Van pepperspray tot lasergun. Militaire technologie en de menselijke maat
|
|
- Christiaan Smets
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Van pepperspray tot lasergun Militaire technologie en de menselijke maat 1
2 Rathenau Instituut, Den Haag, 2005 Rathenau Instituut Koninginnegracht 56 Correspondentieadres: Postbus CE Den Haag Telefoon Telefax Website Uitgever: Rathenau Instituut Eindredactie: Dirk van Harten Basisvormgeving: Hennie van der Zande, Amsterdam Opmaak: Henny Scholten, Amsterdam Grafische productie: Herbschleb & Slebos, Monnickendam Pre-press en druk: Meboprint, Amsterdam Bindwerk: Meeuwis, Amsterdam Vertaling summary: English Text Company, Den Haag Dit boek is gedrukt op kringlooppapier. Eerste druk: mei 2005 ISBN Van pepperspray tot lasergun Deze publicatie kan als volgt worden aangehaald: Homan, Kees. Van pepperspray tot lasergun. Militaire technologie en de menselijke maat. Den Haag: Rathenau Instituut, 2005; Werkdocument 95. Preferred citation: Homan, Kees. Van pepperspray tot lasergun. Militaire technologie en de menselijke maat. Den Haag: Rathenau Instituut, 2005; Working document 95. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Rathenau Instituut. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photo print, microfilm or any other means without prior written permission of the holder of the copyright. 2
3 Van pepperspray tot lasergun Militaire technologie en de menselijke maat Auteur Kees Homan Projectcoördinatie Rathenau Instituut Koos van der Bruggen André Krom Werkdocument 95 Mei
4 Bestuur Rathenau Instituut drs. W.G. van Velzen (voorzitter) mw. prof.dr. I. de Beaufort mw. dr. A. Esmeijer mr.dr. P.W. Kwant mw. dr. B.E.C. Plesch prof.dr. H. Verbon prof.dr. W. van Vierssen Van pepperspray tot lasergun 4
5 Voorwoord Met deze verkennende studie over militaire technologie van Kees Homan begeeft het Rathenau Instituut zich op het terrein van vrede en veiligheid. Een terrein dat sinds 11 september 2001 sterk in de belangstelling staat. Veiligheid is niet meer voor iedereen vanzelfsprekend. Gevoelens van onveiligheid nemen dan ook toe. Technologie wordt door velen gezien als een mogelijkheid om de veiligheid te waarborgen. En binnen de technologische mogelijkheden is er in het bijzonder aandacht voor militaire technologie. Deze studie bevat een overzicht van een aantal militairtechnologische ontwikkelingen die relevant zijn of kunnen worden voor de Nederlandse krijgsmacht. Die relevantie kan liggen in de dreiging die uitgaat van een bepaalde wapentechnologie, maar ook in de mogelijkheid die een technologie biedt om de veiligheid te vergroten. Verder wordt aandacht besteed aan de juridische en ethische vragen die het bezit en/of gebruik van bepaalde wapensystemen kunnen oproepen. In het Nederlands taalgebied ontbreekt een actueel overzicht van de stand van zaken op militairtechnologisch terrein, gericht op een breed publiek. Juist omdat de rol van de krijgsmacht onder invloed van de gebeurtenissen van de afgelopen jaren opnieuw gedefinieerd wordt, is een overzicht van de mogelijkheden en beperkingen van de technologie die hierbij in het geding is, geen overbodige luxe. Met deze uitgave voorziet het Rathenau Instituut dan ook in een lacune. Het Rathenau Instituut heeft de intentie om op basis van deze verkennende studie nadere activiteiten te ontplooien op het terrein van militaire technologie. Mr.drs. Jan Staman Directeur Rathenau Instituut Voorwoord 5
6 Van pepperspray tot lasergun 6
7 Inhoud Voorwoord 5 Samenvatting Inleiding 13 Technologie en oorlogvoering Het technologisch beheersingsparadigma Automatisering en informatisering Kwaliteit compenseert kwantiteit Asymmetrische oorlogvoering Frictie 20 Politiek-militair strategische trends De wereld na de Koude Oorlog Niet-traditionele dreigingen Catastrofaal terrorisme Falende staten Proliferatie van massavernietigingswapens De vuile bom Proliferatie van kleine wapens Georganiseerde misdaad Schaarse grondstoffen en water Migratie en vluchtelingen Hiv en aids De ruimte als strijdtoneel Ontwikkelingen op het gebied van veiligheid Het dominante intrastatelijke conflict Privatisering van veiligheid Interne en externe veiligheid Vechten in een stedelijke omgeving Militaire macht als instrument van buitenlands beleid Economische sancties Veiligheid en ontwikkelingssamenwerking De rol van de Verenigde Naties 37 7
8 Van pepperspray tot lasergun Algemene trends in technologie en oorlogvoering Nieuwe militaire opties Onderlinge afhankelijkheid van technologieën Information Operations Militair optreden in stedelijke gebieden Soldier Modernization Program Toenemende kwetsbaarheid 45 Network Centric Warfare Netwerken als spil van militair optreden Drie netwerken Effect Based Operations Kanttekeningen 51 Niet-letale wapens Inleiding Kenmerken van niet-letale wapens Een grote verscheidenheid aan NLW s Chemische en biologische bestanddelen Kalmeringsmiddelen Kanttekeningen Tot besluit 60 Biotechnologie en biologische wapens Inleiding Biologische strijdmiddelen Biotechnologie Genetische modificatie Etnische wapens Twee visies op bioterrorisme Strategische benadering vereist 65 Directed Energy Weapons Een nieuwe revolutie in de oorlogvoering Smal- en breedbandwapens Een verscheidenheid aan mogelijkheden HPM-wapens als speelgoed van terroristen en criminelen 70 Nanotechnologie Inleiding Militaire nanotechnologie Een scala aan militaire toepassingen Autonome wapens Moleculaire nanotechnologie Kanttekeningen 74 8
9 10 11 Humanitair oorlogsrecht en wapenbeheersing Inleiding Ius ad bellum Ius in bello Het Conventionele Wapenverdrag Anti-personeelmijnen Het Non-proliferatie Verdrag Biologische wapens Chemische wapens De ballistische raket 86 Hoe borgen we de menselijke maat? Een ambivalent beeld Een uitdaging voor het internationaal recht Meer transparantie Rol van de Verenigde Staten Debat over niet-letale wapens Aandacht voor dual-use De rol van wetenschappers Strafbaarstelling van biologische wapens Publiek debat Tot besluit 93 Summary 95 Literatuur 97 Over de auteur 109 9
10 Van pepperspray tot lasergun 10
11 Samenvatting Tussen krijgsmacht en technologie lijkt door de eeuwen heen een ambivalente relatie te bestaan. Enerzijds omarmt de militair de technologie en moet iedere infanterist in het veld van een computer worden voorzien. Anderzijds bestaat er weerstand tegen de technologie en zijn er nog steeds militairen die het betreuren dat bajonetvechten geen deel meer uitmaakt van de training. De geschiedenis toont aan dat er een voortdurende wisselwerking bestaat tussen nieuwe ontwikkelingen in de technologie en de wijze van oorlogvoeren. In de literatuur zijn meerdere beschouwingen gewijd aan de relatie tussen technologie en oorlogvoering. De Israëlische militair historicus Martin van Creveld onderscheidt achtereenvolgens vier perioden. In de eerste periode (tot 1500) stond de spierkracht van mens en dier centraal. In de tweede periode (van 1500 tot 1830) ontstond een militair apparaat en de bewapende staat. In de derde periode (van 1830 tot 1945) ging het om integratie van middelen, eerst door spoorwegen en telegraaf, later door een combinatie van mechanisatie, het luchtwapen en communicatiemiddelen. In de periode na 1945 kreeg de moderne militaire organisatie zoveel behoefte aan informatie voor de commandovoering, dat alleen automatisering dit nog mogelijk maakte. Op dit moment bevinden we ons dan ook in het informatietijdperk. Bij oorlogvoering staat het verkrijgen en beschermen van informatie meer dan ooit centraal. Als gevolg van deze nieuwe technologische ontwikkelingen berust gevechtskracht steeds minder op grote aantallen wapens en militairen. De afhankelijkheid van technologie bergt evenwel het gevaar in zich van eenzijdigheid. Bij de strijd tegen tegenstanders die zich ophouden in complex terrein zoals bergen, oerwoud of een stedelijke omgeving ontbreekt vaak een militair zwaartepunt dat kan worden aangevallen. Technologisch overwicht maakt op zulke tegenstanders geen indruk. Vooral de verspreiding van terrorisme biedt het Westen grote problemen, zoals de ervaringen in Afghanistan en Irak aantonen. Deze (literatuur)studie gaat uitvoerig in op zowel de politiekmilitair strategische en militairtechnologische ontwikkelingen, als op de juridische en ethische vragen die zij oproepen. In een korte beschouwing worden de belangrijkste recente ontwikkelingen in de militaire technologie beschreven. Dan volgt een Samenvatting 11
