Stedelijke arbeidsmarkten in Nederland

Transcriptie

1 Stedelijke arbeidsmarkten in Nederland Facts and figures over banen, beroepsbevolking, werkloosheid en pendel CWI Jaarcongres Werkt de stad? Doorn, 15 juni 2006 Auteurs: Peter Louter (Bureau Louter) m.m.v. Anske Bouman (CWI)

2 Inhoud 1 INLEIDING 1 2 WERKGELEGENHEID EN WERKLOOSHEID IN STEDEN Verband tussen werkloosheid en werkgelegenheid Cartografisch intermezzo: Werkloosheid stedelijke agglomeraties 6 3 ONTWIKKELING WERKGELEGENHEID NAAR GEBIEDSTYPEN 13 4 ARBEIDSPARTICIPATIE EN WERKLOOSHEID NAAR GEBIEDSTYPEN Participatiegraad en werkloosheid totaal en naar opleidingsniveau Onderscheid naar etniciteit Het effect van de bevolkingssamenstelling 24 5 WOON-WERK BALANS EN PENDEL NAAR GEBIEDSTYPEN 29 Bijlagen 5.1 Woon-werk balans en pendel totaal en naar opleidingsniveau Onderscheid naar etniciteit in kernsteden 31 I INDELING AGGLOMERATIES EN STEDEN 34 II AANDEEL NIET-WESTERSE ALLOCHTONEN 35

3 1 Inleiding Een belangrijk thema in de (groot)stedelijke arbeidsmarktproblematiek vormt de arbeidsmarktparadox : Op gemeentelijk niveau beschouwd is zowel kwantitatief als kwalitatief sprake van een mismatch op de stedelijke arbeidsmarkt. Het aantal banen is in de steden hoger (soms aanzienlijk hoger) dan de beroepsbevolking. In de suburbs is die situatie juist omgekeerd. Naast deze kwantitatieve dimensie kent de arbeidsmarktparadox ook een kwalitatieve dimensie. Aangenomen wordt dat juist de steden veelal een samenklontering van laagopgeleiden kennen, terwijl hoogopgeleiden meer in de suburbs wonen. Banen voor hoogopgeleiden zijn juist in de steden te vinden. Het resultaat is tweeledig. Ten eerste grote pendelstromen naar de kernsteden, vooral van hoogopgeleiden en ten tweede hoge werkloosheid, met name onder laagopgeleiden, in de grote steden. In dit paper wordt nagegaan in hoeverre in Nederland inderdaad sprake is van dergelijke patronen. Het doel van dit paper is vooral het blootleggen van facts and figures over ontwikkelingen op de arbeidsmarkt. Daarbij beperkt de analyse zich tot de huidige stand van zaken en een aantal trends uit het verleden. Op prognoses wordt niet ingegaan. Mogelijke verklaringen voor geconstateerde ontwikkelingen worden slechts zeer beperkt gegeven. Het doel van dit paper is het leveren van discussiestof, niet het leveren van pasklare antwoorden. Het paper begint met een beschrijving van de werkloosheid en de omvang van de werkgelegenheid in individuele grote steden en hun agglomeraties (hoofdstuk 2). Verwacht mag worden dat veel arbeidsplaatsen samengaan met een lage werkloosheid. Het zal echter blijken dat op het niveau van individuele steden niet of nauwelijks een verband tussen werkloosheid en werkgelegenheid te vinden is. Voor stedelijke agglomeraties is daar al meer sprake van. In hoofdstuk 2 wordt tevens een cartografisch intermezzo toegevoegd: kaarten met de werkloosheid in de vier grote steden en hun omgeving. Daarmee wordt inzichtelijk gemaakt welke delen van de grootstedelijke agglomeraties een hoge en welke een lage werkloosheid kennen. Nadat aldus zicht is gegeven op werkloosheid en werkgelegenheid in individuele steden, volgt een drietal hoofdstukken waarin ontwikkelingen op de arbeidsmarkt voor groepen van gemeenten ( gebiedstypen ) worden beschreven. Daarbij wordt uitgegaan van een door Bureau Louter opgestelde indeling in 25 stedelijke agglomeraties, bestaande uit stedelijke kernen en hun suburbs (gemeenten waarvan minstens 20% van de werkzame beroepsbevolking in de stedelijke kern werkt). In dit paper wordt daarbij nog onderscheid gemaakt tussen de groep van vier grootstedelijke agglomeraties en de overige stedelijke agglomeraties. De gebiedsindelingen zijn beschreven in bijlage I. In hoofdstuk 3 worden de huidige economische specialisaties en ontwikkelingen van de werkgelegenheid in het verleden beschreven voor de gebiedstypen. Daaruit wordt duidelijk welke gebiedstypen veel werkgelegenheid bieden, waar die werkgelegenheid het sterkst gegroeid is en om welke typen bedrijvigheid het daarbij gaat. Centraal staat dus de vraagkant op de arbeidsmarkt. In hoofdstuk 4 wordt ingegaan op de beroepsbevolking, ten eerste wat betreft de participatiegraad per gebiedstype (het deel van de inwoners tussen 15 en 65 jaar dat actief is of actief wil zijn op de arbeidsmarkt) en ten tweede wat betreft verschillen in hoogte van de werkloosheid tussen gebiedstypen. Dat geeft zicht op de aanbodkant op de arbeidsmarkt. Aandacht wordt ook besteed aan enkele kwalitatieve aspecten, zoals opleidingsniveau en etniciteit. 1

4 Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt kunnen ruimtelijk verschillen. Dat kan aanleiding geven tot woon-werk stromen die gemeentegrensoverschrijdend zijn (pendel). In hoofdstuk 5 worden gebiedstypen vergeleken naar de mate waarin pendel plaatsvindt. Daarbij worden ook weer verschillen in opleidingsniveau en etniciteit in beschouwing genomen. In dit rapport worden twee begrippen voor werkloosheid gehanteerd. Ten eerste werkloosheid volgens een definitie van het CBS en ten tweede het aantal niet werkende werkzoekenden (NWW). Dat is het aantal ingeschreven werkzoekenden volgens het CWI. Het aantal NWW staat centraal in hoofdstuk 2, de CBS-definitie in de hoofdstukken 3, 4 en 5. Bij de werkloosheid volgens het CBS gaat het om alle personen tussen 15 en 65 jaar zonder werk (of met werk van minder dan twaalf uur per week) die minstens twaalf uur per week willen werken, daarvoor direct beschikbaar zijn en bovendien actief zoeken naar werk (ongeacht of men bij een CWI staat ingeschreven). Het CWI hanteert het begrip niet werkende werkzoekenden : De bij een CWI actueel ingeschreven werkzoekenden zonder werk of minder dan twaalf uur per week werkend met een inschrijfdatum en geen uitschrijfdatum. Het aantal NWW is hoger dan het aantal werklozen volgens de definitie van het CBS. De criteria om als werkloos volgens het CBS aangemerkt te worden zijn strenger dan de criteria om als niet werkende werkzoekende aangemerkt te worden. Dat hangt onder andere samen met de eis dat men direct beschikbaar moet zijn voor de arbeidsmarkt Het NWW-percentage volgens het CWI is geen steekproef. Alle ingeschreven werkzoekenden zijn geregistreerd. Hun woonadres is ook bekend, zodat op nauwkeurige wijze de ruimtelijke spreiding van het aantal NWW kan worden bepaald. De werkloosheid volgens het CBS wordt gemeten met de zogenaamde EBB (Enquête BeroepsBevolking). Dat is een steekproef. Uitspraken over gedetailleerde ruimtelijke eenheden zijn niet mogelijk. Wel bieden de CBS-gegevens de mogelijkheid om onderscheid te maken naar opleidingsniveau en etniciteit. 2

