisch dalende trend, maar binnen deze leeftijdsklasse daalde de vruchtbaarheid van de 25- en 26-jarigen en steeg die van de 28- en 29-jarigen (Van Bavel & Bastiaenssen 2006). 11

12 VRUCHTBAARHEIDSCIJFER De stijgende vruchtbaarheid tijdens het eerste decennium van de 21 ste eeuw was merkbaar in alle leeftijdscategorieën. Niet alleen versnelde de stijging van de vruchtbaarheid van 30- tot 34-jarigen en van 35- tot 39-jarigen, ook de vruchtbaarheid van 25- tot 29-jarigen en zelfs, weliswaar in mindere mate, die van 20- tot 24-jarigen ging er lichtjes op vooruit. In de afgelopen vijf jaar is aan deze stijgende tendens echter grotendeels een einde gekomen. De vruchtbaarheid van twintigers is weer sterk beginnen dalen, in die mate dat zowel de 20- tot 24 jarigen als de 25- tot 29 jarigen in 2015 het laagste naoorlogse vruchtbaarheidscijfer lieten optekenen. Ook aan de sterke stijging van de vruchtbaarheid van 30- tot 34-jarigen tussen 1985 en 2010 is een einde gekomen. In 2015 ging hun vruchtbaarheid er zelfs duidelijk op achteruit. Enkel de vruchtbaarheid van 35- tot 39-jarigen ging er tussen 2010 en 2015 nog op vooruit. Sinds 2013 ligt hun cijfer zelfs hoger dan dat van 20- tot 24-jarigen. In 2015 lag de vruchtbaarheid van 35- tot 39-jarigen wel voor het eerst sinds 1985 iets lager dan het jaar ervoor. Het is echter nog te vroeg om vast te stellen of dat ook effectief betekent dat ook aan de groei van de vruchtbaarheid van deze groep een einde komt. Figuur 2. Leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers voor het Vlaamse Gewest, ,18 0,16 0,14 0,12 0,1 0,08 0,06 0,04 0, JAAR Bron: ( ) ADSEI, Bevolkingsstatistieken en Willems (2002); ( ) ADSEI, Bevolkingsstatistieken en Studiecentrum voor Perinatale Epidemiologie, eigen berekeningen ( ) ADSEI, Bevolkingsstatistieken en Kind & Gezin, Ikaros/Mirage, eigen berekeningen 12

13 VRUCHTBAARHEIDSCIJFER De evolutie van de leeftijdsspecifieke cijfers toont aan dat er meer zit achter de schommelingen van het TVC dan men misschien op het eerste gezicht zou denken. Hoewel het TVC van 2015 op nagenoeg dezelfde hoogte ligt als het TVC van 2004, zijn de achterliggende leeftijdsspecifieke cijfers heel anders. Figuur 3 laat duidelijk zien hoe de leeftijd waarop men kinderen krijgt sinds 2001 verschoven is. De curve van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van 2015 heeft nagenoeg dezelfde vorm als die van 2004, maar is naar rechts opgeschoven, wat er duidelijk op wijst dat het steeds langer uitstellen van het ouderschap ook in de 21 ste eeuw voortduurt. Vrouwen jonger dan 28 kregen met andere woorden in 2004 beduidend meer kinderen dan in 2015, vrouwen ouder dan 28 kregen er beduidend minder. In Figuur 3 is ook te zien dat de vruchtbaarheid sinds 2008 op alle leeftijden onder de 33 jaar gedaald is. Vanaf de leeftijd van 28 jaar blijft de vruchtbaarheid echter nog duidelijk hoger dan in Vanaf de leeftijd van 35 jaar is er ook in vergelijking met 2008 nog sprake van een lichte groei, maar onvoldoende om de achteruitgang onder jongere vrouwen te compenseren. Het grootste gedeelte van de vruchtbaarheid in Vlaanderen is immers nog steeds voor de rekening van de 25- tot 35-jarigen. Zij leveren ook de grootste bijdrage aan de algemene trend. Figuur 3. Leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers voor het Vlaamse Gewest, ,1800 0,1600 0,1400 0, ,1000 0,0800 0,0600 0,0400 0,0200 0, LEEFTIJD MOEDER Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen 13