12 toespitsing op een aantal specifieke thema s die voor Nederland van belang zijn. Dit is allereerst het zogeheten Network Centric Warfare-concept, dat als belangrijkste veelomvattende ontwikkeling in de oorlogvoering wordt beschouwd. Dit concept omvat een integratie van netwerken van sensoren, wapensystemen en informatie. Daarna komen achtereenvolgens niet-letale wapens, biotechnologie en biologische wapens, directed-energy-wapens en militaire nanotechnologie aan de orde. Vervolgens wordt onderzocht welke beperkingen het (humanitaire) oorlogsrecht en wapenbeheersingsverdragen stellen aan het bezit en gebruik van militaire wapensystemen. Van pepperspray tot lasergun Vanuit een juridische en ethische invalshoek leveren de ontwikkelingen in de militaire technologie een ambivalent beeld op. Militaire technologie kent immers vele gezichten. De keuze om wapens te gebruiken komt feitelijk neer op de vraag in hoeverre het moreel acceptabel of verantwoord is een persoon schade te berokkenen. Het universeel aanvaarde humanitair oorlogsrecht kent daarvoor twee beginselen. In de eerste plaats zijn wapens die onnodig veel leed of ernstig lijden veroorzaken niet toegestaan. In de tweede plaats is het verboden om wapens te gebruiken die geen onderscheid kunnen maken tussen combattanten en non-combattanten. Militairtechnologische ontwikkelingen dienen dan ook aan deze twee fundamentele beginselen getoetst te worden. In deze studie wordt beargumenteerd dat er enerzijds ontwikkelingen zijn, zoals toenemende precisie, die het in beginsel mogelijk maken om in overeenstemming met het humanitair oorlogsrecht militaire doelen met proportioneel geweld aan te vallen. Nevenschade is hierbij minimaal. Anderzijds zijn er ontwikkelingen die in strijd zijn met de internationale regelgeving. De voortschrijdende ontwikkelingen op het gebied van genetische modificatie, nanotechnologie en biotechnologie en in het bijzonder de mogelijke militaire toepassingen hiervan roepen dan ook de vraag op of de grens van het ethisch toelaatbare niet wordt of al is overschreden. Toegespitst op Nederland is Network Centric Warfare (NCW) de belangrijkste militairtechnologische ontwikkeling. Tegen NCW als concept zijn uit juridisch en moreel oogpunt weinig bezwaren in te brengen. De vraag is echter welke nieuwe wapens deel gaan uitmaken van NCW. De Nederlandse krijgsmacht wordt in de praktijk vooral ingezet bij stabiliseringsoperaties na afloop van intrastatelijke conflicten. Ook is sprake van een toenemende betrokkenheid bij de interne veiligheid in ons land. Niet-letale wapens, directed-energywapens en militaire nanotechnologie kunnen bij beide taken een belangrijke rol gaan spelen. Een mogelijk publiek debat in Nederland zou zich hierop kunnen toespitsen. 12
13 1 Inleiding Deze (literatuur)studie verkent de politiek-militair strategische en militairtechnologische ontwikkelingen en de juridische en ethische vragen die zij oproepen. Allereerst komt een aantal algemene aspecten van de relatie tussen technologie en oorlogvoering aan de orde. Vervolgens worden de belangrijkste trends in de internationale politiek-militaire omgeving behandeld. Hierbij wordt aandacht besteed aan nieuwe niet-traditionele dreigingen, gevolgd door een aantal bijzondere ontwikkelingen op het gebied van veiligheid en de hedendaagse rol van militaire macht in de internationale politiek. In een korte beschouwing worden de belangrijkste algemene ontwikkelingen in de militaire technologie beschreven. Dan volgt toespitsing op een aantal specifieke onderwerpen die voor Nederland van belang kunnen zijn. Dit is allereerst het zogenoemde Network Centric Warfare-concept, dat als belangrijkste ontwikkeling in de oorlogvoering wordt beschouwd. Dit concept omvat een integratie van netwerken van sensoren, wapensystemen en informatie. Daarna komen achtereenvolgens niet-letale wapens, biotechnologie en biologische wapens, directed-energywapens en militaire nanotechnologie aan de orde. Vervolgens wordt onderzocht welke beperkingen het (humanitaire) oorlogsrecht en wapenbeheersingsverdragen stellen aan het bezit en gebruik van militaire wapensystemen. Afsluitend wordt een aantal vragen opgeworpen over juridische en ethische aspecten van de huidige en toekomstige ontwikkelingen in de militaire technologie. Uitgangspunt daarbij is dat wapens geen onnodig leed mogen veroorzaken en tevens onderscheid moeten kunnen maken tussen combattanten en non-combattanten. Voor Nederland zijn vooral de ontwikkelingen op het gebied van niet-letale en directed-energywapens en militaire nanotechnologie van belang, aangezien TNO in opdracht van het Ministerie van Defensie over deze onderwerpen Technologische Verkenningen heeft gedaan. Mogelijkerwijs kan deze studie leiden tot een politiek en maatschappelijk debat over de aanvaardbaarheid van genoemde nieuwe militaire technologieën. Hoofdstuk 1 Inleiding 13
14 Van pepperspray tot lasergun 14
15 2 Technologie en oorlogvoering 2.1 Het technologisch beheersingsparadigma In het Westen wordt vaak gedacht dat technologie de oplossing voor alle problemen is. Dit zogenoemde technologisch beheersingsparadigma stelt dat de werkelijkheid door middel van technologie kan worden gecontroleerd en beheerst (Moelker et al. 1999). De wortels van deze wijze van kijken en denken moeten worden gezocht in de Verlichting. Velen denken dat technologie een zelfstandig fenomeen is waaraan de mens zich dient te onderwerpen. Technologische ontwikkeling is echter grotendeels een maatschappelijke en daarmee ook menselijke constructie. Er is altijd sprake van een intensieve wisselwerking tussen de technologie en haar maatschappelijke en culturele context. Bij oorlogvoering besteden westerse landen vanouds veel aandacht aan technologie (Teitler, 2002). Voortdurend bestaat er behoefte aan een moderne variant van de Britse strijdkreet what ever happens, we ve got the Maxim gun and they haven t. Het Britse leger wist zich gesteund door deze leus en de door uitvinder Hiram Maxim ontwikkelde mitrailleur, toen het bij de laatnegentiende-eeuwse uitbreiding van het Britse Rijk geregeld de strijd moest aanbinden met getalsmatig grotere legers. Toch lijkt er tussen krijgsmacht en technologie door de eeuwen heen een ambivalente relatie te bestaan. Enerzijds omarmt de militair de technologie en moet iedere infanterist in het veld van een computer worden voorzien. Anderzijds bestaat er weerstand tegen de technologie en zijn er nog steeds militairen die het betreuren dat bajonetvechten geen deel meer uitmaakt van de training. Deze weerstand bestaat in veel mindere mate bij zee- en luchtstrijdkrachten, die traditioneel al veel gebruik maakten van de meest geavanceerde technologie. Hoe dan ook, de geschiedenis toont aan dat er een voortdurende wisselwerking bestaat tussen nieuwe ontwikkelingen in de technologie en de wijze van oorlogvoeren. Hoofdstuk 2 Technologie en oorlogvoering 15