5 2 Werkgelegenheid en werkloosheid in steden 2.1 Verband tussen werkloosheid en werkgelegenheid Het idee bestaat dat in sommige steden hoge werkloosheid samengaat met veel werkgelegenheid. Ter illustratie wordt dat in dit hoofdstuk voor een aantal steden nagegaan. Daartoe zijn de vijftien gemeenten met het grootste aantal inwoners in 2005 geselecteerd. In tabel 2.1 staat het NWW-percentage van de vijftien grootste gemeenten, gebaseerd op gegevens van het CWI. In die vijftien grote gemeenten is maar liefst 36% van de ingeschreven niet-werkende werkzoekenden geconcentreerd, terwijl er minder dan een kwart van de totale beroepsbevolking woont. Met vier uitzonderingen is het NWW-percentage in alle weergegeven steden hoger (en soms aanzienlijk hoger) dan het landelijk gemiddelde. De werkgelegenheid in alle vier grote steden ligt boven het nationaal gemiddelde, met name in Rotterdam. Maar de werkloosheidsproblematiek beperkt zich niet tot de vier grootste steden in de Randstad. Steden buiten de Randstad, als Arnhem en Enschede, vertonen een NWW-percentage dat bijna twee maal zo hoog ligt als het nationaal gemiddelde. De stedelijke werkloosheid is niet toe te schrijven aan een kwantitatief tekort aan banen in de steden zelf. Van de grootste vijftien gemeenten is het aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar slechts in Almere, Zaanstad en Haarlem lager dan het nationaal gemiddelde (zie de werkgelegenheidsfunctie in tabel 2.1). Ondanks hun omvang zijn Almere en Zaanstad in feite als suburbs van Amsterdam aan te merken en ook de beroepsbevolking van Haarlem is voor een groot deel aangewezen op banen in de hoofdstad. Tabel 2.1 NWW-percentage en werkgelegenheidsfunctie in de vijftien grootste gemeenten Stad NWW-percentage (dec. 2005) Werkgelegenheidsfunctie (dec. 2004) Rotterdam 18.8% 890 Enschede 17.3% 711 Arnhem 15.9% 990 Groningen 14.0% 921 s-gravenhage 13.2% 840 Nijmegen 13.1% 845 Amsterdam 12.5% 951 Almere 11.4% 472 Eindhoven 11.2% 1062 Breda 10.8% 843 Utrecht 10.4% 1090 Apeldoorn 8.5% 842 Tilburg 8.3% 819 Zaanstad 7.9% 631 Haarlem 7.4% 690 Nationaal gemiddelde 9.0% 703 Toelichting: Werkgelegenheidsfunctie = Aantal arbeidsplaatsen per duziend inwoners tussen 15 en 65 jaar Een meer algemeen beeld van de relatie tussen het NWW-percentage en de werkgelegenheidsfunctie staat in figuur 2.1. Daarin zijn die twee tegen elkaar afgezet voor de vijftig grootste gemeenten in Nederland (gemeten naar inwoneraantal). De vijftien grootste gemeenten zijn daarin afzonderlijk weergegeven. Daar waar voor Rotterdam nog een NWW- 3

6 percentage van 18.8% resulteert, is dat in de gemeente met het laagste werkloosheidspercentage, de gemeente Westland (ruim binnen pendelafstand van Rotterdam), slechts 3.5%. Tussen werkloosheid en de omvang van de werkgelegenheid zou een negatief verband verwacht mogen worden. Op het niveau van individuele gemeenten blijkt dat er niet te zijn. Dat vormt een duidelijke aanwijzing dat het ruimtelijk schaalniveau van de gemeente niet het juiste is voor het afbakenen van een arbeidsmarktgebied. Er is dan ook sprake van grote pendelstromen (zie ook hoofdstuk 5). Figuur 2.1 Relatie NWW-percentage en werkgelegenheidsfunctie voor 50 grote gemeenten NWWpercentage 20% 18% 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% % 0% Werkgelegenheidsfunctie Vijftien grootste gemeenten Overige grote gemeenten Nederlands gemiddelde De volgende logische stap is dat nagegaan wordt in hoeverre op het ruimtelijk schaalniveau van agglomeraties wel een verband tussen werkloosheid en werkgelegenheidsfunctie bestaat. Voor twaalf van de vijftien steden in tabel 2.1 geldt dat zij de kernstad vormen van een stedelijke agglomeratie (zie ook bijlage I). Daarvoor zijn in tabel 2.2 het NWW-percentage en de werkgelegenheidsfunctie weergegeven. In figuur 2.2 is dat verband voor alle 25 agglomeraties bepaald. Hieruit kan worden geconcludeerd dat er op het niveau van agglomeraties wel sprake is van een negatief verband tussen de werkgelegenheidsfunctie en het NWW-percentage. Dat geldt zeker wanneer er rekening mee wordt gehouden dat de agglomeraties Hilversum, Alkmaar en Velsen in vrij sterke mate georiënteerd zijn op de Amsterdamse regio en de agglomeratie Leiden op de Haagse regio. Zij kennen geen hoge werkgelegenheidsfunctie, maar toch een lage werkloosheid door de werkgelegenheid in nabijgelegen grootstedelijke agglomeraties 4

7 Tabel 2.2 NWW-percentage en werkgelegenheidsfunctie twaalf grote agglomeraties Agglomeratie NWW-percentage (maart 2006) Werkgelegenheidsfunctie (dec. 2004) Enschede 12.4% 701 Groningen 11.8% 701 Rotterdam 11.8% 689 Arnhem 11.0% 695 Nijmegen 10.5% 674 s-gravenhage 9.7% 771 Amsterdam 9.1% 794 Eindhoven 9.1% 766 Breda 8.9% 772 Apeldoorn 8.2% 746 Utrecht 7.5% 860 Tilburg 7.3% 727 Nationaal gemiddelde 9.0% 703 Toelichting: Werkgelegenheidsfunctie = Aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar Figuur 2.2 NWWpercentage Relatie NWW-percentage en werkgelegenheidsfunctie voor agglomeraties 20% 18% 16% Heerlen 14% 12% 10% 8% 6% 4% Hilversum 2% Alkmaar Leiden Velsen 0% Werkgelegenheidsfunctie Twaalf grootste agglomeraties Overige agglomeraties Nederlands gemiddelde Uit het feit dat het (negatieve) verband tussen het NWW-percentage en de werkgelegenheidsfunctie op het niveau van agglomeraties veel duidelijker blijkt dan op het 5

