Welke mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche zijn er voor gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone.

Transcriptie

1 Vogelvrij Welke mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche zijn er voor gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone. Bianca Lucas Haagse Hogeschool Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Juni

2 Vogelvrij Welke mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche zijn er voor gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone. Bianca Lucas Juni 2005 Afstudeerscriptie voor de opleiding Maatschappelijk Werk en Dienstverlening Haagse Hogeschool. Begeleiding : P. Ramlal Docent Haagse Hogeschool P. Bezemer Directeur Stichting Hulpverlening Opvang Prostituees P. Koelewijn Stichting Hulpverlening Opvang Prostituees 2

3 Samenvatting In de jaren `70 neemt tippelprostitutie in Nederland fors toe. Na jaren van verdrijving ontstaan tippelzones waar tippelprostitutie gedoogd wordt. Ook Den Haag kent een tippelzone aan de Waldorpstraat. Door toenemende overlast van mensenhandel, drugs en illegaliteit heeft de gemeente Den Haag besloten de tippelzone in januari 2006 te sluiten. Er wordt een alternatief zorgaanbod aan de gebruikende straatprostituees aangeboden. Dit zorgaanbod betreft een 24- uursvoorziening waar gebruikende straatprostituees terecht kunnen voor hulpverlening, dagactiviteiten, overnachtingsmogelijkheden en maaltijden. Waar het aanbod niet in zal voorzien is het aspect inkomstenverwerving. Een voorstel van de gemeente is om aan de gebruikende straatprostituees vrije heroïne op medisch voorschrift te verstrekken. Voor overige kosten zijn de gebruikende straatprostituees genoodzaakt een andere bron van inkomsten te zoeken. Uit eerder verricht onderzoek en een notitie van Stichting Hulpverlening Opvang Prostituees (SHOP) is de verwachting ontstaan dat gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone illegaal zullen gaan tippelen met alle gevolgen van dien. Uitwaaiering van tippelprostitutie over de stad, criminalisering, gezondheidsrisico`s, toename van het aantal geweldsdelicten, ontstaan van nieuwe illegale circuits en onvoorspelbaarheid over de nieuwe situatie zijn gevolgen die worden genoemd. Het dient dus aanbeveling een alternatieve bron van inkomsten voor straatprostituees te ontwikkelen. In dit rapport heb ik onderzocht welke mogelijkheden van inkomstenverwerving bestaan binnen de prostitutiebranche voor gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone. Door middel van een steekproef heb ik zeventien gebruikende straatprostituees werkzaam op de tippelzone aan de Waldorpstraat een vragenlijst voorgelegd. Het eerste deel van het onderzoek bestond uit een inventarisatie van de leefsituatie van de vrouwen. Hierin werd duidelijk dat alle vrouwen cocaïne als hoofdmiddel gebruiken. Heroïne wordt door slechts enkele vrouwen als bijmiddel gebruikt. Het voorstel van de gemeente Den Haag om vrije heroïne op medisch voorschrift te verstrekken wordt door de vrouwen niet als een mogelijke bron van inkomsten gezien. Aan de vrouwen is gevraagd waarom zij voor straatprostitutie kiezen. Drie kernpunten die in de antwoorden sterk naar voren komen zijn makkelijk, onafhankelijk en goedkoop. Het feit dat veertien respondenten niet in andere vormen van prostitutie werken bevestigd dat 3

4 deze punten sterk gewaardeerd worden. Aan andere vormen van prostitutie zijn regels, exploitanten en financiële consequenties gebonden. In het tweede deel van het onderzoek is aan de vrouwen gevraagd of zij na sluiting van de tippelzone denken te gaan stoppen met prostitutieactiviteiten of dat zij deze voort zetten. Zes respondenten zullen stoppen met de werkzaamheden. Hierbij is het opvallend dat alle respondenten van vijftig jaar en ouder (drie vrouwen) voor deze optie kiezen. De overige drie respondenten schatten hun kansen met betrekking tot inkomstenverwerving en leefsituatie laag in. Negen respondenten zeggen hun prostitutieactiviteiten voort te zullen zetten. Twee vrouwen zeggen het nog niet te weten maar neigen naar voortzetting van de werkzaamheden. Aan deze elf vrouwen heb ik gevraagd of zij ideeën hebben over een alternatieve vorm van prostitutie. Veel concrete ideeën heb ik niet gekregen. Wel heb ik kunnen inventariseren wat binnen de prostitutiebranche gewaardeerd wordt. De vrouwen vinden het prettig in vrijheid, onafhankelijkheid en zelfstandigheid te kunnen werken. Wanneer de tippelzone sluit, zal er geen vorm van prostitutie zijn die deze begrippen kent. Dit omdat aan andere vormen van prostitutie eerdergenoemde consequenties verbonden zijn. Na sluiting van de tippelzone zijn de escortservice en illegaal tippelen de meest populaire bronnen van inkomsten. Overigens is het voor de meeste vrouwen nog onbekend welke vorm van prostitutie de voorkeur geniet. Slechts twee vrouwen zijn in voorbereiding op de sluiting van de tippelzone op zoek naar een nieuwe werkplek. Beide vrouwen gaan illegaal tippelen en zijn op zoek naar een geschikte locatie. Sleutelfiguren uit het werkveld hebben verschillende visies omtrent de problematiek. Wel vermoeden zij dat gebruikende straatprostituees illegaal zullen gaan tippelen. Door dit onderzoek wordt duidelijk dat de meeste gebruikende straatprostituees zich nog niet voorbereiden op de naderende sluiting van de tippelzone. Zij blijven vast houden aan straatprostitutie en concentreren zich niet op alternatieven. Dit is een belangrijk aandachtspunt. De gebruikende straatprostituees dienen in grotere mate bewust te worden gemaakt van de naderende sluiting en de gevolgen hiervan. Deze bewustwording en tevens voorbereiding kan plaatsvinden door middel van voorlichting. Hierin ligt een taak voor SHOP. 4