14 TOTAAL VRUCHTBAARHEIDSCIJFER 4. Vruchtbaarheidscijfers naar nationaliteit De besproken evoluties van de vruchtbaarheid in het Vlaamse Gewest weerspiegelen in de eerste plaats die van de bevolking met Belgische nationaliteit (zie Figuur 4). De vruchtbaarheid van inwoners van Vlaanderen met een vreemde nationaliteit ligt aanzienlijk hoger. De stijging van de vruchtbaarheid tussen 2001 en 2008 was onder vreemdelingen echter minder uitgesproken: hoewel hun vruchtbaarheid in de eerste jaren wel steeg, was daar na 2004 al geen sprake meer van. Figuur 4. Evolutie van het TVC in Vlaanderen naar nationaliteit, ,50 Vlaams Gewest Belgen Vreemdelingen* 3,00 2,50 2,00 1,50 1, JAAR Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen * De vruchtbaarheid van niet-belgische vrouwen in 2010 wijkt nogal af van de andere jaren. Ook ADSEI heeft voor 2010 vruchtbaarheidscijfers naar nationaliteit gepubliceerd: 1,72 voor Belgische vrouwen en 2,70 voor niet-belgische vrouwen. Deze cijfers verschillen behoorlijk van onze berekeningen, hoewel het algemene TVC (voor Belgen en vreemdelingen samen) zeer dicht bij elkaar ligt (1,81 vs. 1,80). Dit doet vermoeden dat de afwijking te maken heeft met de ontbrekende gegevens met betrekking tot de nationaliteit van de moeder: in 2010 lag het percentage ontbrekende gegevens erg hoog, allicht door de ingebruikname van het nieuwe registratiesysteem. Hierdoor waren de potentiële afwijkingen die eerder werden aangehaald (zie p. 6) een onderschatting van de vruchtbaarheid van Belgische vrouwen en een overschatting van vruchtbaarheid van niet- Belgische vrouwen in 2010 mogelijk groter dan anders. De daling van de vruchtbaarheid na 2010 was onder vreemdelingen dan weer sterker dan onder vrouwen met de Belgische nationaliteit. Vergeleken met 2001 ligt de totale vruchtbaarheid voor Belgische vrouwen anno ,12 kinderen hoger, terwijl het TVC voor vrouwen van vreemde nationaliteit 0,33 kinderen lager ligt dan in Bijgevolg is het verschil in vruchtbaarheid tussen Belgen en niet-belgen aan het 14

15 afnemen. Bedroeg dit verschil in 2001 nog ruim 1,5 kinderen per vrouw, in 2015 was dit afgenomen tot ongeveer 1 kind per vrouw (zie Tabel 2). De vruchtbaarheid van beide groepen groeit dus naar elkaar toe. Tabel 2. Totale vruchtbaarheidscijfers in het Vlaamse Gewest naar nationaliteit, Verschil (1) Belgische nationaliteit 1,42 1,60 1,64 1,72 1,66 1,64 1,60 1,54 +0,12 (2) Vreemde nationaliteit 2,89 3,02 3,04 2,98 3,18 2,84 2,69* 2,56-0,33 (3) Totale bevolking 1,51 1,69 1,74 1,82 1,80 1,77 1,72 1,66 +0,15 (2)-(1) 1,47 1,42 1,4 1,26 1,52 1,2 1,09 1,02-0,45 Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen. * Vorig jaar berekenden we nog een TVC van 2,63 voor de niet-belgen in Dit verschil is niet opmerkelijk, gezien het feit dat er relatief meer geboorten van vreemdelingen misten dan van Belgen, zoals reeds eerder was opgemerkt. Ook voor 2015 kan verwacht worden dat het TVC van niet-belgen bij een eventuele herberekening met completere gegevens wat hoger uitvalt. In Figuur 5 zien we de leeftijdsspecifieke cijfers van Belgen (gestreepte lijn) en niet- Belgen (volle lijn) tussen 2001 en Tegenover 2001 is er duidelijk een sterke afname van de vruchtbaarheid van twintigers, zowel bij Belgen als niet-belgen. De daling onder niet-belgische twintigers is echter veel groter, vooral onder min-25- jarigen. Bovendien werd ze eerder ingezet: waar de vruchtbaarheid onder Belgische twintigers in 2008 nog hoger lag dan in 2001, was ze onder niet-belgische twintigers al aan het dalen. De vruchtbaarheid van de dertigers is dan weer bij beide groepen in vergelijkbare mate toegenomen. Wat het uitstellen van het krijgen van kinderen betreft, sluiten mensen met een vreemde nationaliteit dus in toenemende mate aan bij de Belgische bevolking. De toename van vruchtbaarheid op latere leeftijd is sinds 2008 voor beide groepen nagenoeg stilgevallen, wat samen met de sterk dalen vruchtbaarheid op jongere leeftijd de dalende vruchtbaarheid van Belgen en niet- Belgen en dus ook van de totale bevolking verklaart. Het is opvallend dat de vruchtbaarheid van vrouwen van vreemde nationaliteit op elke leeftijd hoger blijft liggen dan die van de Belgische vrouwen, met uitzondering van de 28-jarigen. Hun vruchtbaarheid is ook ruimer gespreid over uiteenlopende leeftijden dan bij Belgische vrouwen, wat onder andere het gevolg is van de grote culturele en demografische heterogeniteit van de bevolking met vreemde nationaliteit. Niet-Belgische vrouwen hebben dus meer kinderen op jongere leeftijd, maar ook op oudere leeftijd, het uitstelgedrag van de Belgische vrouwen ten spijt. 15