8 niveau van individuele gemeenten, mag worden geconcludeerd dat agglomeraties en niet individuele gemeenten het ruimtelijk schaalniveau vormen waarop het meest effectief arbeidsmarktbeleid gevoerd kan worden. 2.2 Cartografisch intermezzo: Werkloosheid stedelijke agglomeraties Aan de hand van de werkloosheidscijfers van het CWI zijn verschillen in NWW-percentage binnen de vier grootstedelijke agglomeraties bepaald. De kaarten zijn opgebouwd vanaf het niveau van viercijferige postcodegebieden (pc4-gebieden). Aldus ontstaat zicht op waar in de stedelijke agglomeraties de werkloosheidsproblematiek het grootst is en in hoeverre er overeenkomsten en verschillen tussen stedelijke gebieden bestaan in de ruimtelijke patronen. Het aantal NWW ers volgens het CWI is daarbij gedeeld door een schatting van de beroepsbevolking per pc4-gebied. In elke kaart is een grote stad weergegeven met de omliggende gemeenten. De legenda is in alle kaartbeelden exact gelijk. Gebieden met een zeer beperkt aantal inwoners (veelal bedrijventerreinen) zijn in de kaartbeelden met grijs aangegeven ( nauwelijks inwoners ). Voordat wordt ingegaan op de kaarten zijn eerst in tabel 2.3 kerngegevens weergegeven voor de vier grote agglomeraties en hun kernstad. Via de zogenaamde Gini-coëfficiënt wordt de mate van ongelijkheid berekend van NWW-percentages tussen deelgebieden (in dit geval pc4- gebieden) in een stad of agglomeratie: Hoe hoger de score, hoe hoger de ongelijkheid. Tabel 2.3 NWW-percentage in de vier grote agglomeraties (december 2005) NWW-percentage Ruimtelijke ongelijkheid NWW-percentage Stad Stad Agglomeratie Utrecht 10.4% (20).215 (2).197 (11) Amsterdam 12.5% (14).138( 24).264 (3) Den Haag 13.2% (10).244 (1).216 (4) Rotterdam 18.8% (1).177 (11).282 (1) Toelichting: Tussen haakjes staat de positie binnen de groep van 32 steden respectievelijk 25 agglomeraties Van alle 32 kernsteden heeft Rotterdam het hoogste NWW-percentage. De onderlinge verschillen in NWW-percentage tussen wijken (pc4-gebieden) zijn van alle 32 steden het hoogst in respectievelijk Den Haag en Utrecht. De onderlinge verschillen tussen wijken zijn daar groter dan in Amsterdam en Rotterdam. Op het niveau van agglomeraties staan Rotterdam, Amsterdam en Den Haag alle in de top-4 van de 25 stedelijke agglomeraties. Ruimtelijke ongelijkheden in werkloosheid zijn dus vooral in de grootste stedelijke agglomeraties hoog. Utrecht neemt een positie in het midden van de ranglijst in (positie 11 van 25 agglomeraties). De ruimtelijke ongelijkheden in NWW-percentage binnen Utrecht komen duidelijk naar voren in figuur 2.3. Naast hoge NWW-percentages op Kanaleneiland en in Overvecht (in Utrecht-Noord) is sprake van lage NWW-percentages in het centrum, in het oostelijk deel van Utrecht en in Vleuten-De Meern. Buiten de stad kennen de meeste gebieden lage tot zeer lage NWWpercentages, met uitzondering van delen van Zeist en Nieuwegein. In Amsterdam (figuur 2.4) vertonen slechts de strook van het centrum tot Nieuw Zuid lage NWW-percentages. Het aantal NWW is hoog in diverse oude wijken rond het centrum, maar ook in nieuwere delen van Amsterdam, zoals Amsterdam-West (Osdorp), Amsterdam-Noord en Amsterdam-Zuidoost. In de meeste gebieden rond Amsterdam is het aantal NWW laag. Uitzonderingen zijn Zaandam en delen van Haarlem en Almere. 6

9 Den Haag (zie figuur 2.5) is de stad met de grootste ongelijkheden in NWW-percentage tussen wijken (zie tabel 2.3). De klassieke scheiding tussen zand (de kust; bijvoorbeeld de Vogelwijk) en veen is duidelijk zichtbaar. De Schilderswijk en Den Haag Zuid kennen zeer hoge NWWpercentages. Maar ook buiten Den Haag zijn er voorbeelden van gebieden met een wat hoger NWW-percentage, zoals delen van Rijswijk en Zoetermeer en Delft-Zuid. Met name in de tuinbouwgebieden (Westland, Oostland, B-driehoek) is het aantal NWW laag. In Rotterdam tenslotte is vrijwel zonder uitzondering sprake van een hoog tot zeer hoog NWWpercentage, uitzonderingen als delen van Hillegersberg en Kralingen daargelaten (zie figuur 2.6). Dat brengt met zich mee dat de ruimtelijke ongelijkheden binnen Rotterdam niet groot zijn: het NWW-percentage is er overal hoog, overigens met name in de oude wijken rond het centrum. Buiten Rotterdam kennen ook delen van Schiedam, Vlaardingen, Spijkenisse, Ridderkerk, Capelle a/d IJssel en de Drechtsteden hoge NWW-percentages. Maar in de overige delen van het suburbane gebied van Rotterdam is de werkloosheid laag. 7

10 Figuur 2.3 NWW-percentage Utrecht en omliggende gemeenten, maart 2006 NWW-percentage 20.3 of meer 15.1 tot tot tot tot tot tot tot 2.9 Nauwelijks inwoners Centrum Nederland: 9.0 % 8

11 Figuur 2.4 NWW-percentage Amsterdam en omliggende gemeenten, maart 2006 NWW-percentage 20.3 of meer 15.1 tot tot tot tot tot tot tot 2.9 Nauwelijks inwoners Centrum Nederland: 9.0 % 9

12 Figuur 2.5 NWW-percentage Den Haag en omliggende gemeenten, maart 2006 NWW-percentage 20.3 of meer 15.1 tot tot tot tot tot tot tot 2.9 Nauwelijks inwoners Centrum Nederland: 9.0 % 10

13 Figuur 2.6 NWW-percentage Rotterdam en omliggende gemeenten, maart 2006 NWW-percentage 20.3 of meer 15.1 tot tot tot tot tot tot tot 2.9 Nauwelijks inwoners Centrum Nederland: 9.0 % 11

