de zomer daarentegen waren de paden onzichtbaar door het onkruid. Slechts twee belangrijke wegen werden zwak verlicht. Maar er was ook een theater.

Transcriptie

1 1 AntonTsjechovleefdevan1860tot1904.Hijisdusnietouderdan44geworden. Maarwathijindatkortelevenallemaalheeftbetekendisbijnaniettebevatten.Als hoofdvandefamilie,artsvoorzijnpatiënten,alsschrijvervoorzijnlezersenals betrokkenburger.hijschreefduizendenbrieven,honderdenverhalen,eentiental toneelstukken,bouwdedriescholeneneensanatorium,zettehulpactiesopvoor slachtoffersvandehongersnood,bleefzijnhelelevendoktervoorpatiëntendiehem nietkondenofhoefdenbetalen,schreefeenvernietigendeninvloedrijkboekoverde erbarmelijkeomstandighedenindestrafkolonie sopheteilandsachalin,envondna zijnlevennavolgingvantallozeschrijversenveranderdedelevensvanontelbarelezers entoeschouwers. Voorzijnfamiliezouhijzijnlevenlangzorgdragen,dieliethijnietindesteek.Hij stondzebijmetraad,hieldzeophetgoedespoor,zorgdefinancieelvoorze.vooralzijn grotebroersstondenonderzijnbescherming.beidenwarenkunstenaar,maarnietmet hetuitzonderlijketalentvanhunjongerebroertje,enbeidenkondenhetlevennietaan. Zijnalcoholismezoudeoudstebroeruiteindelijkfataalworden.Totdietijdwaakte Antonoverhem.VanzijnfamiliezouTsjechovzichnooitlosmaken.Hijwildedatniet, hijkonhetmisschienookniet.zijnjeugdjarenwarenweiniggelukkiggeweest. HijgroeideopinhetwarmeZuidenvanRusland,aaneenarmvandeZwarteZee, inhetplaatsjetaganrog.een dovestad,zoalsderussendatnoemen,eenstadin verval,meteenverzandehaven,waarverschillendebevolkingsgroepenmetelkaar leefden,ofbetergezegd:langselkaarheenleefden;russen,tataren,moslims,jodenen vanoudsherookgrieken.laterzouhijnaeenbezoekeenweinigidyllischbeeldvanzijn geboortestadschetsen.hetwasnogaltijddeculturelewoestenijuitzijnjeugd: OveralinhetrondishetzozeerAzië,datikmijnogennietkangeloven. Zestigduizendinwonershoudenzichslechtsbezigmetetenendrinken,metzichvoortte planten,enzijhebbennietdeminstebelangstellingvoorhetleven;overalwaarmenkomt zietmenslechtskoelitsj[paasbrood],eieren,wijnuitsantorinienkinderenaandeborst. Hierzijngeenpatriotten,geenzakenlui,geendichters,zelfsgeenbehoorlijkebakkers. 2 Inditslaperigestadjewarendestratennietgeplaveidenindeherfstenlente veranderdenzeinmodderpoelen,waardevoetgangerstotdeenkelsinwegzakten.in

2 dezomerdaarentegenwarendepadenonzichtbaardoorhetonkruid.slechtstwee belangrijkewegenwerdenzwakverlicht.maarerwasookeentheater.daarziet Tsjechovalsdertienjarigevoorheteersteenvoorstelling;LabelleHelènevan Offenbach.Hijwasverkocht.Datwasdusookleven.Eenwereldvankunstlicht,muziek, pruiken,onverwachtewendingen,liefdesintrigesenvreemdelanden.enjekondeze wereldookzelfoproepen.metzijnbroersenzustersrichttehijzijneigentoneelgroepje opdatoptradvooreenaandachtigpubliekvanouders,vriendenenburen. Zijnvaderwasdezoonvaneenslaaf,eenlijfeigenediezichinde1848vrijgekocht had.demanhadeenkleinekruidenierszaak,maardehandelliepslecht.eenvies winkeltjewaarvanalles,petroleum,kruiderijen,schoonmaakspullenetc,verkochtwerd ofliever:nietverkocht.devaderwaseenvatvoltegenstrijdigheden.godsvruchtigop