16 VRUCHTBAARHEIDSCIJFER Enkel onder 28- tot 30-jarigen, de leeftijdsgroep waarop de vruchtbaarheid zowel bij Belgische vrouwen als bij niet-belgische vrouwen het hoogst ligt, benadert de vruchtbaarheid van Belgen de vruchtbaarheid van niet-belgen. In het algemeen zie je niettemin duidelijk dat er sprake is van een zekere convergentie met de bevolking van Belgische nationaliteit. Het vruchtbaarheidspatroon van de vrouwen met vreemde nationaliteit in 2015 lijkt veel meer op het vruchtbaarheidspatroon van de Belgische vrouwen dan in Figuur 5. Leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van naar nationaliteit in het Vlaamse Gewest, ,2 0,18 0,16 0,14 0,12 Belgen 2001 Belgen 2008 Belgen 2015 Niet-Belgen 2001 Niet-Belgen 2008 Niet-Belgen ,1 0,08 0,06 0,04 0, LEEFTIJD MOEDER Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen Naast vrouwen met een vreemde nationaliteit zijn er natuurlijk ook genaturaliseerde vrouwen, vrouwen die oorspronkelijk (bij hun eigen geboorte) een vreemde nationaliteit hadden maar op het moment van bevalling de Belgische nationaliteit hadden verworven. Hun vruchtbaarheidscijfers kunnen we niet berekenen, omdat het rijksregister geen onderscheid maakt tussen Belgen bij geboorte en genaturaliseerde Belgen. Wel kunnen we het aandeel van genaturaliseerde vrouwen in het totaal aantal geboorten onder Belgen bekijken. Het aandeel van de geboorten bij genaturaliseerde Belgische vrouwen in het totale aantal geboorten bij Belgische moeders is gegroeid van 4,37% in 2001 tot 9,30% in 2015 (Tabel 3). Apart per leeftijdscategorie bekeken was de stijging het grootst bij 35- tot en met 39-jarigen en bij 40-plussers. In deze 16

17 categorieën namen genaturaliseerde moeders in 2015 respectievelijk 14,54% en 25,67% van de geboorten voor hun rekening. In de categorie van 35- tot en met 39- jarigen is hun aandeel daarmee meer dan verdrievoudigd sinds Bij moeders onder de 25 jaar waren genaturaliseerde vrouwen in 2001 al sterk vertegenwoordigd en dat blijft zo, maar daar is hun aandeel veel minder gestegen. De stijging van het totale percentage geboorten bij genaturaliseerde vrouwen is dan ook vooral op de dertigers te schrijven. Of dat komt doordat hun aandeel in de totale bevolking is toegenomen, of doordat hun vruchtbaarheid effectief gestegen is, kunnen we op basis van de beschikbare gegevens niet nagaan. Tabel 3. Aandeel van de geboorten bij genaturaliseerde Belgische moeders in het totale aantal geboorten bij Belgische moeders in het Vlaamse Gewest, Jaar Alle leeftijden ,37% 7,54% 8,73% 3,68% 3,03% 4,55% 9,46% ,04% 6,63% 9,60% 4,48% 3,67% 4,95% 7,73% ,74% 7,60% 10,04% 5,07% 4,33% 6,20% 9,99% ,04% 6,96% 9,96% 5,36% 4,85% 6,42% 10,00% ,50% 7,51% 10,03% 5,99% 5,20% 7,20% 11,71% ,76% 8,13% 9,68% 6,31% 5,47% 7,78% 12,21% ,10% 8,41% 9,66% 6,25% 5,84% 9,37% 14,94% ,25% 8,08% 9,22% 6,25% 6,24% 10,03% 14,25% ,79% 8,10% 8,72% 5,67% 6,19% 9,30% 12,83% ,44% 7,32% 8,92% 5,91% 6,88% 11,02% 17,30% ,10% 10,70% 9,00% 6,10% 7,40% 12,60% 21,80% ,10% 9,00% 8,60% 6,00% 7,50% 13,00% 21,00% ,23% 8,89% 10,07% 7,36% 8,17% 14,31% 23,75% ,30% 10,38% 9,48% 7,39% 8,22% 14,54% 25,67% Groei ,93% 2,84% 0,75% 3,71% 5,19% 9,99% 16,21% Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen Uit de leeftijdsspecifieke cijfers van zowel de Belgische als de niet-belgische bevolking blijkt dat er een forse verschuiving van de vruchtbaarheid naar latere leeftijd aan de gang is. Dit uitstel van vruchtbaarheid blijkt ook uit de verdere stijging van de verwachte leeftijd van vrouwen bij (eerste) geboorte. Tabel 4 toont de gemiddelde leeftijd van moeders bij alle geboorten en bij eerste geboorten. We kijken vooral naar de cijfers berekend op basis van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers, die ongevoelig zijn voor het aantal vrouwen op elke leeftijd. De gemiddelde leeftijd bij eerste geboorte is gestegen van 26,70 jaar in 2001 tot 28,19 in Die stijging is echter duidelijk forser onder vreemdelingen dan onder Belgen, 17