14 12

15 3 Ontwikkeling werkgelegenheid naar gebiedstypen Bepalend voor de kans op werk is het aantal arbeidsplaatsen dat binnen een redelijke reistijd bereikt kan worden. Naast de omvang is ook de aard van het type banen van belang. Naarmate de gevraagde kwalificaties beter aansluiten bij de kenmerken van de beroepsbevolking zal het voor werkzoekenden eenvoudiger zijn om een geschikte baan te vinden. Dit roept de vraag op of de stedelijke werkloosheid (waar in hoofdstuk 4 nader op zal worden ingegaan) het gevolg is van het achterblijven van de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen. Bij een dergelijke vraagbenadering is tevens inzicht gewenst in het type arbeidsplaatsen dat in of rond steden beschikbaar is en de ontwikkeling daarvan in de tijd. Naast de economische specialisaties (de relatieve vertegenwoordiging per economische sector) is in tabel 3.1 tevens het totaal aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar weergegeven (de werkgelegenheidsfunctie ). Tabel 3.1 Economische specialisaties per gebiedstype, 2005 Sector Agglomeraties Land. Vier grote aggl. Overige aggl. Nederl. Stad Suburb Totaal Stad Suburb Stad Suburb Traditionele ind Kapitaalsint. ind Chemie/ staal Metalelectro Groothandel Transport Bank en verzekering Zakelijke diensten Land- en tuinbouw Cons. diensten Openbaar bestuur Onderwijs Bouw Zorg Vrijetijdsactiviteiten Totaal Toelichting: Berekend is het aantal arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar Land. = Landelijke gebieden (gebieden buiten de agglomeraties) Conclusies uit tabel 3.1 De agglomeraties kennen een hogere werkgelegenheidsfunctie dan de landelijke gebieden (744 versus 619 arbeidsplaatsen per duizend inwoners tussen 15 en 65 jaar). Uit hoofdstuk 4 zal blijken dat verschillen in bruto participatiegraad (het deel van de 15- tot 65-jarigen dat werkt of actief zoekt naar werk) en werkloosheid daar niet de oorzaak van zijn. De verschillen hangen dus samen met woon-werk stromen die per saldo meer van gebieden van buiten de agglomeraties naar de agglomeraties zijn gericht dan andersom (zie hoofdstuk 5). In nog sterkere mate kennen de steden en suburbs binnen de agglomeraties een verschil in werkgelegenheidsfunctie. Aangezien ook hierbij verschillen in bruto participatiegraad en werkloosheid nauwelijks een rol spelen, gaat dat gepaard met zeer omvangrijke woonwerk stromen. Zowel de vier grote steden als hun suburbs kennen een hogere werkgelegenheidsfunctie dan de overige steden en hun suburbs. De werkloosheidsproblematiek in de vier grote steden hangt dus niet samen met een tekort aan banen in de grote steden of hun suburbs. 13

16 Vergeleken met landelijke gebieden kennen agglomeraties een minder sterke vertegenwoordiging van ruimte-extensieve typen bedrijvigheid (industrie, land- en tuinbouw, bouw), maar een sterkere vertegenwoordiging van alle commerciële dienstensectoren (vooral kantooractiviteiten als het bank- en verzekeringswezen en zakelijke diensten) en non-profit sectoren (openbaar bestuur, onderwijs, zorg). De bedrijvigheid buiten de agglomeraties bestaat voor een relatief groot deel uit sectoren met veel banen voor laagopgeleiden. Een vergelijking tussen steden en suburbs leert dat ruimte-extensieve activiteiten als landen tuinbouw, bouw en groothandel sterker in de suburbs zijn vertegenwoordigd. Dat geldt echter niet voor industrie. De meer kennisintensieve delen daarvan (chemie/ staal en metalelectro) zijn zelfs sterker vertegenwoordigd in de steden. Kantooractiviteiten, nonprofit activiteiten en vrijetijdsactiviteiten zijn zeer sterk oververtegenwoordigd in steden. In de vier grote steden zijn transport (met name in Rotterdam), kantooractiviteiten, openbaar bestuur (met name in Den Haag) en vrijetijdsactiviteiten (met name in Amsterdam) duidelijk sterker vertegenwoordigd dan in de overige steden. Daarentegen is industrie in de vier grote steden duidelijk minder sterk vertegenwoordigd. In tabel 3.2 staat de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen sinds het begin van de jaren zeventig. Er is onderscheid gemaakt naar drie deelperioden. Tevens is de ontwikkeling bepaald van de verhouding arbeidsplaatsen versus de potentiële beroepsbevolking (de inwoners van 15 tot 65 jaar), ofte wel: de ontwikkeling van de werkgelegenheidsfunctie. Tabel 3.2 Ontwikkeling aantal arbeidsplaatsen per gebiedstype, naar drie deelperioden Ontwikkeling arbeidsplaatsen Ontw. arbeidsplaatsen per inw jaar Agglomeraties Kernsteden 0.7% -0.5% 0.9% 1.6% 0.4% -0.6% 0.5% 1.1% Suburbs 2.0% 1.0% 2.7% 2.1% 0.7% -1.4% 1.7% 1.6% Totaal 1.1% -0.1% 1.6% 1.8% 0.4% -1.1% 0.8% 1.3% Landelijke gebieden 1.5% 0.4% 2.3% 1.6% 0.4% -1.6% 1.5% 1.2% Vier grote agglomeraties Vier grote steden 0.2% -1.1% 0.2% 1.4% 0.3% -0.1% -0.1% 1.0% Suburbs 2.4% 1.8% 2.9% 2.4% 0.7% -1.0% 1.6% 1.4% Overige agglomeraties Kernsteden 1.1% -0.1% 1.5% 1.7% 0.5% -0.8% 1.0% 1.2% Suburbs 1.5% 0.1% 2.5% 1.8% 0.6% -1.8% 1.8% 1.8% Nederland 1.2% 0.1% 1.8% 1.7% 0.4% -1.3% 1.0% 1.3% Toelichting: Berekend is de gemiddelde jaarlijkse groei in procenten Conclusies uit tabel 3.2 Na een matige ontwikkeling in de periode is in de twee decennia daarna sprake geweest van een sterke groei van het aantal arbeidsplaatsen in Nederland (met bijna 2% per jaar). Over de gehele periode beschouwd was de groei van het aantal arbeidsplaatsen buiten de agglomeraties hoger dan erbinnen (1.5% versus 1.1% per jaar) en was de groei in de 14