hetwaanzinnigeaf,maarookeenklaploperendrinker.diedekinderensloeg,hoge eisenaanzestelde,maarzeemotioneelverwaarloosde. TsjechovwerdnadelagereschoolnaarhetGrieksegymnasiumgestuurd,zijn vaderwildedathijzichmengdeonderdegrieksehandelselitevandestad,maaranton sprakgeenwoordgrieks.pasnaeenhalfjaarkwamzijnvadererachterdatantonniets, maardanooknietsgeleerdhadenwerdhijalsnognaarhetrussischegymnasium gestuurd.maarwaardevaderdeanderekindereneronderhieldmetzijnharde, onvoorspelbareoptreden,daarontrokantonzichaanhetgezagvanzijnvader.sterker, opjongeleeftijdmaaktehijalzo'nevenwichtigeenintelligenteindrukdathijmeeren meerhetmorelehartvanhetgezinwerd.hijbeschermdezijnbroerstegenhunvader metwijzeraadofeenliefwoord. AlsTsjechovvijftienisgaatzijnvaderfaillietenneemtdemandebenennaar Moskou.Algauwvolgtderestvandefamilie,behalveAnton.Dieblijftalleenin Taganrogachteromzijnschoolaftemaken.Uitdezetijdzijnzijneerstebrieven overgeleverd.brievenaanverwanteninmoskou,diehijeenhartonderriemsteekt.in veelervanspreekthijzijnbroersmoedin,maakthijzesterk. Eendingmishaagtmijinjebrief,waarombestempeljejezelfalsonbeduidendennietig, kleinbroertje?wordjebewustvanjenietigheid.weetjewaar?voorgodof,zojewilt, voordeintelligentie,deschoonheid,denatuur,maarnietvoordemensen.voordemensen moetmenzichbewustzijnvanzijnwaardigheid.jijbenteerlijk,niet?jijbentgeenschelm. Respecteerdusinjezelfdeeerbaremensenweetdateeneerbaarmensnooiteennonvaleuris.

3 3 NazijnexamenvertrektookAntonnaarMoskou,ommedicijnentegaanstuderen. Alweer:mensenhelpen,betermaken.Hijisdieponderdeindrukvandestadmethaar levendigestraten,metheren'opz'neuropees'gekleed,officierenmetkostbare uniformenenelegantedames,boerinnenmethoofddoekenenbejaardemoejiks, boerenarbeidersinopgelaptepelsjassen;hetgeroepvandekoetsiers,dieeveneen klantwenkenendiscussiërenoverdeprijsvanderit;derustigegevelsvandehuizen, geschilderdinzachtekleuren;deetalagesvandeluxewinkels.enophetrodepleinde murenvanhetkremlin,waarachtereenbuitengewoneopeenstapelingvantorens, koepelsenverguldekruisen enzijnkathedraal,bontabsurdenvrolijkalseen hoop speelgoedopderandvaneentafel. Ominzijnonderhoudtevoorzienschrijfthijkorteverhalenenkomischeschetsen voortijdschriftenmetveelzeggendenamenalsdekrekel,dewekkerendeschaterlach. Zehebbenalgauwsucces.Maardeschrijverijisnogbijzaak.Degeneeskundeiszijn echtgenote,deliteratuurzijnminnares,schrijft ie.datverandertnaeenbriefvande letterkundigegrigorovitjs,eenvriendentijdgenootvandostojewski: Uhebteenreëeltalent,eentalentdatuverbovendeschrijversvandenieuwegeneratie plaatst...alsikpraatoveruwtalent,dandoeikdituitpersoonlijkeovertuiging.ikben ouderdanvijfenzestigjaar,maarikblijfzoveelliefdeervarenvoordeliteratuurenikvolg zoovertuigdhaarevolutie,ikbenzoverheugdalsikietsnieuwsengeïnspireerdsontdek, datikmijnietkanbedwingen,zoalsumerkt,enumijnbeidehandenreik. MaardanvervolgtGrigorovitjsmetdewaarschuwing: Houopmettesnelschrijven.Ikkenuwfinanciëletoestandniet.Alsdienietgoedis, zouhetvoorubeterzijnhongertelijden,zoalsdatdestijdsmetonshetgevalwas,enuw indrukkentebewarenvooreenrijp,volmaaktwerk,nietinéénrukgeschreven,maar gedurendedegelukkigeurenvandeinspiratie.éénwerk,indieomstandigheden geschreven,zalhonderdmaalmeerwaardehebbendanhonderdnovellen,alzijndiedan goed,verspreidinverschillendekranten. Hetwasgezien,hetwasnietonopgemerktgebleven.Eendolgelukkige,bevrijdde Tsjechovantwoordt: Uwbrief,mijngoedeenwarmbemindeboodschappervanvreugde,heeftmijalsde