18 waardoor de gemiddelde leeftijd bij de eerste geboorte van beide groepen naar elkaar toegroeien. Tabel 4. Gemiddelde leeftijd van de moeder bij de geboorte van hun kind in het Vlaamse Gewest, Alle geboorten Feitelijk gemiddelde* Totale bevolking 28,38 29,06 29,23 29,33 29,55 29,80 29,86 Belgen 28,53 29,13 29,31 29,37 29,63 29,81 29,88 Vreemdelingen 27,34 28,55 28,76 29,13 29,22 29,76 29,79 Verwacht op basis van LVC* Totale bevolking 28,36 28,73 29,02 29,16 29,41 29,67 29,49 Belgen 28,49 28,83 29,12 29,22 29,49 29,69 29,48 Vreemdelingen 27,19 27,81 28,15 28,62 28,68 29,24 29,46 Eerste geboorten Feitelijk gemiddelde* Totale bevolking 26,76 27,43 27,62 27,79 27,99 28,21 28,31 Belgen 26,93 27,54 27,72 27,88 28,10 28,28 28,37 Vreemdelingen 25,39 26,64 26,95 27,23 27,41 27,83 28,05 Verwacht op basis van LVC* Totale bevolking 26,70 27,19 27,45 27,63 27,84 28,08 28,19 Belgen 26,88 27,34 27,58 27,65 27,89 28,19 28,30 Vreemdelingen 23,69 24,47 26,10 26,38 26,39 26,87 27,04 Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage, eigen bewerkingen. * Het feitelijke gemiddelde is het gewone rekenkundige gemiddelde van de leeftijd van de moeders (in aantal volle jaren) van de geregistreerde geboorten. Dit is de facto een gewogen gemiddelde in die zin dat het niet alleen door de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers beïnvloed wordt maar ook door het aantal potentiële moeders op elke leeftijd. Het gemiddelde dat op basis van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers verwacht wordt, is een ongewogen gemiddelde in die zin dat de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers van elke leeftijd in gelijke mate in rekening gebracht worden. Dit ongewogen gemiddelde wordt dus niet beïnvloed door de aantallen potentiële moeders op elke leeftijd. In 2001 was er nog een verschil van meer dan drie jaar tussen de leeftijd van vreemdelingen en die van vrouwen met de Belgische nationaliteit bij de geboorte van hun eerste kind. Tussen 2001 en 2008 is dit verschil echter meer dan gehalveerd, en ook in recentere jaren blijft het verschil afnemen. Niettemin is een verschil van meer dan een jaar (1,15 in 2015) nog steeds aanzienlijk. Wat de gemiddelde leeftijd voor alle geboorten betreft, is er in 2015 voor het eerst sinds 2001 sprake van een daling onder de Belgische bevolking. Aangezien de gemiddelde leeftijd van vreemdelingen wel nog verder steeg, is er in 2015 geen sprake 18