17 steden lager dan in de suburbs (met name voor de vier grote agglomeraties). De overheersende trend was dus ruimtelijke deconcentratie. In het laatste decennium (sinds het midden van de jaren negentig) is echter sprake van een opmerkelijke omslag. Binnen de agglomeraties was de groei hoger dan erbuiten (1.8% versus 1.6% per jaar) en de steden bleven veel minder achter bij de groei in de suburbs dan in de twee decennia ervoor. De mate van suburbanisatie (hier opgevat als een hogere groei in suburbs dan in de kernsteden) was in de vier grootstedelijke agglomeraties hoger dan in de overige agglomeraties. In die overige agglomeraties was slechts in de periode sprake van een hoge mate van suburbanisatie. Toch hebben ook de vier grote steden in het laatste decennium relatief veel beter gepresteerd. Het verschil in groei met hun suburbs was in de periode nog slechts 1% per jaar, terwijl het in de daaraan voorafgaande twee decennia om een verschil van bijna 3% per jaar ging. Voor de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen per inwoner tussen 15 en 65 jaar (de ontwikkeling van de werkgelegenheidsfunctie) zijn de verschillen tussen de gebiedstypen kleiner dan voor de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen. Dat hangt samen met het feit dat ook een aanzienlijk deel van de bevolking (waaronder de 15- tot 65-jarigen) is gesuburbaniseerd. De werkgelegenheidsfunctie kende in de agglomeraties en de landelijke gebieden dezelfde ontwikkeling. In de steden bleef de ontwikkeling van de werkgelegenheidsfunctie iets achter bij de suburbs, met name in de vier grootstedelijke agglomeraties. Hierbij past de kanttekening dat de ontwikkeling van de werkgelegenheidsfunctie juist in de laatste twee decennia in de steden (vooral in de vier grote steden) is achtergebleven bij de nationaal gemiddelde ontwikkeling. Dat heeft mogelijk negatieve gevolgen gehad voor het aantal mensen met een baan in de steden. Een tweede kantekening is dat de suburbanisatie van bevolking uit de steden in de voorgaande decennia wellicht vooral de hoger opgeleiden betrof, terwijl het bij de suburbanisatie van werk vooral om banen voor laagopgeleiden ging. Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt hebben zich daardoor in toenemende mate ruimtelijk gescheiden van elkaar ontwikkeld. In tabel 3.3 wordt zicht gegeven op de ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen per sector sinds het begin van de jaren zeventig. Daaruit kan worden afgeleid welke typen economische activiteiten de sterkste groei hebben gekend in de diverse gebiedstypen. Conclusies uit tabel 3.3 Op langere termijn bezien (sinds het begin van de jaren zeventig) is in Nederland het aantal arbeidsplaatsen afgenomen in de bouw, in land- en tuinbouw en in alle typen industrie. Een opvallend sterke groei (3% gemiddeld per jaar) kenden zakelijke diensten, de zorgsector en vrijetijdsactiviteiten. De sectoren met een hoge nationale groei zijn vooral in de steden geconcentreerd (zie tabel 3.1). Ook als er in veel individuele sectoren sprake is van een lagere groei binnen dan buiten de steden, kan in totaliteit toch sprake zijn van goede groeiprestaties in de steden (omdat juist de groeisectoren zijn oververtegenwoordigd: een gunstige structuur ). Deze constatering geldt ook als de agglomeraties worden vergeleken met de landelijke gebieden. Wanneer de agglomeraties worden vergeleken met de landelijke gebieden, dan blijkt dat de groei in diverse sectoren is achtergebleven in de agglomeraties. Voor de sectoren bank- en verzekeringswezen, zorg en vrijetijdsactiviteiten was het verschil echter niet groot en in openbaar bestuur en onderwijs was de groei binnen de agglomeraties zelfs 15

18 hoger dan er buiten. Van ruimtelijke deconcentratie van agglomeraties naar landelijke gebieden is dus niet voor alle sectoren sprake, met name niet voor de non-profit sectoren. In alle sectoren was de groei in de steden lager dan in de suburbs. In de vier grote agglomeraties was voor alle sectoren (met uitzondering van chemie en staal) het verschil in groeipercentage tussen steden en suburbs groter dan in de overige agglomeraties. Met name in de non-profit sectoren (openbaar bestuur, zorg, onderwijs) waren de verschillen in groei tussen de steden en de suburbs in de overige agglomeraties gering. De verschillen tussen de vier grote agglomeraties en de overige agglomeraties hangen met het volgende samen. In nog sterkere mate dan de overige steden hebben de vier grote steden te kampen gehad met gebrek aan ruimte voor woningen en bedrijfslocaties. Ruimte voor nieuwe woonwijken en bedrijfslocaties (met name bedrijventerreinen) is dan ook veelal in de aangrenzende suburbs gevonden. De suburbanisatie in de grootstedelijke agglomeraties kan dan ook vooral worden gezien als ruimtelijke uitdijing van de steden. In de overige (kleinere) steden was veelal meer ruimte te vinden voor woningen en bedrijfslocaties binnen de gemeentegrenzen. Naarmate de dichtheid van inwoners en bedrijvigheid in een stad hoger is, zal meer sprake zijn van ruimtelijke deconcentratie. Tabel 3.3 Ontwikkeling arbeidsplaatsen naar sector en gebiedstype, Sector Agglomeraties Land. Vier grote aggl. Overige aggl. Nederl. Stad Suburb Totaal Stad Suburb Stad Suburb Traditionele ind. -2.0% -0.8% -1.5% -0.3% -2.5% -0.9% -1.9% -0.8% -1.0% Kapitaalsint. Ind. -1.8% -0.7% -1.3% -0.6% -3.3% -0.8% -1.1% -0.6% -1.0% Chemie/ staal -2.3% -0.7% -1.9% 0.4% -2.4% -2.0% -2.2% 0.7% -1.2% Metalelectro -2.5% -0.5% -1.8% 0.1% -5.2% -1.5% -1.8% 0.7% -1.3% Groothandel -0.5% 2.5% 0.7% 2.3% -2.2% 2.7% 0.9% 2.2% 1.1% Transport -0.4% 3.1% 0.8% 2.7% -1.1% 3.0% 0.7% 3.2% 1.2% Bank en verzekering 0.8% 3.5% 1.3% 1.7% 0.5% 4.0% 1.5% 2.8% 1.4% Zakelijke diensten 2.4% 4.8% 3.0% 4.2% 1.7% 5.2% 3.1% 4.1% 3.2% Land- en tuinbouw -2.0% -1.1% -1.3% -1.0% -3.2% -0.8% -1.9% -1.3% -1.1% Cons. diensten 0.4% 2.7% 1.2% 2.6% -0.4% 2.7% 1.0% 2.7% 1.6% Openbaar bestuur 0.7% 1.8% 1.0% 0.5% 0.6% 2.1% 0.8% 1.4% 0.9% Onderwijs 1.7% 2.2% 1.8% 1.6% 1.5% 2.8% 1.8% 1.5% 1.8% Bouw -1.8% 0.0% -1.0% -0.3% -2.3% 0.3% -1.5% -0.3% -0.8% Zorg 2.5% 3.7% 2.9% 3.5% 2.0% 4.4% 2.9% 3.1% 3.0% Vrijetijdsactiviteiten 2.6% 4.2% 3.1% 3.8% 2.0% 4.7% 3.2% 3.8% 3.2% Totaal 0.7% 2.0% 1.1% 1.5% 0.2% 2.4% 1.1% 1.5% 1.2% Toelichting: Berekend is de gemiddelde jaarlijkse groei in procenten Land. = Landelijke gebieden (gebieden buiten de agglomeraties) Zoals al eerder aangegeven is naast de groei per sector ook de samenstelling van de bedrijvigheid (de structuur ) van belang. Indien in een gebied vooral sectoren zijn geconcentreerd met een hoge nationale groei, zal zelfs bij achterblijvende groeiprestaties per sector in totaal nog een redelijke groeiprestatie kunnen resulteren. In figuur 3.1 is een samenvattend beeld gegeven van de specialisaties in 2005 en de groei in de ruim dertig jaar daarvoor. Dan blijkt bijvoorbeeld dat zakelijke diensten in 2005 nog steeds aanzienlijk sterker zijn vertegenwoordigd in de kernsteden dan in de suburbs en buiten de agglomeraties, ondanks een duidelijk achterblijvende groei in de steden in de drie decennia ervoor. De totale groei van het aantal arbeidsplaatsen kan worden gesplitst in een structuureffect en een gebiedseffect. Het structuureffect is de groei van de totale bedrijvigheid (in afwijking van het 16