5 Een veelgehoorde klacht is dat raamprostitutie te duur is. Huurprijzen dienen van tevoren aan de exploitant betaald te worden. Gebruikende straatprostituees hebben moeite om deze bedragen te sparen. Hierdoor wordt de drempel tot raamprostitutie zeer hoog tot bijna onmogelijk. Wanneer raamprostitutie door een exploitant met niet-commerciële doeleinden georganiseerd zou worden, kan deze vorm van prostitutie als meest ideale alternatief genoemd worden. Vrouwen hoeven een raam niet van tevoren te reserveren (vrijheid, makkelijk), de huur kan betaald worden nadat zij hun inkomsten verworven hebben (goedkoop) en zij kunnen het pand verlaten wanneer zij daar zelf behoefte aan hebben (onafhankelijk). Op deze manier blijft de zelfstandigheid van de vrouwen gewaarborgd. De aspecten van straatprostitutie die door de vrouwen gewaardeerd worden komen dan in deze vorm van prostitutie terug. 5

6 Voorwoord Tijdens één van de gesprekken die ik met de straatprostituees heb gevoerd, zei één van de vrouwen; Als die tippelzone dadelijk sluit, worden al die meisjes Vogelvrij verklaard. Ik vond het een opmerkelijke uitspraak. Op dit moment wordt straatprostitutie gedoogd op een tippelzone. Wanneer een vrouw haar inkomsten wil verwerven door straatprostitutie, zal zij dit dus op deze plek moeten doen. Op andere plaatsen is tippelen verboden en loopt zij het risico op een forse boete. Wanneer de tippelzone in Den Haag in januari 2006 sluit, zijn de vrouwen niet meer aangewezen op deze plek. De verwachting is dat de vrouwen niet zullen stoppen met tippelen, maar elders in de stad hun inkomsten door middel van straatprostitutie zullen verwerven.vogelvrij. Maar in hoeverre zijn deze vrouwen Vogelvrij als zij hun werkzaamheden illegaal verrichten? En in welke mate heeft de verslaving invloed op haar leven? Is zij wel Vogelvrij wanneer zij de hele dag wil scoren en al haar activiteiten hierop aanpast? Daarbij kleven er grote gevaren aan het Vogelvrij tippelen. De vrouwen zullen uit het zicht van politie en hulpverlening verdwijnen waardoor de veiligheid en bescherming die een tippelzone nu biedt, wegvallen. Tevens zullen gezondheidsrisico`s toe nemen. Toch heb ik gekozen voor deze titel. Niet alleen daagt het uit tot discussie, ook is het een typerende titel voor mijn onderzoek. De mogelijkheden voor inkomstenverwerving voor gebruikende straatprostituees binnen de prostitutiebranche na sluiting van de tippelzone staan allemaal open. De vrouwen zijn Vogelvrij om te kiezen op welke wijze zij hun inkomsten wensen te verwerven. Ik hoop dat mijn onderzoek daar nieuwe mogelijkheden toe aanreikt. Tot slot is de titel, weliswaar onbewust, bedacht door een van de vrouwen waarvoor dit onderzoek geschreven is. En dat alleen al maakt de titel passend bij dit onderzoek. Er zijn een aantal mensen die ik speciaal wil bedanken; Paula Bezemer, directeur SHOP, voor haar begeleiding, kritische noot en hulp, Peter Ramlal voor zijn begeleiding vanuit de opleiding en Patricia Koelewijn voor haar begeleiding vanuit de Huiskamer. De warmte en het vertrouwen die mijn moeder en zusje me keer op keer gegeven hebben zorgden ervoor dat ik er zelf ook steeds vertrouwen in bleef houden. De gezelligheid die Mirelle me bood was op de juiste momenten een welkome afleiding. Deze periode zou niet hetzelfde zijn geweest zonder haar. En Sven bedankt voor je geduld, het incasseren van vele tranen en de onvoorwaardelijke steun die je me hebt gegeven. Tot slot wil ik alle vrouwen die bereid waren hun ideeën met mij te delen bedanken. De medewerkers van de Huiskamer bedank ik voor hun openheid, gezelligheid en medewerking tijdens de nachtelijke uren en de sleutelfiguren voor het meewerken en het geven van hun visie omtrent de problematiek. 6

7 Inhoudsopgave Inleiding 7 Hoofdstuk 1 Theoretisch kader Geschiedenis prostitutie Hedendaagse verschijningsvormen prostitutie Straatprostitutie Profiel van de gebruikende straatprostituee 13 Hoofdstuk 2 De opdracht De opdrachtgever Politieke ontwikkelingen Probleembeschrijving De probleemstelling 23 Hoofdstuk 3 Onderzoeksontwerp Type onderzoek Componenten Het verrichten van onderzoek bij de gebruikende straatprostituees Het verrichten van onderzoek bij sleutelfiguren Verwerken van de gegevens 28 Hoofdstuk 4 Onderzoeksgegevens Profiel van de vrouwen Waarom straatprostitutie Stoppen of doorgaan Stoppen met prostitutie Doorgaan met prostitutie Mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche 36 7

8 Hoofdstuk 5 Informatie door sleutelfiguren Politie Hulpverlening Mijn visie 46 Hoofdstuk 6 Conclusie en aanbevelingen 48 Overzicht sleutelfiguren 50 Literatuurlijst 51 Bijlagen 8