19 meer van een verschil tussen beide groepen. Dit sluit aan bij het beeld dat we kregen van de leeftijdsspecifieke curves van Belgen en niet-belgen, die in recente jaren rond dezelfde piek leeftijden gecentreerd zijn. Er is dus met andere woorden sprake is van een sterke convergentie in de timing van vruchtbaarheid, al blijven vreemdelingen hun eerste kind gemiddeld op iets jongere leeftijd krijgen dan de Belgen. 5. Lagere vruchtbaarheid, kleinere gezinnen? Is de recent daling van het TVC vooral een kwestie van veranderingen in de timing van de vruchtbaarheid, of is er meer aan de hand? Komt er van uitstel ook afstel? Of jongere generaties effectief gemiddeld minder kinderen zullen hebben aan het einde van de rit dan oudere generaties, kunnen we enkel op basis van cohortevruchtbaarheidscijfers nagaan, wanneer hun vruchtbare jaren achter de rug zijn. De terugval van de vruchtbaarheidscijfers onder 30- tot 35-jarigen en de lichte achteruitgang van de gemiddelde leeftijd bij alle geboorten in 2015, lijken misschien te suggereren dat het steeds verder uitstellen van kinderen krijgen op zijn einde loopt. Aan de andere kant kan dit ook het gevolg zijn van een soort golfbeweging. De vruchtbaarheid van 25- tot 29-jarigen lag in de jaren wat hoger dan ervoor en erna. Als de gewenste gezinsgrootte constant is gebleven, dan is het een logisch gevolg dat de vruchtbaarheid van 30- tot 35-jarigen in de vijf volgende jaren lager ligt, of in ieder geval minder stijgt. Bovendien zouden we dan in de komende jaren opnieuw een sterke stijging verwachten van de vruchtbaarheid van deze groep, gegeven de krimpende vruchtbaarheid van de 25- tot 29-jarigen in de laatste vijf jaar. Tabel 5. Geboorten naar geboorterang in het Vlaamse Gewest, percentages, * Geboorterang ste 45,57 48,01 46,91 45,82 45,51 44,95 44,18 44,48 2de 35,20 33,74 35,11 35,39 35,80 35,91 36,24 35,92 3de 12,99 12,34 12,30 12,71 12,62 12,75 13,13 13,15 4de en + 6,24 5,91 5,68 6,08 6,07 6,39 6,45 6,45 Totaal 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 * Geboorterang verwijst naar het aantal geboorten dat al heeft plaatsgevonden bij de moeder. Meerlingen krijgen dezelfde geboorterang toegewezen. We kunnen wel een blik werpen op de frequentieverdeling naar geboorterang. Uitsluitsel over de vraag of het over uitstel gaat of over kleinere gezinsgrootte, kunnen ook deze cijfers echter niet geven. Een afname van het aandeel van eerste 19

20 geboorten kan wijzen op afnemende gezinsgrootte, omdat minder mensen aan kinderen beginnen. Het kan echter ook wijzen op grotere gezinsgrootte, omdat relatief meer mensen een tweede of derde kind krijgen. Ten slotte kan het ook wijzen op een verschuiving in de timing van geboorten, wanneer mensen hun eerste kind uitstellen naar latere leeftijd. De afgelopen jaren was er een duidelijk afname van het aandeel van eerste geboorten, maar in 2015 viel er weer een stijging op te tekenen (zie Tabel 5). Een iets beter beeld krijgen we als we naar de rangspecifieke vruchtbaarheidscijfers kijken (Figuur 6). De vruchtbaarheidscijfers voor eerste geboorten tonen aan dat eerste geboorten onder twintigers sinds 2008 sterk zijn teruggevallen, maar voor dertigers vrijwel constant zijn gebleven. Bovendien zien we dat er tussen 2014 en 2015 over de hele lijn nauwelijks verschil zit. Qua tweede geboortes zien we dat het verschil tussen 2008 en 2014 veel kleiner is. Dit bevestigt dat de daling tussen 2008 en 2014 van de leeftijdsspecifieke vruchtbaarheidscijfers vooral een kwestie was van minder eerste geboorten. Anderzijds zien we dat de daling van de vruchtbaarheid tussen 2014 en 2015 eerder te wijten is aan een terugval van de tweede geboortes, met name rond de 30 jaar. Dit verklaart meteen ook de stijging van het aandeel eerste geboortes in 2015: dit komt niet zozeer doordat er meer eerste geboortes plaatsvonden, maar doordat er minder tweede geboortes plaatsvonden. Wat derde geboorten en hogere geboorterangen betreft, is er niet echt een duidelijke evolutie sinds 2008 vast te stellen. Figuur 7 toont de rangspecifieke vruchtbaarheidscijfers van 2015 naar nationaliteit. We zagen al eerder dat niet-belgen hun eerste kind gemiddeld op iets jongere leeftijd krijgen dan Belgen, wat gereflecteerd wordt in de verschillende vorm van hun respectievelijke curves in de figuur voor eerste geboortes. Het is echter duidelijk dat het vastgestelde verschil in totale vruchtbaarheid tussen Belgen en niet-belgen vooral te wijten is aan derde geboorten en hogere geboorterangen, waar de curve van de niet-belgische moeders ver boven die van de Belgische moeders uitstijgt. Niet-Belgen hebben met andere woorden dus beduidend grotere gezinnen. 20

21 DERDE GEBOORTEN/VROUW TWEEDE GEBOORTEN/VROUW EERSTE GEBOORTEN/VROUW Figuur 6. Leeftijds- en rangspecifieke vruchtbaarheidscijfers van het Vlaamse Gewest, A. Eerste geboorten 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0, LEEFTIJD MOEDER B. Tweede geboorten 0,09 0,08 0,07 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0, LEEFTIJD MOEDER C. Geboorten van derde en hogere rang 0,09 0, , , ,05 0,04 0,03 0,02 0, LEEFTIJD MOEDER Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen 21