19 nationaal gemiddelde) die zou resulteren indien voor elke sector in een gebiedstype de groei gelijk zou zijn aan het nationaal gemiddelde. Het gebiedseffect is dan het verschil tussen de feitelijk waargenomen groei van de totale bedrijvigheid en het structuureffect. In tabel 3.4 zijn het structuureffect en het gebiedseffect weergegeven voor de periode en de drie deelperioden. Conclusies uit tabel 3.4 Het structuureffect was in alle deelperioden licht positief voor de agglomeraties en negatief voor de landelijke gebieden. In stedelijke agglomeraties waren nationale groeisectoren dus sterker vertegenwoordigd dan buiten de agglomeraties. In de kernsteden was het structuureffect in alle deelperioden hoger dan in de suburbs. Het gebiedseffect, de groei na correctie voor de structuur, was tot het midden van de jaren negentig in de landelijke gebieden duidelijk hoger dan in de stedelijke agglomeraties. In het laatste decennium echter was nauwelijks sprake meer van verschil. Ook de verschillen in omvang van het gebiedseffect tussen kernsteden en suburbs zijn het laatste decennium afgenomen. Dat geldt vooral voor de vier grote agglomeraties. Ruimtelijke deconcentratietendensen blijken dus, ook na correctie voor het structuureffect duidelijk te zijn afgenomen op het schaalniveau van agglomeraties versus landelijke gebieden en binnen agglomeraties (van steden naar suburbs). Over de gehele periode beschouwd verloren per saldo (het totaal effect) de agglomeraties arbeidsplaatsen aan de landelijke gebieden. In het laatste decennium waren de rollen echter omgedraaid. Het aantal arbeidsplaatsen nam toen juist in de agglomeraties (iets) sterker toe dan in de landelijke gebieden. In de kernsteden lag de groei ook recentelijk wat lager dan in de suburbs, maar in het verleden was dat verschil aanzienlijk groter. De hoofdconclusie luidt: Van ruimtelijke deconcentratietendensen is de laatste tien jaar nauwelijks sprake meer en dat is niet het gevolg van veranderingen in het structuureffect (de vertegenwoordiging van nationale groeisectoren). Verstedelijkte gebieden hebben dus blijkbaar hun aantrekkelijkheid als vestigingsplaats voor bedrijven en instellingen weten te verhogen. Tabel 3.4 Ontwikkeling arbeidsplaatsen naar structuureffect en gebiedseffect, Structuur effect Gebiedseffect Totaal effect Agglomeraties Kernsteden 0.4% 0.1% 0.3% -1.0% -0.9% -0.5% -0.6% -0.8% -0.2% Suburbs -0.4% 0.0% -0.1% 1.3% 0.9% 0.5% 0.9% 0.9% 0.4% Totaal 0.2% 0.1% 0.2% -0.3% -0.3% -0.1% -0.1% -0.2% 0.1% Landelijke gebieden -0.5% -0.2% -0.4% 0.8% 0.8% 0.2% 0.3% 0.6% -0.1% Vier grote agglomeraties Vier grote steden 0.6% 0.2% 0.5% -1.7% -1.8% -0.8% -1.1% -1.6% -0.3% Suburbs -0.2% 0.2% 0.1% 2.0% 0.9% 0.6% 1.8% 1.1% 0.7% Overige agglomeraties Kernsteden 0.2% -0.0% 0.2% -0.3% -0.3% -0.2% -0.1% -0.3% -0.1% Suburbs -0.6% -0.1% -0.3% 0.6% 0.9% 0.4% 0.1% 0.8% 0.1% Nederland 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% 0.0% Toelichting: Berekend is de gemiddelde jaarlijkse groei in procenten 17

20 Zoals bekend is het aantal arbeidsplaatsen in Nederland na jaren van zeer sterke groei in het begin van deze eeuw een aantal jaren afgenomen. Figuur 3.2 laat de ontwikkeling in de periode zien (het betreft steeds de situatie per 1 januari van het jaar). Weergegeven is per gebiedstype het aandeel in het nationaal totaal in een jaar als index ten opzichte van het aandeel in Indien de lijn op 1 blijft is sprake van een gelijkblijvend aandeel in het nationaal totaal van een gebiedstype. Conclusies uit figuur 3.2 Het aandeel van de landelijke gebieden ( buiten agglomeraties ) is sinds 1996 afgenomen. Er is dus sprake geweest van (een lichte mate van) ruimtelijke concentratie in stedelijke agglomeraties. De kernsteden hebben nauwelijks aandeel verloren. De suburbane gebieden hebben winst geboekt. In de voorafgaande twee decennia was echter in veel sterkere mate sprake van suburbanisatie (zie bijvoorbeeld tabel 3.2). 18

21 Figuur 3.1 Economische specialisaties en groei in de stedelijke agglomeraties Traditionele industrie Specialisaties 2005 Arbeidsplaatsen per 1000 inw jaar Groei % per jaar Kapitaalsintensieve industrie Chemie/ staal Kennisintensieve industrie Groothandel Transport Bank en verzekeringsw ezen Zakelijke diensten Land- en tuinbouw Consumentendiensten Openbaar bestuur Onderw ijs Bouw Zorg Vrijetijdsactiviteiten % -2.0% 0.0% 2.0% 4.0% 6.0% Kernsteden Suburbs Landelijke gebieden Figuur 3.2 Ontwikkeling aandeel arbeidsplaatsen in nationaal totaal Kernsteden Suburbane gebieden 1.03 Landelijke gebieden Ontwikkeling arbeidsplaatsen Nederland Index (1996=1)

22 20

23 4 Arbeidsparticipatie en werkloosheid naar gebiedstypen Niet iedereen tussen 15 en 65 jaar werkt. Voor een deel van de niet-werkenden geldt dat zij ook niet actief op zoek zijn naar werk. Dat kan een vrijwillige keuze zijn, maar soms ook het gevolg van weinig kansen op werk. Mensen worden daardoor ontmoedigd om actief naar werk te zoeken ( discouraged worker effect ). Het deel van de inwoners tussen 15 en 65 jaar dat werkt of actief zoekt naar werk wordt aangeduid als de bruto participatiegraad 1. Naast inactiviteit als gevolg van het niet actief participeren op de arbeidsmarkt is er nog een tweede vorm van inactiviteit: werkloosheid. In dit hoofdstuk wordt eerst ingegaan op de totale participatiegraad en het totale werkloosheidspercentage, met tevens een onderscheid naar opleidingsniveau (paragraaf 4.1). Vervolgens gaat in paragraaf 4.2 de aandacht uit naar het onderscheid in etniciteit (met name het verschil tussen niet-westerse allochtonen en overigen). In paragraaf 4.3 wordt nagegaan in hoeverre de samenstelling van de bevolking (op basis van opleidingsniveau en etniciteit) van invloed is op verschillen in participatiegraad en werkloosheid. 4.1 Participatiegraad en werkloosheid totaal en naar opleidingsniveau In tabel 4.1 staat de participatiegraad, met een onderscheid naar gebiedstype en opleidingsniveau. Tabel 4.1 Participatiegraad naar gebiedstype en opleidingsniveau, 2002/2004 Opleidingsniveau Basis Laag Midden Hoog Wet. Totaal Agglomeraties Kernsteden Suburbs Totaal Landelijke gebieden Vier grote agglomeraties Vier grote steden Suburbs Overige agglomeraties Kernsteden Suburbs Nederland Toelichting: Weergegeven is het percentage van de 15- tot 65-jarigen dat werkt of actief zoekt naar werk. Gebaseerd op EBBgegevens, voor het gemiddelde over de jaren 2002 t/m Conclusies uit tabel 4.1 De bruto participatiegraad (werkenden plus werkzoekenden) neemt duidelijk toe naarmate het opleidingsniveau hoger is. Dat geldt voor Nederland totaal en voor alle onderscheiden gebiedstypen. 1 Daarnaast kan de netto participatiegraad worden onderscheiden: het deel van de inwoners tussen 15 en 65 jaar dat betaalde arbeid verricht. 21