9 Inleiding In de nieuwsuitzending van TV West wordt op vrijdag 22 april 2005 bekend gemaakt dat de tippelzone aan de Waldorpstraat in Den Haag in januari 2006 definitief zal gaan sluiten. De gemeente is in samenwerking met Stichting Hulpverlening Opvang Prostituees (SHOP) een alternatief zorgaanbod aan het ontwikkelen waarin gebruikende straatprostituees 1 24-uur per dag terecht kunnen voor dagactiviteiten, nachtopvang en begeleiding. Een belangrijk punt waarin dit plan niet voorziet is de wijze van inkomstenverwerving. Op dit moment verdienen straatprostituees hun geld op de tippelzone. Wanneer deze gesloten wordt, zullen de vrouwen op een andere wijze hun inkomsten moeten verwerven. De verwachting is dat de vrouwen illegaal zullen gaan tippelen. Dit zal ernstige gevolgen met zich mee brengen. De vrouwen worden blootgesteld aan onveilige situaties. Daarbij raken zij uit het zicht van politie en hulpverlening waardoor hulp, bescherming en voorlichting met betrekking tot safeuse en safe-sex weg vallen. SHOP tracht te voorkomen dat er een illegaal circuit van straatprostitutie ontstaat en heeft de volgende probleemstelling geformuleerd: Welke mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche zijn er voor gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone. Om tot een zo volledig mogelijk rapport te komen, heb ik de problematiek vanuit verschillende invalshoeken onderzocht. Het eerste invalshoek bestaat uit een theoretisch kader. Deze wordt gegeven in hoofdstuk één. Door een korte beschrijving van de geschiedenis wordt duidelijk dat (straat)prostitutie altijd al onderhevig is geweest aan verdrijving. Prostitutie kent verschillende vormen. Deze worden kort beschreven en dienen als achtergrond informatie voor dit rapport. Vervolgens wordt dieper ingegaan op straatprostitutie in Den Haag. Dit om een duidelijk beeld te schetsen van de hedendaagse situatie. Tot slot wordt een profielbeschrijving gegeven van de gebruikende straatprostituee. Hierdoor wordt inzicht gegeven in de leefsituatie van straatprostituees. Druggebruik, socialisatie en maatschappelijke veroordeling zijn aspecten die van invloed zijn op de bron van inkomstenverwerving. Tevens wordt de betekenis van de tippelzone en de werkomstandigheden van de gebruikende straatprostituees beschreven. Door dit theoretisch kader wordt duidelijk dat gebruikende straatprostituees in bijzondere leef- en werkomstandigheden verkeren. 1 Hiermee worden drugsgebruikende, legale straatprostituees bedoeld. Om veelvuldig herhaling van het woord straatprostituee te voorkomen, gebruik ik indien mogelijk de term vrouwen. 9

10 Hoofdstuk twee gaat dieper in op de opdracht. Hierin wordt SHOP als opdrachtgever beschreven en de politieke ontwikkelingen als oorzaak van het probleem worden benoemd. Naar aanleiding van deze ontwikkelingen volgt een uitgebreide probleembeschrijving waarin te verwachtte effecten van sluiting van de tippelzone worden genoemd. Tot slot wordt de probleemstelling geconcretiseerd en worden subvragen geformuleerd. Het onderzoeksontwerp komt aan bod in hoofdstuk drie. De technieken die gebruikt zijn, de manier waarop het onderzoek is uitgevoerd en de verwerking van de gegevens worden verantwoord in dit hoofdstuk. De ontvangen gegevens van de respondenten worden beschreven in hoofdstuk vier. Het hoofdstuk opent met een profielbeschrijving van de respondenten. Vervolgens wordt beschreven waarom de respondenten in de straatprostitutie werken. Uit deze informatie kan afgeleid worden welke aspecten van straatprostitutie door de vrouwen gewaardeerd worden. Deze aspecten zijn belangrijk in het onderzoek naar mogelijkheden van inkomstenverwerving aangezien het voor een geslaagd alternatief wenselijk is dat deze aspecten daarin terugkeren. Het is niet realistisch ervan uit te gaan dat alle gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone hun inkomsten blijven verwerven binnen de prostitutiebranche. Om deze reden is gevraagd of de vrouwen denken te zullen stoppen met hun activiteiten of dat ze doorgaan met de werkzaamheden in de prostitutiebranche. Vanaf dit punt bestaat het hoofdstuk uit een deel stoppen en een deel doorgaan. In hoofdstuk vijf worden visies op de problematiek door verschillende sleutelfiguren gegeven. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen politie en hulpverlening, twee werkgebieden die beide met de problematiek te maken hebben. Het laatste hoofdstuk bevat conclusies en aanbevelingen. Deze zijn voornamelijk gebaseerd op de gegevensvergaring van de gebruikende straatprostituees. Als één van de conclusies wordt een aantal aspecten van straatprostitutie genoemd die gewaardeerd worden door de respondenten. Deze begrippen vormen belangrijke informatie in de ontwikkeling van mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche voor gebruikende straatprostituees na sluiting van de tippelzone. 10