22 DERDE EN HOGERE GEBOORTEN PER VROUW TWEEDE GEBOORTEN PER VROUW EERSTE GEBOORTEN PER VROUW Figuur 7. Leeftijds- en rangspecifieke vruchtbaarheidscijfers van het Vlaamse Gewest naar nationaliteit, 2015 A. Eerste geboorten 0,09 0,08 Belg 0,07 Vreemdeling 0,06 0,05 0,04 0,03 0,02 0, LEEFTIJD B. Tweede geboorten 0,09 0,08 0,07 Belg 0,06 Vreemdeling 0,05 0,04 0,03 0,02 0, LEEFTIJD C. Geboorten van derde en hogere rang 0,09 0,08 0,07 Belg 0,06 Vreemdeling 0,05 0,04 0,03 0,02 0, LEEFTIJD Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen 22

23 TOTAAL VRUCHTBAARHEIDSCIJFER 6. Regionale verschillen Tussen 2014 en 2015 daalde het TVC in elke Vlaamse provincie (zie Figuur 8). Meer nog, tussen 2010 en 2015 daalde de vruchtbaarheid in alle provincies in gelijkaardige mate en op een gelijkaardig tempo. Alleen Vlaams-Brabant legde een wat afwijkende weg af, maar het eindresultaat is hetzelfde. De verhoudingen van 2010 zijn dus hetzelfde gebleven: de provincie Antwerpen heeft de hoogste vruchtbaarheid, gevolgd door West- en Oost-Vlaanderen en Vlaams-Brabant, die erg dicht bij elkaar liggen. Limburg heeft ten slotte een beduidend lager vruchtbaarheidscijfer. Figuur 8. Totale vruchtbaarheidscijfer naar provincie, ,95 Antwerpen Vlaams-Brabant West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen Limburg 1,9 1,85 1,8 1,75 1,7 1,65 1,6 1,55 1, JAAR Bron: Kind & Gezin, Ikaros/Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen Om deze regionale verschillen wat beter te kunnen duiden zijn de vruchtbaarheidscijfers weergegeven in Tabel 6 verder opgedeeld naar arrondissement en nationaliteit. Gezien het feit dat de provinciale vruchtbaarheidscijfers voor Belgen zeer dicht bij elkaar liggen (tussen de 1,47 en de 1,58 kinderen per vrouw), mag het duidelijk zijn dat de hoge vruchtbaarheid in Antwerpen op het conto geschreven kan worden van de niet-belgische bevolking. De vruchtbaarheid van niet-belgen ligt weliswaar overal een stuk boven die van Belgen, maar vertoont heel wat meer variatie (tussen de 2,17 en de 2,84 kinderen per vrouw). Belangrijker nog is dat de grootte van 23

24 de groep niet-belgen en dus hun impact op het vruchtbaarheidscijfer verschilt per provincie. Het aandeel vreemdelingen onder vrouwen op vruchtbare leeftijd is inderdaad het hoogste in de provincie Antwerpen (20%), gevolgd door Vlaams- Brabant (17%), Limburg (15%), Oost-Vlaanderen (12%) en West-Vlaanderen (8%, cijfers ADSEI). In Limburg en vooral in Vlaams-Brabant hebben die vreemdelingen echter een opvallend lagere vruchtbaarheid dan in de andere provincies, wat allicht te maken heeft met de precieze samenstelling van deze heterogene groep. Limburg heeft bovendien de laagste vruchtbaarheidscijfers voor Belgen, wat hun lagere algemeen vruchtbaarheidspeil verklaart. West-Vlaanderen compenseert in 2015 het kleinere aandeel vreemdelingen dan weer met het hoogste vruchtbaarheidspeil voor Belgische vrouwen, al zijn de provinciale verschillen bij Belgen zoals gezegd relatief beperkt. Kijken we naar de arrondissementen, dan valt ook hier op dat de vruchtbaarheidsdaling tussen 2014 en 2015 quasi universeel was. Enkel Kortrijk, Roeselare en Aalst lieten een minieme stijging noteren. Dit geldt ook voor de vruchtbaarheid van de niet-belgische bevolking: die daalt bijna overal. Hoge groeicijfers in kleine, landelijke arrondissementen als Tielt, Diksmuide en Eeklo moeten met een stevige korrel zout worden genomen. Het aantal vreemdelingen op vruchtbare leeftijd is in deze arrondissementen simpelweg niet hoog genoeg om een betrouwbaar, robuust vruchtbaarheidscijfer te berekenen. De enige belangrijke uitzondering op de vruchtbaarheidsdaling van vreemdelingen is te vinden in Vlaams- Brabant. In Leuven is er weliswaar een beperkte daling, maar de vruchtbaarheid van vreemdelingen ligt hier sowieso al veel lager dan in de rest van Vlaanderen, allicht omdat dit arrondissement heel andere profielen aantrekt. In Halle-Vilvoorde is er een stijging van de vruchtbaarheid van vreemdelingen, en daarmee is Halle-Vilvoorde het enige arrondissement met een aanzienlijke vreemde bevolking die tegen de trend in gaat. Verder is het interessant om op te merken dat het arrondissement Antwerpen niet langer de hoogste vruchtbaarheidscijfers van Vlaanderen heeft. In 2015 werd Antwerpen immers voorbijgestoken door twee West-Vlaamse arrondissementen: Kortrijk en Diksmuide met een TVC van 1,81. Het arrondissement met de laagste vruchtbaarheid is ook in West-Vlaanderen te vinden: Veurne, met een TVC van 1,48. Leuven komt met een TVC van 1,52 echter steeds dichter in de buurt. 24