4 bliksemgetroffen.ikheberbijnabijgeweend...mogegoduwouderdomzaligmaken,zoals umijnjeugdzalighebtgemaakt!ikweetniet,datgeefiktoe,watikmoetzeggenofdoen omumijnerkentelijkheidtebetuigen...alsikeengavebezit,dieikverplichtbente respecteren,dangeefiktoe,tegenoverdezuiverheidvanuwhart,datikdezetotopheden nietgerespecteerdheb.ikvoeldeweldatikdiegavebezat,maarikkanmenietherinneren datiemandmijooitgelezenoferkendheeftalseenkunstenaar...gedurendedevijfjaren, dieikdoorgebrachthebmetvandeenekrantnaardeanderetezwalken,benikovertuigd geraaktvanhunopvattingenomtrentdeonbeduidendheidvanmijngeschriften,ikben eraangewendmijnwerkmetmisprijzentebeschouwen...enikhebzomaarwat neergekrabbeld.datisdeeerstereden.detweederedenisdatikgeneesheerbenentot overmijnorenindegeneeskundezit.ikkanmijgeenverhaalherinneren,waaraanik langerdaneendaghebgewerktendejager,datuheeftbehaagd,hebikineenbadhuis geschreven...ennukomtdaarplotselinguwbrief.vergeefmijdezevergelijking,maarhij heeftopmijhetzelfdeeffectgehadalseenbevelvandegouverneurombinnen vierentwintiguurdestadteverlaten.ikwilzeggendatikeensklapsdeabsolutenoodzaak hebaangevoeldomzovlugmogelijkuithetmoerastegeraken,waarinikverzonkenwas. 4 Deliteratuurwasvanafnuzijnechtgenote,maardegeneeskundebleefhij uitoefenen.enbleefvoorhemookeenbronvaninspiratie.hoezouhetookanders kunnen.deintiemeomgangvaneenartsenzijnpatiëntlevertvoorwiedaargevoelig vooriseengroterijkdomaanbijzonderegrenservaringenop.jeleerthetlevenkennen. Geenberoepsgroepkentzo nintiemeomgang,zowelfysiekalsgeestelijk,metanderen danhuneigenfamilieleden.jepatiënten,jespreektze,jeraaktzeaan,jeruiktze,je snijdtinze,jeobserveertze,jeluistertnaarze,jeredtzehetlevenensomsverliesje ze bijna.zoalshenritoyatbeschrijftinzijnbiografie,tsjechov: ToendedirecteurvanhetplattelandsziekenhuisvanZvenjgorodtweewekenvakantie nam,boodtsjechovspontaanaanomhemtevervangen.eengewaagdestapvooreen jong,onervarengeneesheer.eninfeiteliepzijneerste,zeeronschuldigeoperatieopeen kindookbijnauitopeenramp.dekleineziekesparteldeenschreeuwdezoergdat Tsjechov,diezijnkoelbloedigheidverloor,eencollega svantsjikinotehulpriep,die zondermoeitedeingreepinzijnplaatsdeed. 5

5 Eenvandeverhalen,diehijindezejarenschrijftisDeSteppe.Verhaaliswat zuiniguitgedrukt,hetiseennovellevanzo'n100pagina's.deoproepvangrigorovitjs indachtigschrijfthijbedachtzamerenmeteenlangereadem.hetiseenvoldragen meesterwerk,eenlofzangophetmooierussischegraslandschap.mooimaar afschrikwekkend,denatuuriswreed,netalsdemenselijkenatuur.tsjechovhieldvan hetbuitenleven,maaraltijdmeervantuinendanvanbossen.inzijnwerkenlevenlijkt hijmeertehebbenmetbomendieineengaardgeplantzijndandiedieinhetbos groeien.mindereenmanvandevrijenatuurdanvandetweedenatuur,zoalszijn biografejanetmalcolmsnedigopmerkt.wantdaarwasdehandvandemenstenminste