11 Hoofdstuk 1 Theoretisch kader Voorafgaand aan het onderzoek heb ik mij verdiept in literatuur. Er is geen allesomvattend kader waarbinnen het werk van prostituee geplaatst kan worden. Dé prostituee bestaat niet. Echter hoop ik met onderstaande een duidelijk beeld te kunnen schetsen van het begrip (straat) prostitutie en de gebruikende straatprostituee. 1.1 Geschiedenis prostitutie Van prostitutie wordt gezegd dat het om het oudste beroep van de wereld gaat. De geschiedenis van de prostitutie gaat dus ver terug in de tijd. Dit is ook niet verwonderlijk gezien het feit dat prostitutie met seksualiteit verbonden wordt. En seksualiteit bestaat al zolang de mensheid bestaat. De eerste beschrijving van prostitutie is al terug te lezen in de bijbel. Uiteraard kende het toen nog niet de vormen zoals deze nu bestaan. In de tijden dat er nog geen steden waren, leidden verreweg de meeste prostituees een nomadisch bestaan. Omstreeks 1200 waren de steden gevormd. Er ontstond vraag naar het vermaak dat prostituees boden. Hierop trokken zij naar de steden om zich daar te vestigen. Door een steeds groter wordende handel ontstonden er gilden, een vorm van branchebescherming, waardoor zij een eigen stand creëerden. De gilden en de stadsbesturen vonden dat het onontbeerlijke stedelijke leven ordelijk moest verlopen. De loslopende vrouwen met hun minnehandel waren daarin een storend element. Zij hadden geen vaste verblijfplaats en zwalkten langs de straten. Vooral `s avonds maakten ze de omgeving onveilig. Prostituees waren te herkennen aan het lantaarntje dat ze bij zich droegen. Het stelde de klant in de gelegenheid zijn waar te keuren. De nette kooplieden drongen er bij de stadsbesturen op aan de prostituees hun plaats te wijzen. Zo werden de ronddolende vrouwen verdreven naar vrouwenhuizen, een soort staatsbordelen. Ambtenaren werden door de overheid aangesteld om toezicht te houden op o.a. de inkomsten van de huizen. De autoriteiten probeerden het pooierschap in eigen hand te houden. De prostituees zelf werden buitengesloten van het maatschappelijk leven dat zij financierden. Zo slaagden de stadsbesturen erin de prostitutie af te zonderen en tevens te beheersen, een politiek die de geschiedenis van de prostitutie kenmerkt 2. Op 20 mei 1911 werden in Nederland nieuwe zedelijkheidswetten van kracht. Deze hielden in dat o.a. het houden van bordelen verboden werd. Alle bordelen werden gesloten maar het lukte niet de prostitutie uit te bannen. Het raakte geïntegreerd in het horecaleven en de raamprostitutie nam enorm toe. 2 S. Altink, Huizen van illusies,

12 Straatprostitutie in Den Haag In de loop van de twintigste eeuw ontstond er een forse toename van het autoverkeer. Dit is van grote invloed geweest op de raam- en straatprostitutie. In de jaren vijftig en zestig ontwikkelt het verschijnsel bermprostitutie. Zowel mannen als vrouwen stonden uitdagend langs de weg in de hoop dat zij automobilisten konden verleiden. Door plannen voor stedelijke vernieuwing werden tippelaarsters regelmatig verjaagd. Na de oorlog vond het tippelen vooral plaats in het Bezuidenhout, een wijk die door de bombardementen in de oorlog een soort vrijplaats was geworden. In de jaren zestig raakte het gebied bij het Huis ten Bosch populair en nog weer later verplaatsten de tippelaarsters zich naar de Boslaan, de Boorlaan en de Leidsestraatweg. Veelvuldig politieoptreden wist de tippelprostitutie van deze plekken midden jaren zeventig te verdrijven naar de omgeving van het Oranjeplein, de Veerkaden en de Nieuwe Haven. In juli van 1983 waren omwonenden van het Oranjeplein de overlast van het tippelen meer dan beu. Zij braken hun straat op, waardoor deze niet meer voor auto`s toegankelijk was. In 1984 kende Den Haag roerige momenten rond de tippelprostitutie. Men zag de oplossing wederom in een verplaatsing van de gedoogzone. Bij de aanwijzing van deze zone zou nu ook rekening moeten worden gehouden met de prostituees: de nieuwe locatie moest weliswaar makkelijk bereikbaar zijn voor auto`s maar mocht tegelijkertijd niet te afgelegen zijn (een zekere mate van controle door omwonenden en voorbijgangers moest blijven bestaan) en zeker niet aan een uitvalsweg liggen (omdat kwaadwillende klanten dan snel de stad zouden kunnen verlaten). De politie wenste bovendien een overzichtelijke plek met weinig andere problemen die toezicht nodig maakten. De keuze viel uiteindelijk op de Waldorpstraat. De tijden waarop mocht worden getippeld werden vervroegd van 02:00 14:00 uur naar 22:00 07:00 uur. 1.2 Hedendaagse verschijningsvormen prostitutie 3 Uit cijfers over prostitutie in Nederland blijkt dat er zo`n prostituees werkzaam zijn. Samen zorgen zij voor gemiddeld betaalde sekscontacten per dag. De prostitutie in Nederland kent verschillende verschijningsvormen. Er worden open vormen van prostitutie onderscheiden en gesloten vormen. Bij open vormen van prostitutie vindt de werving van klanten plaats in de openbaarheid. Dit in tegenstelling tot de gesloten vormen, waarbij klanten in de beslotenheid worden geworven. Hieronder volgt een overzicht en uitleg van de verschillende verschijningsvormen. 3 Levi, De straat, je werkplek,