25 Tabel 6. Totale vruchtbaarheidscijfers per provincie en arrondissement en naar nationaliteit, Vlaamse Gewest, 2014 en 2015 Arrondissementen Totale bevolking Belgen Vreemdelingen Antwerpen 1,82 1,72-0,10 1,63 1,55-0,08 2,92 2,71-0,21 Antwerpen 1,87 1,80-0,07 1,65 1,59-0,06 2,88 2,73-0,15 Mechelen 1,76 1,62-0,14 1,62 1,51-0,11 3,43 2,96-0,47 Turnhout 1,74 1,61-0,13 1,62 1,51-0,11 2,84 2,51-0,33 Vlaams-Brabant 1,70 1,63-0,07 1,63 1,54-0,09 2,16 2,17 0,01 Halle-Vilvoorde 1,77 1,72-0,05 1,66 1,58-0,08 2,47 2,52 0,05 Leuven 1,61 1,52-0,09 1,60 1,49-0,11 1,86 1,84-0,02 West-Vlaanderen 1,69 1,66-0,03 1,62 1,58-0,04 2,87 2,84-0,03 Brugge 1,57 1,49-0,08 1,51 1,44-0,07 2,62 2,24-0,38 Diksmuide 1,84 1,81-0,03 1,81 1,75-0,06 3,15 5,38 2,23 Ieper 1,79 1,63-0,16 1,76 1,59-0,17 2,65 2,67 0,02 Kortrijk 1,77 1,81 0,04 1,69 1,69 0,00 3,04 3,32 0,28 Oostende 1,66 1,60-0,06 1,55 1,48-0,07 3,18 3,12-0,06 Roeselare 1,69 1,71 0,02 1,61 1,67 0,06 3,14 2,74-0,40 Tielt 1,69 1,68-0,01 1,64 1,60-0,04 2,91 3,31 0,40 Veurne 1,54 1,48-0,06 1,49 1,44-0,05 2,25 2,25 0,00 Oost-Vlaanderen 1,68 1,64-0,04 1,57 1,55-0,02 2,95 2,75-0,20 Aalst 1,66 1,67 0,01 1,52 1,55 0,03 3,70 3,22-0,48 Dendermonde 1,65 1,63-0,02 1,57 1,56-0,01 3,23 2,94-0,27 Eeklo 1,72 1,64-0,08 1,68 1,55-0,13 2,48 3,07 0,59 Gent 1,61 1,59-0,02 1,51 1,52 0,01 2,58 2,38-0,20 Oudenaarde 1,81 1,67-0,14 1,77 1,62-0,15 2,99 2,78-0,21 Sint-Niklaas 1,82 1,76-0,06 1,66 1,60-0,06 3,83 3,64-0,19 Limburg 1,63 1,58-0,05 1,53 1,47-0,06 2,46 2,42-0,04 Hasselt 1,62 1,55-0,07 1,52 1,45-0,07 2,72 2,71-0,01 Maaseik 1,67 1,62-0,05 1,57 1,51-0,06 2,32 2,33 0,01 Tongeren 1,63 1,59-0,04 1,49 1,50 0,01 2,38 2,17-0,21 Bron: Kind & Gezin, Mirage en ADSEI. Eigen bewerkingen 25