noginteherkennen.hetonbeteugelde(ookindemens)boezemdeangstin. DenkendedatdekrekeldatwelprettigzouvindenaaidenJegoroesjkaenDeniskahemmet hunvingersoverzijnbredegroenerugenraaktenzijnvoelsprietenaan.vervolgensving Deniskaeenvettepaardevliegdiezichmetbloedhadvolgezogenendieboodhijdekrekel aan.dekrekellietheelonverschillig,alswasdeniskaeenoudekennisvanhem,zijngrote, ophetviziervaneenhelmlijkendekakenopenneergaanenvratdebuikvandevliegweg. Toenhijwerdlosgelaten,flitstehijmetderozevoeringvanzijnvleugelsvoorbijen hervatte,zodrahijinhetgraswasneergestreken,zijnsjirpendelied.ookdepaardevlieg herkreegzijnvrijheid;hijbrachtzijnvleugelsinordeenvloogtoenzonderonderlijfnaar depaardentoe. VeeltypischekenmerkenvanTsjechovzijninDesteppeterugtevinden. Ogenschijnlijkisheteenverslagvaneendagenlangereisdoordesteppe.MaarTsjechov verbijzondertdezereisdooreenjongenvannegenjaarhethoofdpersonagetelatenzijn. DoordeogenvandezeJegoroeskazienwijlezersalsofvoordeeerstekeernetalsdit jongetjehetoneindigmonotonelandschap.jegoroeskaisdoorzijnmoederaanhaar broermeegegevenomergensonderwegeenschoolvoorhemtevinden.slimdekeuze voorzo'njongendievaneenleeftijdiswaarophijveelontvankelijkerisvoornieuwe indrukkenennieuweomgevingen.zijnwaarnemingvanhetlandschapisintens,netals zijnervaringvandereisdiehijmaakt,voorheteerstvanhuis,endeeindbestemmingis ongewis.zoietsalshetlevendus.dejeugdvanjegoroeskaiseenverbijzondering,een elementvanvervreemding,dattsjechovrealiseertdoorzijnpsychologischinzicht,zijn laconiekehumorenzijnrespectvoorhetrijkeinnerlijklevenvaneennegenjarige.

6 Ennaastdatjongetjeisdesteppezelfhettweedehoofdpersonage.Netalsbijde groteschildersvanzijntijdonderwiensinvloedtsjechovongetwijfeldheeftgestaan (deberoemderussischeschilderlevitanwaseenvanzijnbestevrienden)ishet landschapnietlangercoulisse,ofachtergrond.hetishetcentraleonderwerpvanhet kunstwerkzelfgeworden.enalseenschilderweettsjechovhetlandschapende reizigersmethungroteverscheidenheidaankleurenenvormen,opteroependoor fijnzinnigeenonverwachtekeuze svanwoorden,begrippenenvergelijkingen.zoiser hetrodehempjevanjegoroeskadatalseenzonsondergangvanmonethetbeeld beheerst. Ookdoorzijnstijl,watlaatjeweg,waarzoemjein,welkedetails,welke gebeurtenissenbeschrijfjewelenwelkeniet,doorditallesweettsjechovdesensatie vanlevendigheidennabijheidopteroepen ofwijdaarzelfnaastjegoroeskaopdebok zitten.hetiseenverhaalvolatmosfeer,zowelindeweerkundigealssentimentele betekenisvanhetwoord.enwatdeschilderkunstnatuurlijknietkandatkaneengoed schrijverwel,hijweetdesensatievanhetverstrijken,ofhetbijnanietverstrijkenvan detijdopteroepen. Watdevermoedelijkeoerbronvanditverhaalis,zijnnietzozeerTsjechovseigen reiservaringen.hetwashetverhaaldatzijnlievemoederhemhadvroegervaak vertelde.hoezealsjongevrouwmethaarmoederinhetnoordenvanruslandverbleef toenzeberichtkreegdathaarvaderoverledenwasenhoezenaarhetzuidenafreisden omhemtezoeken,hoezeoverdestepperedenvanplaatsnaarplaatsmaardeplekmet hetstoffelijkoverschotvanhaarvadernooitzoudenvinden.ditverhaaldroegtsjechov aldiejarenmetzichmee,koesterdehettothijhetopdiepteuitzijnschatkistvan herinneringen,gebeurtenissenenervaringenenhetverwerkteindezenovelle.datis