16 Dimensies van oorlogvoering In de literatuur zijn meerdere beschouwingen gewijd aan de relatie tussen technologie en oorlogvoering. Zo onderscheidt de Britse militair historicus Michael Howard in de oorlogvoering vier dimensies: een operationele, een logistieke, een sociale en een technologische (Howard 1983). De operationele dimensie bestaat al eeuwen en betreft de militairoperationele vaardigheden van de veldheer, die vroeger doorslaggevend waren voor de overwinning op het slagveld. De logistieke dimensie dateert uit de negentiende eeuw, toen de aanleg van spoorwegen het mogelijk maakte militair personeel en materieel over grote afstanden te verplaatsen. Nationalisme, democratisering en de Industriële Revolutie voegden de sociale en technologische dimensies aan de oorlogvoering toe. Howard betoogt dat in een succesvolle strategie alle vier de dimensies een plaats moeten krijgen. Afhankelijk van de omstandigheden en de aard van het conflict zullen echter een of meer dimensies doorslaggevend zijn voor de uitkomst ervan. Zo waren de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog operationeel superieur aan de geallieerden, maar gaf uiteindelijk de logistieke dimensie aan geallieerde zijde de doorslag. In de Vietnamoorlog daarentegen, was vooral de sociale dimensie bepalend voor de aftocht van de Amerikaanse troepen: de afbrokkelende steun onder de Amerikaanse bevolking. Bij de invasie in Irak in 2003 was de militairtechnologische dimensie van grote invloed op het snelle verloop en het einde van de oorlog. Maar bij de huidige stabiliseringsoperaties in Irak speelt technologie een minder belangrijke rol en ligt het zwaartepunt op de sociale dimensie: het winnen van de hearts and minds van de Irakese bevolking. Van pepperspray tot lasergun 2.2 Automatisering en informatisering Vanuit een historische invalshoek onderscheidt de Israëlische militair historicus Martin van Creveld achtereenvolgens vier perioden in zijn boek Technology and War (Creveld 1991). Hij duidt deze periodes aan als the Age of Tools, the Age of Machines, the Age of Systems en the Age of Automation. In de eerste periode (tot 1500) stond de spierkracht van mens en dier centraal. In de tweede periode (van 1500 tot 1830) ontstond een militair apparaat en de bewapende staat. In de derde periode (van 1830 tot 1945) ging het om integratie van middelen, eerst door spoorwegen en telegraaf, later door een combinatie van mechanisatie, het luchtwapen en communicatiemiddelen. Na 1945 kreeg de moderne militaire organisatie zoveel behoefte 16
17 aan informatie voor de commandovoering, dat alleen automatisering dit nog mogelijk maakte. Van Creveld plaatst hierbij wel de relativerende opmerking dat wat technologie niet kan doen, waarschijnlijk belangrijker is (Ibidem, p. 320). Hij verwerpt de idee dat oorlog voornamelijk een kwestie van technologie is, die met aan de technologie ontleende methoden en door technici gevoerd moet worden. De geschiedenis leert volgens Van Creveld dat het niet vanzelfsprekend is dat voor het behalen van de overwinning technologische superioriteit een vereiste is. Zo wijst hij op de mogelijkheid om met eenvoudige middelen complexe technologische systemen te ondermijnen. Tijdens de Vietnamoorlog werden bijvoorbeeld door Amerikanen ontwikkelde mensensnuffelaars eenvoudig misleid met in urine gedrenkte kleedjes (Ibidem, p. 304). De Amerikaanse futurologen Alvin en Heidi Toffler stellen een groter vertrouwen in technologie. Zij onderscheiden vanuit een historisch en economisch perspectief drie golven van oorlogvoering (Toffler 1995). In het agrarische tijdperk domineerde de landbouw en was de oorlog gericht op het veroveren en bezetten van territorium. Daarna kreeg in het industriële tijdperk de oorlog het karakter van een uitputtingslag die gericht was op het marginaliseren van het vermogen van de tegenstander om zijn militairen te kleden, voeden, bewapenen en uit te rusten. Volgens de Tofflers vindt momenteel de derde golf van oorlogvoering plaats, die van het informatietijdperk. Aangezien kennis volgens hen de belangrijkste vorm van macht is, staat in de oorlog het verkrijgen en beschermen van informatie centraal. Bij de Tofflers is de informatietechnologische dimensie de dominante factor in de oorlogvoering. De informatieoorlog De toenemende relevantie van informatie werd voor het eerst duidelijk in de Golfoorlog van De coalitie onder leiding van de Verenigde Staten kreeg enkele maanden om commandostructuren en systemen georganiseerd te velde te brengen en tevens Wargames-scenario s te beproeven. Het feitelijke conflict duurde zes weken. De offensieve grondactie werd binnen deze periode in honderd uur afgerond. Het was een oorlog die via de zender CNN op televisie te volgen was. Voor het eerst werd in dit conflict duidelijk wat de rol van satellieten is voor positiebepaling, weersvoorspelling, observatie en communicatie, en wat geleide precisiewapens, stealth-vliegtuigen, aan elkaar gekoppelde commandosystemen en computernetwerken kunnen betekenen. Veel ondersteunende systemen stonden daarbij op duizenden kilometers afstand. Het was de Ameri- Hoofdstuk 2 Technologie en oorlogvoering 17
18 kaanse droomoorlog: intensief, offensief, kort en met beperkte verliezen aan beide zijden. In Amerikaanse rapporten over toekomstige technologieën die sindsdien zijn verschenen staat winning the information war centraal. Informatiesuperioriteit zal een bepalende factor zijn bij toekomstig militair optreden. Het document Joint Vision 2010 definieert informatiesuperioriteit als het vermogen om een ononderbroken vloed aan informatie te verzamelen, te verwerken en te verspreiden; tegelijkertijd sluit de Amerikaanse krijgsmacht het vermogen van een tegenstander om hetzelfde te doen uit of ontzegt hem dit (Joint Vision 2010, p. 17). Inmiddels hebben de Verenigde Staten dankzij informatiedominantie hun Network Centric Warfare-concept in de oorlog tegen Irak op succesvolle wijze kunnen toepassen (zie hoofdstuk 5). 2.3 Kwaliteit compenseert kwantiteit Als gevolg van de nieuwe technologische ontwikkelingen berust gevechtskracht steeds minder op grote aantallen wapens en militairen. De grote reducties van westerse strijdkrachten na het einde van de Koude Oorlog worden echter in ruime mate gecompenseerd door de invoering van nieuwe technologie. Ook in ander opzicht kan het Westen de nieuwe technologie goed gebruiken. Aangezien er niet langer een grootschalige militaire dreiging bestaat, worden krijgsmachten voornamelijk ingezet voor vredes- en stabiliseringsoperaties ver van huis. Het gaat hierbij om militaire operaties die erop gericht zijn de internationale rechtsorde te handhaven en te bevorderen. Het staat regeringen vrij om wel of niet aan deze operaties deel te nemen. Van pepperspray tot lasergun Dit betekent dat als er geen vitale belangen voor een land op het spel staan, de bereidheid om veel slachtoffers te aanvaarden klein is (Nooit meer vechten 1996). De politiek-maatschappelijke sneuvelbereidheid is in een dergelijk geval niet groot. Nadat achttien Amerikaanse militairen in oktober 1993 het leven lieten in de straten van Mogadishu, bij hun jacht op de Somalische krijgsheer Aideed, maakte president Clinton bekend de Amerikaanse militaire aanwezigheid te beëindigen. Er stonden in Somalië immers geen Amerikaanse nationale belangen op het spel. Het westerse publiek accepteert evenmin veel slachtoffers aan de zijde van de vijand, vooral niet onder burgers. In beginsel kan technologie ook aan deze wens voldoen. Dankzij het hoge tempo waarmee een westerse krijgsmacht kan optreden en de nauwkeurigheid van de nieuwe wapensystemen die op grote 18