26 7. Conclusie De vruchtbaarheid in Vlaanderen is in 2015 gedaald tegenover Deze daling is terug te vinden bij Belgen en niet-belgen, in alle provincies en vrijwel in alle arrondissementen. Ook 30- tot 34-jarigen, jarenlang de leeftijdsgroep waarin de vruchtbaarheid het sterkste steeg, ontsnappen niet aan deze neerwaartse trend. En zelfs de vruchtbaarheid van 35- tot 39-jarigen is dit jaar blijven steken. Die daling van de vruchtbaarheid is op zich niet nieuw, maar de terugval van het TVC van 1,72 in 2014 naar 1,66 in 2015 is wel de sterkste daling van de afgelopen vijf jaar. Het vruchtbaarheidspeil is daarmee weer op het niveau van De omvang van de daling is zowat de helft van de opmerkelijke groei van de vruchtbaarheid tussen 2001 en Hoewel het TVC van 2015 dus vergelijkbaar is met dat van 2004, schuilen er grote verschillen achter deze cijfers. Vrouwen jonger dan 28 kregen in 2004 beduidend meer kinderen dan in 2015, vrouwen ouder dan 28 kregen er beduidend minder. Twintigers bereikten in 2015 zelfs een historisch laag vruchtbaarheidspeil. In het algemeen blijft bovendien de gemiddelde leeftijd bij de eerste geboorte stijgen. Er lijkt met andere woorden nog geen einde gekomen aan het uitstellen van het krijgen van kinderen, al kan enkel de toekomst uitwijzen in welk mate uitstel zal leiden tot afstel. Het verschil tussen de vruchtbaarheid van de Belgische bevolking en van de niet- Belgische bevolking blijft aanzienlijk, maar neemt wel steeds verder af. Hoewel de gemiddelde leeftijd bij de eerste geboorte voor vreemdelingen nog steeds een stuk lager ligt dan voor Belgen, is het verschil in de gemiddelde leeftijd bij alle geboorten nagenoeg weggewerkt. De vruchtbaarheid van niet-belgische vrouwen is ruimer gespreid over uiteenlopende leeftijden dan bij Belgische vrouwen, wat onder andere het gevolg is van de grote culturele en demografische heterogeniteit van de bevolking met vreemde nationaliteit. Niet-Belgische vrouwen hebben dus nog steeds meer kinderen op jongere leeftijd, maar ook op oudere leeftijd. In het algemeen zie je echter duidelijk dat er sprake is van een zekere convergentie met de bevolking van Belgische nationaliteit. Het vruchtbaarheidspatroon van de vrouwen met vreemde nationaliteit in 2015 lijkt veel meer op het vruchtbaarheidspatroon van de Belgische vrouwen dan in

27 Ook in bepaalde buurlanden, zoals Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Italië is er de afgelopen jaren sprake van een daling van de vruchtbaarheid. Anderzijds is er in Duitsland sprake van een lichte heropleving van de vruchtbaarheid en blijft de vruchtbaarheid in Frankrijk al jaren stabiel. In welke mate de economische omstandigheden te maken hebben met de daling van de vruchtbaarheid is dus moeilijk te zeggen op basis van deze studie. Of er naast het steeds langer uitstellen van kinderen ook sprake is van een trend naar kleinere gezinnen, is moeilijk vast te stellen. De daling van de rangspecifieke vruchtbaarheid voor eerste geboorten lijkt te zijn stilgevallen, terwijl een groot deel van de daling van de vruchtbaarheid in 2015 het gevolg lijkt te zijn van een daling van de tweede geboorten. Het aandeel eerste geboorten in het totaal aantal geboorten neemt bijgevolg voor het eerst sinds een aantal jaren ook weer toe. Of dit het gevolg is van uitstelgolven of toch ook van veranderende voorkeuren voor gezinsgrootte, kunnen we voorlopig niet zeggen. Provinciaal bekeken blijft Antwerpen de hoogste vruchtbaarheidscijfers hebben. De bevolking van vreemde nationaliteit heeft hier een uitgesproken hoog vruchtbaarheidsprofiel en is sterk vertegenwoordigd in de totale bevolking. De provincie Limburg heeft de laagste totale vruchtbaarheidscijfers, omdat zowel de Belgische als de niet-belgische bevolking hier relatief lage vruchtbaarheidscijfers laat optekenen. West-Vlaanderen heeft het kleinste aandeel vreemdelingen, maar compenseert dat met de hoogste vruchtbaarheid onder Belgische vrouwen. In West- Vlaanderen vinden we ook zowel het arrondissement met de hoogste als dat met de laagste vruchtbaarheid terug. Kortrijk en Diksmuide staken in 2015 Antwerpen voorbij met een TVC van 1,81, Veurne bengelt helemaal onderaan met een TVC van 1,48. Oost-Vlaanderen heeft dan weer de hoogste vruchtbaarheidscijfers voor niet- Belgen, terwijl Vlaams-Brabant de laagste vruchtbaarheidscijfers voor niet-belgen heeft, vooral omdat hun vruchtbaarheid in arrondissement Leuven zeer laag is. 27