13 WERKZAAM (DAGELIJKS) WERKZAAM (JAARLIJKS) PERCENTAGE (VAN TOTALE PROSTITUTIE) Raamprostitutie % Straatprostitutie % Seksclub, Privé-huizen % Escort % Thuis % Anders % Totaal % Figuur 1 Overzicht aantallen werkzame prostituees naar de verschillende verschijningsvormen van prostitutie 4 Open vormen (werving vindt plaats in het openbaar) Raamprostitutie De prostituee huurt een raam plus werkruimte van een exploitant voor een bepaalde tijdsperiode, vaak per dag of dagdeel. De prostituee is verder onafhankelijk en werft zelf haar klanten en onderhandelt ook zelf over de prijs en de te verlenen diensten. De prostituee bepaalt een bedrag waarvoor de klant mag binnenkomen, waarna hij voor elke extra dienst die zij aanbiedt bijbetaalt (uitpezen). In 12 steden in Nederland komt raamprostitutie voor en naar schatting zijn daar gemiddeld op een dag 2000 raamprostituees werkzaam. Straatprostitutie (tippelen) De prostituee werft haar klanten op straat en/ of in publieke ruimtes zoals een station of café. Na onderhandelingen over prijs en diensten neemt zij de klant mee naar een plek waar zij hem de beloofde seksuele diensten kan verlenen. Dit kan buiten (afwerkplek) of in de auto zijn, maar ook bij de klant thuis of in een prostitutiehotel (hotel in rosse buurt waar kamers voor een korte periode te huur zijn). In paragraaf 1.3 zal ik dieper ingaan op het begrip straatprostitutie. Gesloten vormen (werving vindt plaats in de beslotenheid) Seksclubs Een seksclub is een prostitutiebedrijf met minimaal een bar. In de bar leggen de prostituees en de klant contact, waarna zij voor het seksuele contact naar een kamer in hetzelfde pand gaan. De eigenaar krijgt een deel van de omzet. In Nederland zijn zo`n 600 à 700 seksclubs en privé-huizen waar naar schatting per dag tussen de 3500 en 4000 prostituees werkzaam zijn, dit is 45% van het totale aantal prostituees in Nederland. 4 Visser en Oomens, Prostitutie in Nederland in 1999,

14 Privé-huizen De opzet van een privé-huis is kleinschaliger dan van een club en heeft het karakter van een woonhuis. Er is geen bar. Een aantal vrouwen zit in de huiskamer te wachten op potentiële klanten. De klant kan zijn keuze uit deze vrouwen maken en het seksuele contact heeft plaats in een andere kamer in het pand. Ook in privé-huizen wordt vaak gewerkt met een facilitair of percentagesysteem. Escortbedrijven Kenmerkend voor escort is de tussenschakel bij de totstandkoming van een transactie tussen prostitutie en klant. Deze tussenschakel kan een advertentie zijn met telefoonnummer of een bemiddelingsbureau. In de escort gaat de prostituee naar de klant toe en wordt per tijdseenheid ingehuurd, al dan niet afgesloten met seksueel contact. Het bemiddelingsbureau zorgt over het algemeen voor vervoer en de veiligheid van de prostituee. Hiervoor krijgt het bureau een percentage van de opbrengst. 15% van de werkzame prostituees werkt in de escort. Thuiswerksters De prostituee werft haar klanten door middel van advertenties of mond tot mond reclame. De klant wordt thuis ontvangen. Vaak hebben thuiswerksters een vaste klantenkring. Ongeveer 5% van de prostituees werkt thuis. 1.3 Straatprostitutie Prostitutie bestaat in Nederland al heel lang in verschillende vormen. Straatprostitutie is daar één van. Het was een geschikte manier voor vrouwen die graag zelfstandig wilden werken. Zij werkten hun klanten af in peeshotelletjes. Deze vorm van prostitutie bestond naast de rosse buurten en was min of meer geïntegreerd in het stedelijke leven. In de jaren `70 werd heroïne geïntroduceerd in Nederland. Het aantal verslaafde vrouwen dat ging tippelen om het gebruik hiervan te kunnen bekostigen nam toe. Zij trokken dealers, pooiers en randfiguren aan waarop de overlast groter werd en de buurten in opstand kwamen. Hierop organiseerde de gemeenten een opjaagbeleid om de straatprostituees te verdrijven (zie ook paragraaf 1.1 voor de situatie in Den Haag). De vrouwen verspreidden zich over de stad maar verdwenen niet. Hierdoor ontstond een onveilige werksituatie. Prostituees moesten sneller werken en namen niet de tijd hun klanten te checken. Het aantal geweldplegingen nam toe. Bovendien raakten de vrouwen uit het zicht van de hulpverlening en veroorzaakten zij opnieuw overlast in andere (woon) wijken. Halverwege de jaren `80 zagen de gemeenten in dat het opjaagbeleid niet het gewenste effect had en besloot gebieden aan te wijzen waar straatprostitutie gedoogd werd. Nog later werden er in plaats van de gedoogzones officiële tippelzones geïntroduceerd. Prostitutie door verslaafden was nu eenmaal niet meer weg te denken en concentratie zou de overlast 14