19 hoogte of over lange afstand worden ingezet tegen militaire doelen ver in het vijandelijke achterland zijn de risico s voor de eigen militairen en de vijandelijke burgerbevolking in beginsel vrij gering. Eenzijdigheid De afhankelijkheid van technologie brengt het gevaar van eenzijdigheid mee. Een invasie in Irak leent zich bij uitstek voor vertoon van technologisch vernuft. Bij de strijd tegen tegenstanders die zich ophouden in complex terrein zoals bergen, oerwoud of een stedelijke omgeving ontbreekt vaak een militair zwaartepunt dat kan worden aangevallen. Het blijkt moeilijk hierop een adequaat militair antwoord te formuleren. Technologisch overwicht maakt op zulke tegenstanders geen indruk. De westerse achterban heeft echter geen trek in de beschikbare militaire alternatieven die bovendien vaak strijdig zijn met het internationaal recht. Zowel buitensporig geweld (inzet van bijvoorbeeld kernwapens), als een langdurige en smerige oorlog met grote verliezen aan beide zijden, is onacceptabel. 2.4 Asymmetrische oorlogvoering De verspreiding van terrorisme zorgt in het Westen voor grote problemen. Dat tonen de ervaringen in Afghanistan en Irak wel aan. Elk conventioneel leger wankelt als het met een strijdmacht of radicale elementen wordt geconfronteerd die overal en nergens lijken te zijn. Vaak is hier sprake van asymmetrische oorlogvoering. Kenmerkend is dat de sterkten van de tegenstander worden ontweken en dat de eigen comparatieve voordelen tegenover de relatieve zwakten van de tegenstander worden uitgebuit (Homan 2001). De westerse manier van oorlogvoering is bovendien sterk aan regels gebonden, waardoor zij vaak voorspelbaar is. Westerse eenheden zijn van oudsher nu eenmaal symmetrisch opgeleid en dus geneigd symmetrisch te denken. Naast een technologische asymmetrie is vaak ook sprake van een culturele asymmetrie (Dunlap 1998). In het Westen spelen waarden als verdraagzaamheid en respect voor mensenrechten een grote rol, net als kernbegrippen als democratie en scheiding van kerk en staat. In niet-westerse landen wordt hieraan vaak minder waarde toegekend. Guerrillastrijders en terroristen laten zich weinig gelegen aan de regels van het humanitair oorlogsrecht. Westerse vergeldingsacties hebben daarom vaak een averechts effect en creëren slechts nieuwe martelaren. Hoofdstuk 2 Technologie en oorlogvoering 19
20 2.5 Frictie De moderne technologie is het meest effectief in traditionele oorlogen tegen tegenstanders met reguliere strijdkrachten. Daarom was de Amerikaanse veldtocht in Irak in 2003 eenvoudig te winnen. Maar als westerse militairen zich afhankelijk maken van technologie, beperken zij hun mogelijkheden. De Amerikanen zijn inmiddels in Irak in een wrede guerrillaoorlog verwikkeld, waarvan het einde nog lang niet in zicht is (Creveld 2004). Dit zal vriend noch (potentiële) vijand ontgaan. Oorlogen zijn bovendien uiterst ingewikkelde processen die zich afspelen op vele niveaus en die meerdere dimensies kennen. Zij ondergaan net zo goed de invloed van toeval, emoties en berekening, als van cultuur, geschiedenis en geopolitieke tradities. Van pepperspray tot lasergun De Pruisische militaire filosoof Carl von Clausewitz heeft in dit verband het begrip frictie in de oorlogvoering geïntroduceerd. Alles is zeer simpel in de oorlog, maar het simpele is moeilijk. Deze moeilijkheden hopen zich op en veroorzaken een frictie waarvan iemand die de oorlog zelf niet heeft meegemaakt zich geen juiste voorstelling kan maken (Clausewitz 1991, p. 98). De mogelijke oorzaken van frictie zijn talrijk: weersomstandigheden, terrein, stress, vermoeidheid, toeval, geluk, misverstanden en onverwachte gedragingen van de tegenstander. Technologie kenmerkt zich echter doordat zij voornamelijk onder vrijwel frictieloze omstandigheden werkt. En dan nog blijkt invoering van nieuwe militaire technologie soms niet aan de militairoperationele verwachtingen te voldoen (Grin 1996). Kortom, technologische factoren spelen een belangrijke rol in de oorlogvoering, maar ze zullen nooit zo overheersend worden dat zij andere factoren irrelevant maken. Toch zoeken westerse landen hun kracht vooral in de moderne technologie. Zij zijn daartoe ook wel gedwongen door de forse personeelsreducties van na de Koude Oorlog. Daarbij moeten ook de kracht en bruikbaarheid van technologie niet overschat worden en moet het toepassingsgebied niet te breed worden gezien. Sommige conflicten spelen zich in overwegend agrarische samenlevingen af. Dan kan het noodzakelijk zijn de primitieve gevechten van het agrarische tijdperk te voeren. Bovendien is bewezen dat legers uit dat tijdperk nog altijd kunnen zegevieren, mits ze goed geleid zijn en hun aanvoerders superieure strategieën ontwikkelen (Howard 1994, p. 6). 20
21 3 Politiek-militair strategische trends 3.1 De wereld na de Koude Oorlog Na de Koude Oorlog en het succesvolle door de Verenigde Naties gelegitimeerde gewapend optreden tegen Irak in 1991, waren de verwachtingen over de rol die deze mondiale organisatie op het gebied van de internationale vrede en veiligheid zou gaan spelen hooggespannen. Toenmalig president George Bush sprak zelfs van een nieuwe wereldorde. Volgens de Amerikaanse politiek filosoof Francis Fukuyama had het liberalisme gezegevierd en was het einde van de geschiedenis aangebroken (Fukuyama 1992). Andere optimisten beweerden dat de militaire competitie tussen staten als een belangrijke oorzaak van instabiliteit tot het verleden behoorde of op zijn minst voortaan ondergeschikt zou zijn aan de economische competitie tussen staten. Volgens de logica van deze optimisten leidt dit laatste zelden tot oorlog. Het Westen verzilverde het vredesdividend door de defensiebudgetten fors te verlagen. Helaas maakten de ervaringen met de VN-operaties in voormalig Joegoslavië en Somalië in het begin van de jaren negentig een eind aan de euforie. Uiteindelijk was alleen de inzet van een robuuste militaire macht in staat een einde te maken aan de gewelddadigheden op de Balkan (De Wijk 1998; Homan 2000). Deze inzet was een aantal jaren later ook noodzakelijk om de grootschalige schendingen van de mensenrechten in Kosovo een halt toe te roepen. Militaire macht is dus nog steeds een intrinsiek deel van een tamelijk fragiele internationale orde. Sinds het einde van de Koude Oorlog hebben de Verenigde Naties meer dan dertig vredesoperaties geïnitieerd. Eind 2004 gaven de Verenigde Naties leiding aan zestien vredesoperaties in de wereld met in totaal zestigduizend peacekeepers. Een zelfde aantal was ingezet bij vredesoperaties die niet door de Verenigde Naties werden geleid en die al dan niet door de Veiligheidsraad waren gemandateerd. Sinds de terroristische aanslagen in New York en Washington op 11 september 2001 bevindt de wereld zich in een situatie die wordt gekenmerkt door de opkomst van nieuwe, niet-traditionele dreigingen en een onzekere ontwikkeling van nieuwe Hoofdstuk 3 Politiek-militair strategische trends 21
Mondiale politieke en strategische ontwikkelingen na de Koude Oorlog
Mondiale politieke en strategische ontwikkelingen na de Koude Oorlog Kees Homan In: Civis Mundi jaarboek 2007, pp. 83-91 Na het einde van de Koude Oorlog en het succesvolle door de Verenigde Naties gelegitimeerde
Nadere informatieVeranderende dreigingen in de 21 e eeuw
Veranderende dreigingen in de 21 e eeuw Kees Homan De wereld na de Koude Oorlog Na het einde van de Koude Oorlog en het succesvolle door de Verenigde Naties gelegitimeerde gewapend optreden tegen Irak
Nadere informatieTRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS
TRANSATLANTIC TRENDS 2004 NETHERLANDS Q1. Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de wereldpolitiek mengen? 1
Nadere informatieMilitaire oplossingen bestaan niet meer
Op de Tweede Wereldoorlog volgde geen Derde Wereldoorlog, maar wel een Koude Oorlog. Nu ook die achter ons ligt, zou je kunnen zeggen dat we in de Vierde Wereldoorlog zitten. Hij stelt westerse militairen
Nadere informatieTRANSATLANTIC TRENDS - NETHERLANDS
TRANSATLANTIC TRENDS - NETHERLANDS VRAAG 10 Denkt u dat het voor de toekomst van Nederland het beste is als wij actief deelnemen in de wereldpolitiek of moeten wij ons niet in de werelpolitiek mengen?