24 De participatiegraad is in de agglomeraties iets hoger dan er buiten. In de kernsteden in de agglomeraties is de bruto participatiegraad iets lager dan in hun suburbs. Tussen de vier grote agglomeraties en de overige agglomeraties bestaan geen grote verschillen. Kleine uitzonderingen daargelaten vertonen de participatiegraden per opleidingsniveau nauwelijks verschillen tussen de gebiedstypen. De belangrijkste conclusie luidt dat voornamelijk het opleidingsniveau en niet de woonplaats bepalend is voor de mate van arbeidsparticipatie. Overigens zijn in de loop der tijden opgebouwde ruimtelijke verschillen in gemiddeld opleidingsniveau niet toevallig ontstaan. Ze hangen mede samen met ruimtelijke verschillen in sectoropbouw. Tussen sectoren kunnen grote verschillen in opleidingseisen bestaan. In tabel 4.2 staat het werkloosheidspercentage, met een onderscheid naar gebiedstype en opleidingsniveau. Tabel 4.2 Werkloosheidspercentage naar gebiedstype en opleidingsniveau, 2002/2004 Opleidingsniveau Basis Laag Midden Hoog Wet. Totaal Agglomeraties Kernsteden Suburbs Totaal Landelijke gebieden Vier grote agglomeraties Vier grote steden Suburbs Overige agglomeraties Kernsteden Suburbs Nederland Toelichting: Weergegeven is het werkloosheidspercentage. Gebaseerd op EBB-gegevens, voor het gemiddelde over de jaren 2002 t/m Conclusies uit tabel 4.2 Het werkloosheidspercentage neemt toe naarmate het opleidingsniveau lager is. De verschillen tussen wetenschappelijk, hoger en middelbaar opgeleiden zijn overigens niet groot. Het werkloosheidspercentage is in de stedelijke agglomeraties wat hoger dan in de landelijke gebieden. In de kernsteden is het werkloosheidspercentage hoger dan in de suburbs, vooral in de vier grote agglomeraties. Bestaande verschillen (agglomeraties meer werkloosheid dan erbuiten, steden meer werkloosheid dan suburbs) gelden voor alle onderscheiden opleidingsniveaus. 22

25 4.2 Onderscheid naar etniciteit In deze paragraaf wordt ingegaan op verschillen tussen niet-westerse allochtonen en overige bevolkingsgroepen. In bijlage II zijn de aandelen aangegeven van niet-westerse allochtonen in de totale bevolking voor verschillende gebiedstypen, opleidingsniveaus en groepen op de arbeidsmarkt. In tabel 4.3 staat de verhouding van de bruto participatiegraad onder niet-westerse allochtonen ten opzichte van overige bevolkingsgroepen. Onderscheid is gemaakt naar gebiedstype en opleidingsniveau. Tabel 4.3 Verhouding participatiegraad niet-westerse allochtonen versus overigen Opleidingsniveau (2002/2004) Basis Laag Midden Hoog Wet. Totaal Agglomeraties Kernsteden Suburbs Totaal Landelijke gebieden Vier grote agglomeraties Vier grote steden Suburbs Overige agglomeraties Kernsteden Suburbs Nederland Toelichting: Berekend is de participatiegraad onder niet-westerse allochtonen als index van de participatiegraad onder de overige beroepsbevolking. Wanneer deze aan elkaar gelijk zijn, resulteert een score van Gebaseerd op EBB-gegevens, voor het gemiddelde over de jaren 2002 t/m Conclusies uit tabel 4.3 Voor alle combinaties van gebiedstypen en opleidingsniveaus is de participatiegraad onder niet-westerse allochtonen lager dan onder de overige inwoners tussen 15 en 65 jaar. De participatiegraad van niet-westerse allochtonen blijft in de agglomeraties minder ver bij de overige inwoners van Nederland achter dan er buiten. Dat geldt voor elk van de vijf opleidingsniveaus. In de suburbs is het verschil in participatiegraad tussen niet-westerse allochtonen en overige bevolkingsgroepen kleiner dan in de kernsteden. Met name in de vier grote steden (niet in de overige kernsteden overigens) is de participatiegraad onder niet-westerse allochtonen aanzienlijk lager dan onder de overige bevolkingsgroepen.dat geldt overigens vooral voor opleidingen op basisniveau. De lagere participatiegraad van niet-westerse allochtonen in de vier grote steden dan in hun suburbs hangt vooral samen met de sterke vertegenwoordiging van groepen met een laag opleidingsniveau in de steden (ofte wel: met samenstellingseffecten ) In tabel 4.4 staat de verhouding van het werkloosheidspercentage onder niet-westerse allochtonen ten opzichte van overige bevolkingsgroepen, met een onderscheid naar gebiedstype en opleidingsniveau. 23

26 Conclusies uit tabel 4.4 Voor alle combinaties van gebiedstypen en opleidingsniveaus is het werkloosheidspercentage onder niet-westerse allochtonen hoger (soms aanzienlijk hoger) dan onder de overige bevolkingsgroepen. Binnen de agglomeraties is de verhouding van de werkloosheidspercentages tussen niet- Westerse allochtonen en de overige inwoners kleiner dan erbuiten en in steden kleiner dan in de suburbs. Tabel 4.4 Verhouding werkloosheidspercentage niet-westerse allochtonen versus overigen Opleidingsniveau (2002/2004) Basis Laag Midden Hoog Wet. Totaal Agglomeraties Kernsteden Suburbs Totaal Landelijke gebieden Vier grote agglomeraties Vier grote steden Suburbs Overige agglomeraties Kernsteden Suburbs Nederland Toelichting: Berekend is het werkloosheidspercentage onder niet-westerse allochtonen als index van de participatiegraad onder de overige beroepsbevolking. Gebaseerd op EBB-gegevens, voor het gemiddelde over de jaren 2002 t/m In figuur 4.1 staat een samenvattend beeld van de participatie en werkloosheid in verschillende gebiedstypen en onderscheiden naar opleidingsniveau. Weergegeven is in de figuur niet de participatiegraad, maar de contramal daarvan: de non-participatiegraad (het percentage van de inwoners tussen 15 en 65 jaar dat niet participeert op de arbeidsmarkt). Daardoor kunnen het linker- en het rechterdeel van de figuur op identieke wijze worden geïnterpreteerd: hoe groter het staafje, hoe ongunstiger de score. Omdat in elke combinatie van gebiedstype en opleidingsniveau de non-participatiegraad en het werkloosheidspercentage hoger zijn onder niet-westerse allochtonen dan onder de overige bevolking van Nederland, geeft het lichte deel van het staafje steeds de score voor de overige bevolking aan en de som van het lichte en het donkere deel van het staafje steeds de score voor de niet-westerse allochtonen. 4.3 Het effect van de bevolkingssamenstelling Er blijken verschillen in participatiegraad en werkloosheid te bestaan tussen gebiedstypen. De verschillen zijn echter nog aanzienlijk groter voor kenmerken als opleidingsniveau en etniciteit. Mogelijk verklaren samenstellingseffecten geheel of gedeeltelijk de waargenomen verschillen tussen de gebiedstypen 2. Om dat na te gaan is een verwachte score voor de participatiegraad en 2 Naast opleidingsniveau en etniciteit zouden overigens ook andere kenmerken, zoals leeftijd, nog toegevoegd kunnen worden als verklaring voor verschillen in participatiegraad. 24