wathijdeed;ervaringenverzamelen,aldannietzelfbeleefd.zijwarendebrandstof voorzijnwerk.hijhadookaltijdeennotitieboekjebijzichwaarinhijvoorvallen, gedachtenenvooralobservatiesnoteerde.veelalopzijnreizen,wanthoebetrokkenhij ookwasbijzijnomgeving,zijbenauwdehemooksnelendanmoesthijweg.inde notitieboekjesschreefhijdandekleineobservatiesvanvaaknietmeerdanéénregelop. inplaatsvanlakens vuiletafelkleden dehondliepdoordestraatenschaamdezichvoorzijnkrommepoten erwarenflessenmineraalwaterwaarinkersenwerdenbewaard opderekeningdiedehoteleigenaarhadbewaardstondonderanderen:wandluizen 13

7 kopeken hijmaaktezijntandenschoonenstoptedetandenstokerteruginhetglas Zinnetjeszonderverklaringofcontext,diemisschiennogeenseenplaatszouden kunnenkrijgeninzijnwerk,zonderdathijerdaardaneenverklaringzoubijleveren. Zijnverhalenzijnopgebouwduitditsoortflarden.Flardenvanleven,diedesuggestie vaneeninnerlijklevenwekkenzonderdaterconstanteenalmachtigevertellerisdie hetallemaalvooronsuitspeltenverklaart.datmaaktezijntalentookzogeschiktvoor hettheater,waarjeperdefinitienatuurlijknooitinhethoofdvandepersonageskunt komen.wemoetenhetdoenmethunvaakmerkwaardigeuitlatingen,waartsjechovals geenandervoorofnahemoorvoorhad.vandiezinnetjesdieopnietslijkentevolgen ennergenstoeleiden. 7 Tsjechovkreegweleenshetverwijtdathijgeenpolitiekschrijverwas.Hijleefde tenslotteineentijdeneenianddiedaaromvroegen.hijantwoorddedandathijhet levenbeschreefzoalshetwas,nietzoalshetzoumoetenzijn.veelvanzijntijdgenoten engrotevoorgangersalsdostojewskientolstojwarenbeziggeweestmetdegrote socialekwesties.enschrevendedikkeboekenoverdeimmensgrotesocialeproblemen indatonmetelijkgroteland.politiekbewoogernadegewelddadigedoodvantsaar AlexanderIIin1881nietsmeer.HijwasbeziggeweestRuslandtehervormen.Nu warenhetvooraldeintellectuelendieantwoordenprobeerdenteformuleren.diehun landenzijngeschiedenisprobeerdentebegrijpenendiederichtingaangaven waarheenhetmoestmetrusland. In1864waseindelijkdelijfeigenschapafgeschaft.Enhoevandegroepvan miljoenenvrijgelatenongeletterden,volwaardigeburgerstemaken?voordezetaakzag Ruslandzichgesteld.Nietlangerzouhetwesteneenvoorbeeldmoetenzijn,alshettwee eeuwensindspeterdegrotehetgevalwasgeweest.dostojewskizageenautoritair regimeonderhetgezagvanderussisch Orthodoxekerkinhetverschiet.Tolstojjuist zoietsalseenchristen socialistischeboerenstaat.maarreactionairofprogressief,de heilstaatwasnabij.dereflexbijdezeschrijversdiezelfstamdenuitdearistocratieofde bestuurselitewasuitschuldgevoelenonwetendheid,demassaonmondigeenhaveloze boerenteidealiseren.daarmoesttsjechovdusnietsvanhebben.hijwaseenrealist,hij

8 kendedeboeren,hijkendedemens.eerstmaareenseengrondwet,waarindeburger beschermdzouwordentegendewillekeurenhetgeweldvandestaat.zoalsfrankrijk, waaremilezola,metbehulpvanhetrechthetslachtoffervaneenantisemitischcomplot inhetleger,deofficieralfreddreyfushadvrijgekregen. 