Nadere informatieMacht en waarden in de wereldpolitiek
Rik Coolsaet Macht en waarden in de wereldpolitiek Actuele vraagstukken in de internationale politiek Editie 2006-2007 2 Inhoud Inleiding... Deel 1. De jaren 90: het transitiedecennium 1. Van illusie naar
Nadere informatieOorlog en vrede. Pleidooi voor actief vredesbeleid
Oorlog en vrede Pleidooi voor actief vredesbeleid Vrede is belangrijk, daar zal wel iedereen het mee eens zijn. Zonder vrede zeker minimaal gedefinieerd als de afwezigheid van oorlog is samenleven onmogelijk.
Nadere informatieInhoud. Woord vooraf 11. Inleiding 15 DEEL I: THEORIE
Inhoud 5 Inhoud Woord vooraf 11 Inleiding 15 DEEL I: THEORIE 1 Ethisch denken over oorlog en vrede 23 1.1 Inleiding 23 1.2 De theorie van de rechtvaardige oorlog: definitie en principes 23 1.3 Andere posities
Nadere informatieCBRN-DREIGING: DE NIEUWE UITDAGINGEN. CBRN-dag. 3 oktober 2017 Maj. O. ROUSSEAU
CBRN-DREIGING: DE NIEUWE UITDAGINGEN CBRN-dag 3 oktober 2017 Maj. O. ROUSSEAU Doelstelling To inform about the evolution of the CBRN threat and the new challenges which have arisen. Informeren over de
Nadere informatieCome home or go global, stupid
Come home or go global, stupid Een nieuwe toekomst voor de Noord Atlantische Verdragsorganisatie?! Drs. S.N. Mengelberg 1 De NAVO is een puur militaire organisatie! 2 De NAVO is niet langer de hoeksteen
Nadere informatieRik Coolsaet Peter Debaere, Goedele De Keersmaeker, Jennnifer Kesteleyn, Dries Lesage, Skander Nasra, Thijs Van de Graaf, Mattias Vermeiren
Rik Coolsaet Peter Debaere, Goedele De Keersmaeker, Jennnifer Kesteleyn, Dries Lesage, Skander Nasra, Thijs Van de Graaf, Mattias Vermeiren Macht en waarden in de wereldpolitiek Actuele vraagstukken in
Nadere informatieNL In verscheidenheid verenigd NL A8-0058/1. Amendement. Sabine Lösing, Tania González Peñas namens de GUE/NGL-Fractie
6.3.2019 A8-0058/1 1 Paragraaf 17 17. benadrukt voortdurende steun van de EU voor een inclusief vredes- en verzoeningsproces onder leiding van en gestuurd door Afghanistan zelf, met inbegrip van de uitvoering
Nadere informatieOp de vlucht. 1) Waarom vlucht men eigenlijk? Er zijn vele redenen; politieke vervolging, marteling, oorlog of burgeroorlog zijn enkele voorbeelden!
Op de vlucht 1) Waarom vlucht men eigenlijk? Er zijn vele redenen; politieke vervolging, marteling, oorlog of burgeroorlog zijn enkele voorbeelden! 2) Waar komen de vluchtelingen vandaan? Syrië Sinds in
Nadere informatieWat is inter - nationaal recht?
Wat is inter - nationaal recht? 2 Elk land heeft wetten en regels waar iedereen zich aan moet houden. Als je naar een ander land gaat, moet je je aan andere regels en wetten houden. Als je dat niet doet,
Nadere informatieDe (on)rechtmatigheid van humanitaire interventie:
RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN De (on)rechtmatigheid van humanitaire interventie: Respect voor staatssoevereiniteit versus bescherming van mensenrechten? PROEFSCHRIFT ter verkrijging van het doctoraat in
Nadere informatieFaculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2637 Advies Luchtaanvallen IS(IS) Datum 24 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper
Nadere informatieWat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)
Praktische-opdracht door J. 1743 woorden 12 september 2011 6,1 32 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag Wat betekenden de verschillen tussen Noord en Zuid-Korea voor de Koude Oorlog? (conclusie)
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Irak conflict
Werkstuk Aardrijkskunde Irak conflict Werkstuk door T. 1373 woorden 12 december 2014 7 63 keer beoordeeld Vak Methode Aardrijkskunde BuiteNLand Tussen wie gaat het conflict en wat is de kern van het conflict?
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl 2005 - II
Meerkeuzevragen Schrijf alleen de hoofdletter van het goede antwoord op. DE KOUDE OORLOG + NEDERLAND EN DE VERENIGDE STATEN NA DE TWEEDE WERELDOORLOG Gebruik bron 1. 1p 1 De bron maakt duidelijk dat de
Nadere informatieWat is internationaal recht?
Wat is internationaal recht? Elk land heeft wetten en regels waar iedereen zich aan moet houden. Als je naar een ander land gaat, moet je je aan andere regels en wetten houden. Als je dat niet doet, dan
Nadere informatieBuitenlandse handel. Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010.
Buitenlandse handel Europese Schoolagenda De volgende pagina s zijn afkomstig uit de Europese Schoolagenda 2009/2010. Link naar editie 2008/2009 van de Europese Schoolagenda: www.ec.europa.eu/consumers/empowerment/cons_education_en.htm#diary
Nadere informatieDe Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. De Vietnam-oorlog. Twee grote processen
Koude Oorlog Amerikaanse buitenlandse politiek communisme rivaliteiten tussen de Sovjet-Unie en China nationalistische bewegingen dekolonisatie Twee grote processen Koude oorlog Nationalisme en dekolonisatie
Nadere informatieInterventie Syrië. Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Internationaal en Europees recht
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Afdeling Internationaal en Europees recht Oudemanhuispoort 4-6 1012 CN Amsterdam Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 5252833 Interventie Syrië Datum 29 augustus 2013 Opgemaakt
Nadere informatie3 september 2014. Onderzoek: Internationale spanningen en conflicten
3 september 2014 Onderzoek: Internationale spanningen en conflicten Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 30.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van
Nadere informatieToespraak bij de lancering van het Defensie Cyber Commando door de Minister van Defensie, J.A. Hennis-Plasschaert op 25 september 2014 te Den Haag.