15 beperken en bovendien hulpverlening, gezondheidszorg en spuitenruil mogelijk maken. Daarbij kon de overlast die straatprostitutie tot nu toe veroorzaakt had, bestreden worden. Dit beleid werd ook wel verdedigd met het argument dat vrouwen maar beter met prostitutie hun geld kunnen verdienen dan met roven en stelen. Dit betekent dat tippelzones niet meer als openbare orde probleem werden gezien, maar juist als een oplossing daarvoor. Veelal werden tippelzones gevestigd op bedrijventerreinen buiten de stad. Dit om de overlast voor woonwijken te beperken. Tevens werden bij de tippelzones huiskamers ingericht waar straatprostituees even konden bijkomen en onder het genot van een kop koffie door hulpverleners gestimuleerd werden om af te kicken. Spoedig volgden afwerkplekken ten behoeve van de veiligheid. Prostituees hoefden met hun klanten de zone niet te verlaten en waren zo minder aan hun genade overgeleverd. Op dit moment kent Nederland acht tippelzones. In 1984 en 1985 zijn in Den Haag en Utrecht de eerste zones geopend. Later volgden Rotterdam, Amsterdam (inmiddels gesloten), Arnhem, Groningen, Nijmegen, Heerlen en Eindhoven. Opvallend is dat Amsterdam haar tippelzone in 2003 sloot, terwijl Eindhoven in datzelfde jaar een zone opende. Beide met dezelfde reden; overlastbestrijding. In paragraaf 2.2 zal ik dieper ingaan op de politieke ontwikkelingen rond de tippelzone in Den Haag. Door de ontwikkelingen in de jaren `70 en `80 wordt straatprostitutie bijna volledig geassocieerd met drugsoverlast. Dit beeld komt niet overeen met de hedendaagse situatie. Met name sinds de opheffing van het bordeelverbod in 2000, zijn veel migrante prostituees vanuit de clubs op de tippelzone gaan werken. In enkele gemeenten wordt een pasjessysteem gehanteerd waardoor enkel verslaafde vrouwen gebruik mogen maken van de zone. In de overige gemeenten (waaronder Den Haag) is de tippelzone toegankelijk voor iedereen die zich uiterlijk als vrouw vertoont. Op deze zones staan travestieten, transseksuelen en vrouwen uit Oostbloklanden. Het onderzoek van De Boer, Elderman en Luten stelt zelfs dat migrante straatprostituees de oorspronkelijke doelgroep van de tippelzone verdrijven. Dit komt doordat de migrante straatprostituee er over het algemeen beter uit ziet dan de verslaafde straatprostituee. 1.4 Profiel van de gebruikende straatprostituee Zoals eerder gezegd bestaat dé gebruikende straatprostituee niet. Echter zijn er een aantal overeenkomsten die ik hieronder zal beschrijven. Rond straatprostitutie heersen veel vragen. Een van de bekendste is wel waarom. Ondanks dat er door hulpverleners veel theorieën bestaan, ligt het antwoord vaak in geld. Geld om in het levensonderhoud te voorzien, schulden af te lossen of de verslaving te kunnen betalen. Er is zelden sprake van een positieve beroepskeuze. Prostituees doen hun werk als ieder ander zijn werk doet. Soms met plezier en soms met tegenzin. Tenminste, als ze het uit eigen vrije wil doen. De laatste tijd is er een discussie gaande in hoeverre verslaafde straatprostituees 15

16 vrijwillig werken. Immers, de behoefte aan middelen dwingt iemand om geld te verdienen om het middel te kunnen bemachtigen. Druggebruik Dit onderzoek richt zich op de gebruikende straatprostituee. Vrijwel alle gebruikende vrouwen gebruiken cocaïne als hoofdmiddel. Cocaïne wordt verkregen uit de bladeren van de cocaplant die groeit in Zuid-Amerika. Cocaïne werd in eerste instantie ook gebruikt als middel in de geneeskunde om plaatselijke gevoelloosheid te bewerkstelligen. Cocaïne veroorzaakt euforie. Vermoeidheid en honger nemen af. Een intens gevoel van gelukzaligheid maakt zich meester van de cocaïnegebruiker. Cocaïne kan gesnoven, gerookt en geïnjecteerd worden. Op straat is vooral het gebruik van crack (gekookte coke) populair. Crack is onzuivere basecoke met restanten natriumbicarbonaat, dat zijn naam te danken heeft aan het knetterend geluid dat tijdens de verhitting ontstaat. Het werkt heftig, maar kort, waardoor een dag gebruik van gekookte coke erg duur uitvalt. De werking van crack begint zeer snel en komt heel heftig aan. Deze flash (sterke beginfase) duurt 20 seconden. Na enkele minuten slaat dit om (crash). Men krijgt onplezierige gevoelens, raakt opgefokt, angstig en lusteloos. Men wil dan gelijk weer gebruiken om zich lekker te voelen. Zwaardere gebruikers worden vaak rusteloos en raken snel geïrriteerd. Zelfvertrouwen kan doorslaan tot overmoed. En de zware gebruiker gaat in een schijnwereld leven. De contacten met anderen zijn oppervlakkig, alle drukte gaat om niets en ook intieme gevoelens blijken achteraf schijn. Uiteindelijk kan overmatig base-coke gebruik ernstige complicaties geven: paranoïde psychosen, lichamelijke uitputting, een sterke psychische afhankelijkheid. Cocaïne kan enerzijds achtervolgingswanen oproepen en anderzijds depressieve gevoelens veroorzaken. 5 Redenen waarom mensen drugs gaan gebruiken kunnen heel verschillend zijn. In het onderzoek naar harddruggebruikende vrouwen van het ministerie van WVC (1989), worden voor vrouwen specifieke redenen aangegeven. Proberen de harddruggebruikende partner/ familie te helpen waarop ze zelf gaan gebruiken. Het voldoen aan een ideaalbeeld van een moeder, het verzorgen van het kind en de daarmee gepaard gaande eenzaamheid (alleen thuis zitten) werd hen teveel. Dwang door partner. Proberen te voldoen aan het ideaalbeeld dat van vrouwen bestaat. Een diepe ontevredenheid over het eigen lichaam die verschillende oorzaken kan hebben zoals geweldservaringen, kan een reden zijn om met harddrugs te beginnen. Proberen te voldoen aan het slankheidsideaal. Naïviteit wanneer zij een 'lieve' man hadden ontmoet. Het zoeken naar een middel om weg te lopen van traumatische ervaringen. 5 Visser, H., Verslaving Het labyrinth van de drugs,