27 de werkloosheid bepaald 3 (zie tabel 4.5). De afwijking van het nationaal gemiddelde levert het structuureffect : hoeveel hoger of lager scoort een gebied(stype) als gevolg van samenstellingseffecten. Het gebiedseffect geeft vervolgens aan hoe een gebied(stype) scoort na correctie voor samenstellingseffecten. Naast de resultaten per gebiedstype, zijn tevens de scores voor Leiden en Rotterdam weergegeven. Dat zijn steden met een sterk van het nationaal gemiddelde afwijkende bevolkingssamenstelling in termen van opleidingsniveau en etniciteit. Tabel 4.5 Onderverdeling participatiegraad en werkloosheidspercentage naar structuureffect en gebiedseffect Verwacht Participatiegraad Feitelijk Structuureffect Gebiedseffect Verwacht Werkloosheidspercentage Feitelijk Structuureffect Gebiedseffect Agglomeraties Kernsteden Suburbs Totaal Landelijke gebieden Vier grote agglomeraties Vier grote steden Suburbs Overige agglomeraties Kernsteden Suburbs Nederland Leiden Rotterdam Toelichting: Verwacht: Participatiegraad zoals verwacht volgens samenstelling potentiële beroepsbevolking (15-65 jaar); Werkloosheidspercentage zoals verwacht volgens samenstelling beroepsbevolking Structuureffect: Afwijking van verwachte participatiegraad en werkloosheidspercentage van het nationaal gemiddelde Gebiedseffect: Afwijking van feitelijke participatiegraad en werkloosheidspercentage van verwachte participatiegraad en werkloosheidspercentage Conclusies uit tabel 4.5 voor participatiegraad In de agglomeraties zijn zowel het structuureffect (0.2 versus -0.4) als het gebiedseffect (0.2 versus -0.4) hoger dan erbuiten (in de landelijke gebieden). De onderlinge verschillen zijn echter niet groot. In de kernsteden is het structuureffect lager dan in de suburbs (-0.2 versus 0.6). Dat geldt vooral voor de vier grote steden (-1.1 versus 0.5). Alleen al op basis van de samenstelling van de bevolking tussen 15 en 65 jaar mag dus een lagere participatiegraad in de 3 Voor elke combinatie van etniciteit (niet-westers allochtoon versus overig) en opleidingstype (in totaal 15 typen: combinaties van opleidingsniveau en opleidingsrichting), dus voor in totaal 30 groepen, is daartoe voor elke individuele gemeente aangenomen dat de participatiegraad c.q. de werkloosheid gelijk is aan het nationaal gemiddelde. Als de samenstelling van de groepen ongunstig is (een zwaar gewicht van groepen met een lage arbeidsparticipatie c.q. een hoge werkloosheid) zal alleen al op basis van samenstellingseffecten een lage participatiegraad c.q. hoge werkloosheid worden verwacht. 25

28 kernsteden worden verwacht. In de vier grote agglomeraties resulteren verschillen in bevolkingssamenstelling alleen al in een 1.6 %-punt lagere participatiegraad in de steden dan in de suburbs. Na correctie voor het structuureffect blijkt in de agglomeraties wel degelijk sprake te zijn van een hogere arbeidsparticipatie dan verwacht. Dat geldt overigens vooral voor de grote agglomeraties. Zowel in de vier grote steden als in hun suburbs ligt de participatiegraad namelijk ruim hoger dan verwacht op basis van de bevolkingssamenstelling (een gebiedseffect van respectievelijk 0.9 en 1.4). De samenballing van arbeidsplaatsen in de grote agglomeraties die al in tabel 2.1 werd gesignaleerd, vertaalt zich dus onder andere in een hoger dan verwachte arbeidsparticipatie (een positief gebiedseffect ). Geconstateerd moet worden dat de verschillen tussen de onderscheiden gebiedstypen niet groot zijn. Maar tussen individuele steden kunnen de verschillen soms aanzienlijk zijn. Zo ligt de participatiegraad in Leiden bijna 11 %-punt hoger dan in Rotterdam. Dat blijkt echter voor bijna 80% verklaard te worden door verschillen in bevolkingssamenstelling. Rotterdam blijkt zelfs nog een iets hogere participatiegraad te hebben dan verwacht mocht worden op basis van de bevolkingssamenstelling (een gebiedseffect van 0.2, dat echter samengaat met een structuureffect van -4.3). Conclusies uit tabel 4.5 voor werkloosheidspercentage In de stedelijke agglomeraties is zowel het structuureffect (0.2 versus -0.4) als het gebiedseffect (0.1 versus -0.3) iets hoger dan in de landelijke gebieden. De samenstelling van de beroepsbevolking levert dus een gedeeltelijke, maar geen volledige verklaring voor de hogere werkloosheidspercentages in de stedelijke agglomeraties. Het structuureffect levert ook slechts een deel van de verklaring voor de vergeleken met de suburbs hogere werkloosheidspercentages in de kernsteden. Met name in de vier grote agglomeraties is het verschil in werkloosheidspercentage tussen steden en suburbs groot. Voor bijna de helft hangt dat samen met samenstellingseffecten (een verschil van 1.2 %- punt ten faveure van de suburbs), maar voor ruim de helft ook met een gebiedseffect (een verschil van 1.5 %-punt ten faveure van de suburbs). Het is intrigerend waarom ook na correctie voor de samenstelling van de beroepsbevolking het werkloosheidspercentage in de kernsteden nog steeds aanzienlijk hoger is dan in de suburbs (zie het gebiedseffect ). Spelen hier andere kenmerken van de beroepsbevolking nog een rol? Of is juist voor de steden sprake van een disproportioneel grote mismatch tussen kenmerken van de beroepsbevolking en kenmerken van de arbeidsplaatsen? Speelt sociale controle in de anonimiteit van de (grote) stad minder een rol dan in landelijke gebieden? Of wreekt zich hier de sinds het midden van de jaren tachtig achterblijvende ontwikkeling van het aantal arbeidsplaatsen per inwoner tussen 15 en 65 jaar in de kernsteden ten opzichte van de suburbs (zie tabel 3.2)? Mogelijk kunnen analyses van verschillen tussen individuele steden en/of agglomeraties meer duidelijkheid bieden. Het zeer grote verschil in werkloosheid tussen Rotterdam en Leiden blijkt bijvoorbeeld voor een aanzienlijk deel te kunnen worden verklaard uit verschillen in samenstelling van de beroepsbevolking. Maar zelfs na correctie blijft nog een aanzienlijk verschil in werkloosheidspercentage tussen die twee steden over (zie het verschil in gebiedseffect). 26