Toespraak bij de lancering van het Defensie Cyber Commando door de Minister van Defensie, J.A. Hennis-Plasschaert op 25 september 2014 te Den Haag. Let op: Alleen het gesproken woord geldt! De lancering
Nadere informatieAnk Bijleveld-Schouten
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 30 maart 2018 Betreft Beantwoording vragen
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-14-1-b
Bijlage VMBO-KB 2014 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje KB-0125-a-14-1-b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een politieke prent over een biddende fabrikant (1907): Onderschrift
Nadere informatieThinking War in the 21st Century. Introducing Non-State Actors in Just War Theory H.A. Noorda
Thinking War in the 21st Century. Introducing Non-State Actors in Just War Theory H.A. Noorda Thinking War in the 21 st Century Introducing Non-State Actors in Just War Theory Hadassa Noorda Samenvatting
Nadere informatieOpgave 4 Conflict Noord-Korea en Zuid-Korea
Opgave 4 Conflict Noord-Korea en Zuid-Korea Bij deze opgave horen figuur 3 en de teksten 7 tot en met uit het bronnenboekje. Gebruik tekst 7. Er zijn twee vormen van dictaturen: autoritaire en totalitaire
Nadere informatieVerwerking data nulmeting toets filosofische vragen
Verwerking data nulmeting toets filosofische vragen Aantal leerlingen: 28 Klas: 4VWO De leerlingen hebben in het kader van dit ontwerponderzoek en de lessenreeks politieke filosofie vijf filosofische vragen
Nadere informatieA. LEER EN TOETSPLAN. Vak: Geschiedenis Leerjaar: 3 Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en 2) Kerndoel(en):
A. LEER EN TOETSPLAN Vak: Geschiedenis Leerjaar: Onderwerp: De Eerste en Tweede Wereldoorlog (H1 en ) Kerndoel(en): 7. De leerling leert een kader van tien tijdvakken te gebruiken om gebeurtenissen, ontwikkelingen
Nadere informatieuitreiking van de herinneringsmedaille Vredesoperaties. Berckmoes-Duindam, Tweede Kamer.
Toespraak van de Commandant der Strijdkrachten, generaal T.A. Middendorp, tijdens de uitreiking Herinneringsmedaille Vredesoperaties op 12 oktober 2012 te Apeldoorn. Let op. Alleen gesproken woord geldt!
Nadere informatieHistorische evolutie van de internationale regelgeving betreffende de middelen van oorlogvoering
Historische evolutie van de internationale regelgeving betreffende de middelen van oorlogvoering 7 december 2015 Marijke Peys, stafmedewerker internationaal humanitair recht Overzicht 1. Tijdlijn St. Petersburg
Nadere informatie1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...
HET CONGRES VAN WENEN 1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...7 3.1. Het Congres van Wenen en de restauratie Het
Nadere informatierust zetten. rust gezet) Commandant der Strijdkrachten.
1 Toespraak van de komend Commandant der Strijdkrachten, generaal Middendorp, bij de aanvaarding van het commando over de Nederlandse krijgsmacht op 28 juni 2012 te Den Haag. Let op: Alleen gesproken woord
Nadere informatieCommunicatie en strategie van de Afghaanse Taliban, vanuit het perspectief van het leiderschap
, vanuit het perspectief van het leiderschap Auteurs: Godfried Wessels Seran de Leede Edwin Bakker Samenvatting Op 28 december 2014 is een einde gekomen aan de ISAF-missie (International Security and Assistance
Nadere informatieNaam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld
Naam KIDS FOR WARCHILD Oorlog en vrede in de wereld In meer dan dertig landen in de wereld is er oorlog. Wereldwijd zijn er dus miljoenen kinderen die een oorlog meemaken. Vraag 1. Kun je drie landen noemen
Nadere informatieBijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 2. Bronnenboekje b
Bijlage VMBO-KB 2008 2 tijdvak 2 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje 800045-2-736b Staatsinrichting van Nederland bron 1 Reclame voor fietsrijlessen voor vrouwen (1896). bron 2 Op de
Nadere informatieMens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst)
Mens en maatschappij (aardrijkskunde, economie, geschiedenis, godsdienst) Kerndoelen 36. De leerling leert betekenisvolle vragen te stellen over maatschappelijke kwesties en verschijnselen, daarover een
Nadere informatieTijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.
1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.
Nadere informatieWelke gevolgen hebben gewapende conflicten? Brainstorm. Inleiding tot het internationaal humanitair recht BTC infocyclus februari 2017
Brainstorm Inleiding tot het internationaal humanitair recht BTC infocyclus februari 2017 Welke gevolgen hebben gewapende conflicten? Marijke Peys, stafmedewerker humanitair recht marijke.peys@rodekruis.be
Nadere informatieDe Iraanse revolutie (1979) en zijn gevolgen
Geschiedenis van de laatste 50 jaar De Iraanse revolutie (1979) en zijn gevolgen Bas Levinsohn 1 Inleiding Overzicht colleges Titel college Thema college Tijdsperiode 1 De Cubaanse rakketencrisis Beslissingen
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.minbuza.nl Contactpersoon DWH/LC T 070-3485226 F 070-3485472
Nadere informatieCHINA NU Tekst: Maaike Okano-Heijmans en Frans-Paul van der Putten. Economie
Economie CHINA NU Tekst: Maaike Okano-Heijmans en Frans-Paul van der Putten China als investeerder in Europa Chinese investeringen in Europa nemen snel in omvang toe. Volvo Cars is tegenwoordig eigendom
Nadere informatieOorlog in Syrië en de internationale context
Oorlog in Syrië en de internationale context Binnenlandse en internationale (geopolitieke) factoren - Historisch: koloniale en postkoloniale politiek - Autoritair regime - Socio-economische en milieufactoren
Nadere informatieOpstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie
Opstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie Opstel door een scholier 1690 woorden 17 januari 2016 7,6 20 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Conflicten in Syrie mijn onderzoek Syrische bootvluchtelingen,
Nadere informatieDe tijd van: Wereldoorlogen
De tijd van: Wereldoorlogen WoI Interbellum WoII Wereldoorlog I Casus Belli (Latijn, de oorzaak van de oorlog) Wereldoorlog I Tweefronten oorlog: Oostfront/Westfront Tannenberg 1914: Bewegingsoorlog: Verdun
Nadere informatieDatum 8 mei 2018 Betreft Beantwoording vragen van het lid Karabulut over het uitzetten van twee Russische inlichtingenmedewerkers
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 8 mei 2018 Betreft Beantwoording vragen van
Nadere informatie- een bijgewerkte lijst van landen die onderworpen zijn aan een EU-embargo op de uitvoer van wapens (bijlage I);
RAAD VAN DE EUROPESE UNIE Brussel, 1 juli 1999 (02.08) (OR. en) 9691/99 LIMITE PESC 207 COARM 2 BEGELEIDENDE NOTA van : het secretariaat van de Raad aan : de delegaties nr. vorig doc. : 12978/98 PESC 291
Nadere informatieONGERUBRICEERD/ALLEEN VOOR OFFICIEEL GEBRUIK. SBIR-pitch: Defensieverkenningen. cyberspace
SBIR-pitch: Defensieverkenningen in cyberspace Inhoud 2 1. Aanloop naar de ontwikkeling van CNA-capaciteit 2. Verkennen van het digitale domein 3. Concrete behoefte Adviesaanvraag regering bij AIV/CAVV
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl II
Historisch overzicht vanaf 1900 14 maximumscore 2 Kaart A: 1 (= 1900-1914) 1 Kaart B: 2 (= 1919-1937) 1 15 maximumscore 2 Afbeelding 1 verwijst naar het bondgenootschap tussen Duitsland en Oostenrijk-Hongarije
Nadere informatieDe aanname van een verbodsverdrag inzake nucleaire wapens een historisch antwoord op onmetelijke humanitaire gevolgen
De aanname van een verbodsverdrag inzake nucleaire wapens een historisch antwoord op onmetelijke humanitaire gevolgen Studiecentrum voor Militair Recht en Oorlogsrecht KMS, 24 april 2018 Laura De Grève
Nadere informatieWelkom op dit symposium met de pakkende titel Cybercrime, de digitale vijand voor ons allen.