17 Eerdere verslavingen als alcohol of medicijnen. Kennismaking met drugs tijdens detentie of verblijf in een psychiatrisch ziekenhuis. Affectieve verwaarlozing. Er bestaan echter vrijwel geen verschillen in de wijze waarop vrouwen (en mannen) met drugs in aanraking komen. De omgeving van familie, vrienden en kennissen waarin al harddrugs gebruikt wordt, is de eerste kennismaking. Druggebruik en straatprostitutie Prostituees die harddrugs gebruiken worden het meest aangetroffen in de straatprostitutie. De begrippen heroïnehoeren en tippelaarsters zijn synoniem van elkaar geworden: een prostituee op straat is in de ogen van het publiek per definitie verslaafd aan harddrugs. Uiteraard is dit een maatschappelijke veroordeling en zijn niet alle straatprostituees verslaafd aan harddrugs. Toch gebruikt een groot deel van de straatprostituees op de Haagse tippelzone harddrugs. In een onderzoek van Pham (2003) is dit 70% van de respondenten waarbij zij aangeeft dat na bestudering van de bezoekersregistratie, het percentage wellicht nog hoger ligt (78%). Daarentegen geeft Levi (2004) aan dat in haar onderzoek slechts 21% van de respondenten drugs gebruikt. Hierbij moet wel vermeld worden dat zij zich gericht heeft tot de hele bezoekerspopulatie van de Haagse tippelzone. Hieronder vallen ook de migrante vrouwen. Desalniettemin gaat het niet om een geringe groep vrouwen die drugs gebruiken. De indruk ontstaat dat prostitutie een makkelijke keuze is voor de vrouwen. De keuze voor prostitutie is veelal een legitimatie achteraf of men kan zich niet eens herinneren dat er een keuzemoment was omdat de drang naar geld en drugs in hen zat. Voor het verkrijgen van harddrugs zijn binnen de wereld van de drugs vaak al veel wegen bewandeld en hebben de vrouwen veel meegemaakt, bijvoorbeeld seksuele contacten in ruil voor harddrugs, alvorens ze de stap zetten tot de publiekelijke vorm van prostitutie. De overgang is dan ook niet zo groot en wordt min of meer als een logisch vervolg gezien 6. Socialisatie Toch dient ook gekeken te worden naar de opvoeding- en verwachtingspatronen. In veel opzichten wordt een mens bepaald door de genen die hij/ zij bezit. Het is genetisch bepaald of iemand gevoelig is voor drugs. Andere factoren hebben echter ook veel invloed op het verloop van iemands leven. In eerste instantie is de opvoeding een belangrijke factor. Veel gebruikende straatprostituees kennen ernstige trauma's. Moeilijke situaties bieden kansen om te groeien en sterker te worden, maar alleen binnen bepaalde grenzen. Als de belasting te groot is, als de gebeurtenissen en gevoelens te overweldigend zijn, leren we er niets van. We stoppen met voelen en beleven, we kunnen niet plaatsen wat ons overkomt. Dat is niet bevorderlijk voor onze groei, maar vernietigd juist onze levenskansen. De emotionele groei 6 Ministerie van VWC, Harddruggebruikende vrouwen,

18 raakt gestagneerd. Later is het moeilijk om woede, pijn, angst en verdriet toe te laten, omdat ze vroeger te heftig waren om te beleven. Niet alleen ernstige trauma's, ook andere aspecten uit de opvoeding kunnen de stap richting prostitutie klein maken. Verwaarlozing, overbezorgdheid, verstikkende liefde van de ouder, situaties waarin het kind de verantwoordelijkheid van de ouder overneemt, beperkingen door religie of een opvoeding waarin een verzorgende rol wordt meegegeven zijn oorzaken die in de verschillende literatuur beschreven worden. Educatie en het maken van keuzes (in de puberteit) zijn andere factoren die van invloed zijn op de levensloop. Betekenis van de tippelzone Regelmatig ontstaat de discussie of werken op een tippelzone, door de verslaving, een keuze is. In het onderzoek van Pham (2003) worden een aantal voor- en nadelen van de Haagse tippelzone beschreven. Van alle verslaafde respondenten zegt 21.2% straatprostitutie onprettig te vinden. De redenen die zij opgeven zijn: Het is gevaarlijk. Het is een zwaar bestaan. Het verdient niet goed. Er zijn teveel meisjes die moeten werken voor hun pooiers. Ik word gedwongen om te werken. Andere positieve redenen die in hetzelfde onderzoek vermeld staan zijn: Het geeft de mogelijkheid eigen baas te kunnen zijn. De anonimiteit is belangrijk. Het is een extra gelegenheid om geld te verdienen als ze overdag niet genoeg achter het raam hebben verdiend. Ze hebben hier veel vaste klanten. Het is een snelle manier om geld te verdienen. In het onderzoek is aan 33 verslaafde respondenten gevraagd of zij denken ander werk in de prostitutie te kunnen vinden. 75.8% denkt van wel. Het aantal vrouwen dat denkt een keuze te hebben, is dus hoog. Tevens wordt beschreven dat de situatie waar de bezoeksters van de Huiskamer zich in bevinden vaak complex is. Er zijn meerdere probleemgebieden die met elkaar verweven zijn. Verslaving is dus niet de enige reden waarom vrouwen voor straatprostitutie kiezen. In paragraaf 4.2 worden een aantal andere redenen genoemd. 18