Speech Erik Akerboom, Secretaris-generaal Ministerie van Defensie Symposium KVNRO Cybercrime, de digitale vijand voor ons allen Donderdag 20 november, KMA te Breda Dames en heren, Welkom op dit symposium
Nadere informatieTijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen
Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.
Nadere informatieDE LEGALITEIT VAN DE INTERNATIONAALRECHTELIJKE RECHTVAARDIGINGSGRONDEN VOOR DE WESTERSE INTERVENTIES IN SYRIË EN IRAK.
DE LEGALITEIT VAN DE INTERNATIONAALRECHTELIJKE RECHTVAARDIGINGSGRONDEN VOOR DE WESTERSE INTERVENTIES IN SYRIË EN IRAK STARTPUNT In beginsel art. 2 (4) HVN: geweldsverbod interstatelijke betrekkingen Uitzonderingen:
Nadere informatieZittingsdocument B8-0109/2014 ONTWERPRESOLUTIE. naar aanleiding van de verklaringen van de Europese Raad en de Commissie
EUROPEES PARLEMENT 2014-2019 Zittingsdocument 16.9.2014 B8-0109/2014 ONTWERPRESOLUTIE naar aanleiding van de verklaringen van de Europese Raad en de Commissie ingediend overeenkomstig artikel 123, lid
Nadere informatie12897/15 rts/sl 1 DG C 2B
Raad van de Europese Unie Brussel, 12 oktober 2015 (OR. en) 12897/15 RESULTAAT BESPREKINGEN van: d.d.: 12 oktober 2015 aan: het secretariaat-generaal van de Raad de delegaties MAMA 161 CFSP/PESC 631 RELEX
Nadere informatieExamenopgaven VMBO-KB 2004
Examenopgaven VMBO-KB 2004 tijdvak 1 dinsdag 25 mei 9.00 11.00 uur GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING CSE KB GESCHIEDENIS EN STAATSINRICHTING VBO-MAVO-C Gebruik het bronnenboekje. Dit examen bestaat uit
Nadere informatieSamenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog
Samenvatting Geschiedenis De Tweede Wereldoorlog Samenvatting door Cas 1253 woorden 2 april 2018 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inleiding. Waarom ik voor dit onderwerp heb gekozen. Ik heb voor dit
Nadere informatie7 november 2014. Onderzoek: Wapenindustrie
7 november 2014 Onderzoek: Over het EenVandaag Opiniepanel Het EenVandaag Opiniepanel bestaat uit ruim 30.000 mensen. Zij beantwoorden vragenlijsten op basis van een online onderzoek. De uitslag van de
Nadere informatieNL In verscheidenheid verenigd NL A8-0230/1. Amendement. Jonathan Bullock, Aymeric Chauprade namens de EFDD-Fractie
29.6.2018 A8-0230/1 1 Paragraaf 1 letter g (g) te wijzen op het belang dat de EUlidstaten hechten aan coördinatie van hun handelen binnen de organen en instellingen van het bestel van de VN; (g) het recht
Nadere informatieAdvies IS - Irak. Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law. Postbus BA Amsterdam T
Faculteit der Rechtsgeleerdheid Amsterdam Center for International Law Postbus 1030 1000 BA Amsterdam T 020 535 2632 Advies IS - Irak Datum 3 september 2014 Opgemaakt door Prof. dr. P.A. Nollkaemper Op
Nadere informatiemaatschappijwetenschappen pilot vwo 2019-I
Opgave 2 Defensiesamenwerking in Europa Bij deze opgave horen tekst 3, figuur 1 en tekst 4. Inleiding In december 2017 is in de Europese Unie (EU) op het gebied van defensie een Permanente Gestructureerde
Nadere informatieVoorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD
EUROPESE COMMISSIE Brussel, 21.3.2018 COM(2018) 168 final 2018/0078 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD houdende machtiging van de Commissie om het mondiale pact voor veilige, ordelijke en reguliere
Nadere informatieVoorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD
EUROPESE COMMISSIE Brussel, 21.3.2018 COM(2018) 167 final 2018/0079 (NLE) Voorstel voor een BESLUIT VAN DE RAAD houdende machtiging van de Commissie om het mondiale pact voor veilige, ordelijke en reguliere
Nadere informatieeen zee van tijd een zee van tijd Er worden heel veel kinderen geboren. Werkblad 22 Ω Na 1945 Ω Les 1: Dertig jaar verschil Naam:
Werkblad Ω Na 945 Ω Les : Dertig jaar verschil In de Tweede Wereldoorlog is er veel vernield in Nederland. Na de oorlog is er Na de Tweede Wereldoorlog geen geld meer om het land op te bouwen. De Verenigde
Nadere informatieWELKOM BIJ HET KVNRO-SYMPOSIUM VAN KLASSIEKE RAMPENBESTRIJDING NAAR MODERNE CRISISBEHEERSING
WELKOM BIJ HET KVNRO-SYMPOSIUM VAN KLASSIEKE RAMPENBESTRIJDING NAAR MODERNE CRISISBEHEERSING civiel-militaire samenwerking Oefening Alert2016 in Veiligheidsregio Twente 13-11-2016 Van klassieke rampenbestrijding
Nadere informatieDe antwoorden van het antiglobalisme
Dirk Barrez A 350862 De antwoorden van het antiglobalisme Van Seattle tot Porto Alegre GLOBE II.II.II METS & SCHILT INHOUD Voorwoord - Anders en beter 13 Inleiding - Porto Alegre, een haven van blijheid
Nadere informatieZittingsdocument 12.9.2011 B7-0493/2011 ONTWERPRESOLUTIE. naar aanleiding van de verklaringen van de Raad en de Commissie
EUROPEES PARLEMENT 2009-2014 Zittingsdocument 12.9.2011 B7-0493/2011 ONTWERPRESOLUTIE naar aanleiding van de verklaringen van de Raad en de Commissie ingediend overeenkomstig artikel 110, lid 2, van het
Nadere informatie5-4-2016. Welke gevolgen hebben gewapende conflicten? Inleiding tot het internationaal humanitair recht BTC infocyclus april 2016.
Inleiding tot het internationaal humanitair recht BTC infocyclus april 2016 Marijke Peys, stafmedewerker humanitair recht marijke.peys@rodekruis.be Brainstorm Welke gevolgen hebben gewapende conflicten?
Nadere informatieHoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie
Hoofdstuk 5: Koude Oorlog en Dekolonisatie Geschiedenis VWO 2011/2012 www.lyceo.nl Nieuwe ontwikkelingen na de Tweede Wereldoorlog Nieuwe machtsverhoudingen: Verenigde Staten en de Sovjet-Unie nieuwe supermachten
Nadere informatieLijst van figuren. Inleiding. Deel 1. De jaren 90: de postbipolaire transitie 1
Inhoud Lijst van figuren VII Inleiding IX Deel 1. De jaren 90: de postbipolaire transitie 1 1. Van illusie naar desillusie 3 1. De euforie: een Nieuwe Wereldorde 3 1.1. Oude conflicten vinden een oplossing
Nadere informatieSolidariteitsactie. voor. vluchtelingen. in Syrië. Zondag 22 februari 2015. GC De Wildeman Schoolstraat 15, Herent. Koerdische Maaltijd
Solidariteitsactie voor vluchtelingen in Syrië Zondag 22 februari 2015 GC De Wildeman Schoolstraat 15, Herent Koerdische Maaltijd korte film en getuigenissen van Syrische vluchtelingen optreden Koerdische
Nadere informatiefilosofie havo 2017-II
Opgave 1 Internationale drugshandel 1 maximumscore 3 een uitleg dat een handelend persoon gezien kan worden als iemand die de vrijheid heeft om zijn eigen leven vorm te geven 1 een uitleg dat een hulpeloos
Nadere informatieAan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag
Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 16 april 2018 Betreft Beantwoording vragen
Nadere informatieARUP studie Groningen 2013
ARUP studie Groningen 2013 Strategie voor structurele versteviging van gebouwen Nederlandse samenvatting Issue 17 januari 2014 Nederlandse samenvatting 1 Inleiding Dit rapport omvat een samenvatting van
Nadere informatieDe koude oorlog Jesse Klever Groep 7
De koude oorlog Jesse Klever Groep 7 1 Voorwoord Tijdens het maken van mijn spreekbeurt over Amerika kwam ik de Koude oorlog tegen. De koude oorlog leek mij een heel interessant onderwerp waar ik niet
Nadere informatieHet is met veel emotie dat ik u welkom heet in de Belgische Senaat.