19 Door Pham is aan de vrouwen (dus ook niet gebruikende vrouwen) gevraagd welke betekenis/functie de tippelzone voor hen heeft. BETEKENIS/ FUNCTIE TIPPELZONE PERCENTAGE Ritme, houvast en vertrouwde werkplek 78.7 % Mogelijkheid geld te verdienen 87.2 % Toegang tot hulpverlening door het bestaan van de Huiskamer 70.2 % Bescherming tegen SOA s door beschikbaarheid condooms in Huiskamer Veilig gebruik: mogelijkheid spuitenruil in Huiskamer/ bekende dealers Veilig werken door bescherming politie tegen uitbuiting, verkrachting e.d % 38.3 % 63.8 % Tippelzone heeft geen betekenis en kan beter gesloten zijn 0.0 % Figuur 2 Betekenis/ functie van de tippelzone De vrouwen hebben naast deze functies ook andere genoemd: het contact met de wijkagent, de mogelijkheid voor controle op hun gezondheid, de gelegenheid om in een sfeer zonder scène onder de mensen te zijn en de Huiskamer waar ze veilig terecht kunnen voor problemen. Opmerkelijk is dat niemand van de vrouwen het bestaan van de tippelzone zinloos vindt 7. Werkomstandigheden Straatprostitutie is de minst veilige vorm. Afwerkplekken, huiskamers, politiecontroles en sociale controle door de vrouwen maken dat het werk niet compleet onveilig is. Toch blijft er altijd een groot veiligheidsrisico bestaan. Dit komt voornamelijk door de klanten die de zone bezoeken. Ze komen uit alle lagen van de bevolking en hebben verschillende culturele achtergronden. Tussen straatprostituee en klant bestaat een machtsverschil met mogelijke nadelige gevolgen voor de vrouw. Vanuit de gesprekken tijdens mijn stage bij de Huiskamer heb ik begrepen dat de vrouwen tijdens het maken van prijsafspraken (dit gebeurt wanneer zij nog buiten de auto staat) altijd onderzoekend in de auto kijkt. De meeste vrouwen stappen niet in wanneer er meerdere mannen in de auto zitten, er bepaalde voorwerpen als messen in de auto liggen, wanneer de klant zonder condoom afgewerkt wenst te worden of wanneer de klant onder haar prijs probeert te onderhandelen. Toch kan deze blik niet voorkomen dat de vrouwen worden blootgesteld aan agressie, mishandeling, beroving, vernedering en verkrachting. Sommige klanten maken goede afspraken en rijden met de vrouw naar de afwerkplek. Na de handeling weigeren zij de vrouw te betalen of pakken het geld terug. Andere klanten rijden (uiteraard zonder toestemming van de vrouw) naar een locatie elders met alle gevolgen van dien. 7 Pham, Haar mening telt,

20 Vrijwel alle vrouwen werken onder invloed van drugs. Dit maakt dat het werk voor hen hanteerbaar is. Het komt echter voor dat vrouwen geen geld hebben om hun middel te bekostigen. Zij staan ziek van ontwenning op de zone in de hoop geld te verdienen zodat zij kunnen scoren. Karsten (1993) schrijft hierover: The customers humiliate and exploit them, they drive slowly along the streets in their cars, while waiting until a woman is sick from withdrawal. They hope that they will get her cheaper that way or that she will do things other women refuse to do. They hope that she will be so desperate that she has no will of her own and will be completely in their power 8. Maatschappelijke veroordeling Dit onderzoek betreft mogelijkheden van inkomstenverwerving binnen de prostitutiebranche na sluiting van de tippelzone. Belangrijk hierin is de maatschappij. Deze krijgt onomkeerbaar met deze problematiek te maken. Prostitutie wordt nog niet algemeen geaccepteerd in de maatschappij. De veel gehoorde clichés als het is het oudste beroep van de wereld' en 'het is er altijd al geweest en het zal altijd blijven bestaan, doen vermoeden dat het beroep in de samenleving enigszins geaccepteerd is. Daarbij zijn veel mensen ervan overtuigd dat het aantal verkrachtingen op straat toe zal nemen wanneer mannen niet de mogelijkheid hebben tot prostitutiebezoek. Het is goed dat het er is, is zo'n ander cliché. Echter wil niemand zowel prostituees als prostituanten kennen. Zodra bekend wordt dat de buurvouw een prostituee is, wordt zij met andere ogen bekeken. De prostituant wordt afgekeurd om zijn daad. Denk hierbij aan voormalig wethouder Rob Oudkerk (2004) die de tippelzone van Amsterdam bezocht. Nadat zijn bezoek bekend werd, moest hij aftreden uit de gemeenteraad van Amsterdam. Er is dus sprake van een dubbele moraal. Prostitutie mag bestaan, maar niet binnen de eigen persoonlijke grenzen. Dit kan vervelende situaties opleveren wanneer de tippelzone gaat sluiten. In paragraaf 1.1 heb ik al beschreven dat straatprostituees continu verjaagd werden in een tijd dat een tippelzone nog niet bestond. De Waldorpstraat ligt in de Haagse wijk Laakhaven. Het Wijkberaad Laakhaven heeft aangegeven bang te zijn voor uitwaaiering van straatprostituees in hun wijk. Mocht er daadwerkelijk overlast in deze wijk ontstaan, dan zal de politie wederom een opjaagbeleid/ repressief beleid voeren. 8 Vertaling: De klanten vernederen en uitbuiten hen, ze rijden langzaam in hun auto langs de straat terwijl ze wachten tot een vrouw ziek is door ontwenning. Ze hopen dat ze op deze manier goedkoper uit zijn of dat de vrouw handelingen verricht die andere vrouwen weigeren te doen. Ze hopen dat de vrouw dermate wanhopig is, dat ze geen eigen wil meer heeft waardoor ze haar compleet in hun macht hebben. 20