1 Toespraak van de heer Armand De Decker, Voorzitter van de Senaat, naar aanleiding van het bezoek van de heer Mahmoud Abbas, President van de Palestijnse Autoriteit 23 februari 2010 Excellenties, Beste
Nadere informatieNationale crisisbeheersing en CIMIC. Prof. dr. Rob de Wijk Directeur HCSS en HSD Hoogleraar IB Leiden
Nationale crisisbeheersing en CIMIC Prof. dr. Rob de Wijk Directeur HCSS en HSD Hoogleraar IB Leiden Van klassieke rampenbestrijding naar moderne crisisbeheersing Interne en externe veiligheid raken verweven
Nadere informatieWat gaat er goed en wat kan er beter?
Wat gaat er goed en wat kan er beter? KVNRO Symposium 10 november 2016 Prof. dr. Rob de Wijk HCSS/Universiteit Leiden Naar een Zero Risk maatschappij Postmodern Europa Succesvol overheidsbeleid: echte
Nadere informatiePARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU
PARITAIRE PARLEMENTAIRE VERGADERING ACS- EU Commissie politieke zaken 5.3.2009 AP/100.506/AM1-24 AMENDEMENTEN 1-24 Ontwerpverslag (AP/100.460) Co-rapporteurs: Ruth Magau (Zuid-Afrika) en Filip Kaczmarek
Nadere informatieStraaljagers en politici; geen gelukkige combinatie. Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur
Straaljagers en politici; geen gelukkige combinatie Hans Heerkens Faculteit Management & Bestuur Wat gaan we doen? De opvolging van de F-16 De kandidaten De JSF Is de JSF de beste keuze? Conclusies Ik
Nadere informatieEUROPEES PARLEMENT. Zittingsdocument 11.1.2006 B6-0038/2006 ONTWERPRESOLUTIE. naar aanleiding van vraag voor mondeling antwoord B6-0345/2005
EUROPEES PARLEMENT 2004 Zittingsdocument 2009 11.1.2006 B6-0038/2006 ONTWERPRESOLUTIE naar aanleiding van vraag voor mondeling antwoord B6-0345/2005 ingediend overeenkomstig artikel 108, lid 5 van het
Nadere informatieDe verklaring van Bratislava
Bratislava, 16 september 2016 De verklaring van Bratislava Wij komen vandaag in Bratislava bijeen op een kritiek moment voor ons Europese project. De top van Bratislava van 27 lidstaten was gewijd aan
Nadere informatieDe toekomst van energie
De toekomst van energie Duurzame Energie door Redactie ElectricityMatters 15-08-2017 Dat ons wereldwijde energiesysteem niet duurzaam is, blijkt duidelijk uit onze steeds schaarsere hulpbronnen, de regelmatig
Nadere informatieA. Begrip en aard van het Internationaal Publiekrecht
A. Begrip en aard van het Internationaal Publiekrecht Dit hoofdstuk is een inleiding op het internationaal publiekrecht. Er wordt ingegaan op de geschiedenis van het internationaal publiekrecht, de elementen
Nadere informatieIII BESLUITEN OP GROND VAN TITEL V VAN HET EU-VERDRAG
13.12.2008 Publicatieblad van de Europese Unie L 335/99 III (Besluiten op grond van het EU-Verdrag) BESLUITEN OP GROND VAN TITEL V VAN HET EU-VERDRAG GEMEENSCHAPPELIJK STANDPUNT 2008/944/GBVB VAN DE RAAD
Nadere informatiede Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein CR Den Haag
Ministerie van Defensie Plein 4 MPC 58 B Postbus 20701 2500 ES Den Haag www.defensie.nl > Retouradres Postbus 20701 2500 ES Den Haag de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Plein 2 2511 CR
Nadere informatieNAVO hv123. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/73227
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 25 januari 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/73227 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieHerdenking van de atoomaanvallen op Hiroshima & Nagasaki, 72 jaar geleden Zondag 6 augustus 2017, vanaf 21u45 Korenlei, Gent
Herdenking van de atoomaanvallen op Hiroshima & Nagasaki, 72 jaar geleden Zondag 6 augustus 2017, vanaf 21u45 Korenlei, Gent Dames en heren, goedenavond allemaal. Dank u voor uw komst. Ik moet eerst en
Nadere informatieHET FENOMEEN TERRORISME
TERRORISME Sinds de 11 september 2001, is het fenomeen terrorisme nog steeds brandend actueel en geniet steeds van een permanente aandacht vanwege de overheden. Hij werd trouwens als prioriteit in het
Nadere informatieExemplaren zijn rechtstreeks te bestellen via internet: en bij iedere boekhandel.
Colofon ISBN: 9789051797664 1e druk, 2011 2011 Alex Klein www.profitabilities.eu Dit is een uitgave van Gopher B.V. Keizersgracht 75-II 1015 CE Amsterdam Exemplaren zijn rechtstreeks te bestellen via internet:
Nadere informatieMijn land van veel en vol
opm mijn land van veel en vol 26-02-2003 16:12 Pagina 3 Mijn land van veel en vol méér mens met minder mensen Struisvogelpolitiek Overbevolking Multicultuur Vergrijzing Immigratie Ecologie Paul Gerbrands
Nadere informatieHoofdstuk 7: De Vietnam Oorlog (1963-1973)
Hoofdstuk 7: De Vietnam Oorlog (1963-1973) Geschiedenis HAVO 2011/2012 www.lyceo.nl 1963-1973 De oorlog in Vietnam De oorlog aan het thuisfront 1963 1969: Johnson 1969 1973: Nixon De rol van de media De
Nadere informatiehoofdstuk 2 een vergelijkbaar sekseverschil laat zien voor buitenrelationeel seksueel gedrag: het hebben van seksuele contacten buiten de vaste
Samenvatting Mensen zijn in het algemeen geneigd om consensus voor hun eigen gedrag waar te nemen. Met andere woorden, mensen denken dat hun eigen gedrag relatief vaak voorkomt. Dit verschijnsel staat
Nadere informatieEindexamen geschiedenis en staatsinrichting vmbo gl/tl I
Historisch overzicht vanaf 1900 16 maximumscore 2 Voorbeeld van een juist antwoord is (twee van de volgende): tanks vliegtuigen onderzeeërs vlammenwerpers gifgas mitrailleurs per juist voorbeeld 1 Ook
Nadere informatieTweede Kamer der Staten-Generaal
Tweede Kamer der Staten-Generaal 2 Vergaderjaar 2018 2019 28 676 NAVO Nr. 308 BRIEF VAN DE MINISTERS VAN DEFENSIE EN VAN BUITEN- LANDSE ZAKEN Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den
Nadere informatieSoms denk je wel eens dat gerechtigheid in deze wereld misschien helemaal niet meer bestaat.
Soms denk je wel eens dat gerechtigheid in deze wereld misschien helemaal niet meer bestaat. De wereld op z'n kop en het bizarre is dat iedereen het ook nog heel gewoon schijnt te vinden. Voor de zoveelste
Nadere informatieWAAR WIJ VOOR STAAN. Socialisten & Democraten in het Europees Parlement. Fractie van de Progressieve Alliantie van
WAAR WIJ VOOR STAAN. Fractie van de Progressieve Alliantie van Socialisten & Democraten in het Europees Parlement Strijden voor sociale rechtvaardigheid, het stimuleren van werkgelegenheid en groei, hervorming
Nadere informatie