8 Inzijnstudietijdopenbarenzichdeeerstetekenenvaneenziektewaaraan Tsjechovzaloverlijden,tuberculose.Eenziektewaarhijindeeerstejarenweinig aandachtaanschenkt.hijverdringthet,datkandanooknog,maargaandewegdejaren 90krijgtdetbcsteedsmeervatophemtotdathijnietlangerinMoskoukanwonen.In watdelaatstetienjaarvanzijnlevenblijkentezijn,kanhijalleennogmaarinhet warmezuidenvanzijnjeugdwonen.debloedingenpoogthijzototeenminimumte beperken.eenaangrijpenddetailisdathijopeengegevenmomentzoverzwaktisdat hijalleennogmaarzachtenrustigkanademhalen,ommaarnietsopentehaleninzijn longen. Doordedoodopdehielengezetenwerkthijalseenbezetene.Koortsachtiglijkt hetwel,eenbekendfenomeenbijtuberculose lijders.hijontdekthettheaterweeren hettheaterhem.inmoskouiseengezelschapopgerichtdateenveelrealistischer maniervanspelenvoorstaat,minderbombastischenretorischdangangbaar,het KunsttheatervanKonstantinStanislavski.Dezeeenvoudsluitgoedaanopdeschijnbare ongekunsteldheidvantsjechovsteksten,enzijnhangnaarwaarheidenwaarachtigheid. Willenlatenzienzoalshetlevenis. Doodenverlieswordenbelangrijkethema'sdezejaren.Zijnzusterenmoeder blijvenaldiejarenvoorhemzorgen.alsaltijdheefthijveelbelangstellingvoor vrouwenenvanvrouwen.maaralszeteopdringerigworden,wordenzededeur gewezen.hijisdaarinnietaltijdevenkies.hijflirtmetvrouwen,spreektmetzeop basisvangelijkwaardigheid(nietvanzelfsprekendindiedagen),maaralszemeergaan verwachtenwijsthijzeresoluutaf,meteenkwinkslagofeenterechtwijzing.totdatde actriceolgaknipperinzijnlevenverschijnt.hijziethaarindemeeuwenvoorheteerst speelthijserieusmetdegedachteaaneenhuwelijk.uiteindelijktrouwenze,maarhij blijftmetzijnmoederinjaltawonen,terwijlzijnvrouwfuroremaaktinmoskouinzijn stukken.voorhaarschrijfthijdekersentuin,eentekstvergevenvanafscheidenvertrek enhoebelangrijk,haastopdringerig,deherinneringwordtnaarmateweouderworden.

9 Tsjechovwistdathijgingsterven.Vandatbesefiszijnlatewerkdoordesemt.Net alshunschrijverlijkenzijnpersonageszichpermanentineentussengebiedtebevinden tussendromenenwaken,tussenhetlevenendedood.dekersentuineindigtmetde hoogbejaardebediendefirs,vergetendoordefamiliebijhundefinitievevertrekuithet landgoed.moevanhetleven,geefthijzichlaconiekoveraanwatkomengaat vermoedelijkdedood. 9 InhetverhaalDeBisschopdathijindezetijdookschrijftzijnwegetuigevanwat delaatstedagenvaneenzieke,voornameprelaatblijkentezijn.uithetnietsstaatinde paasweeknaeendienstzijnmoedervoordepriester.hijheefthaaringeentijden gezien.deeenvoudigeweduwvrouwspreekthemaanmetu,detweezijnvolkomenvan elkaarvervreemd.beeldenvanvroeger,vanzijnoverledenvader,zijnopleidingophet seminarie,schuivenderestvandeweekoverhetheden.deknagendetwijfelofhijer welgoedaanheeftgedaanroemnastrevenspeeltop.ishethetallemaalwaard geweest,heefthijhetverschilgemaakt?zijnhogepositieheefthemgeïsoleerdvanzijn omgeving.hadhijnietbeterdorpspopekunnenwordenenzoietsbetekentvoorde eigengemeenschap? EenpaardagenlatersterfthijenbesluitAntonTsjechovditbijzondereverhaal overeenbegaafdenduseenzaammensalsvolgt: Naeenmaandwerdeennieuwevicarisaangesteldenniemanddachtmeeraanbisschop Pjotr.Daarnavergatenzehemtotaal.Enalleendeoudevrouw,demoedervande overledene,dienubijhaarschoonzoon,dediakenwoontineenafgelegenprovinciestadje, begon'savonds,alszijhaarkoeophaaldeenopdemeentanderevrouwentegenkwam, overhaarkinderenenkleinkinderentevertellen,overhaarzoon,diebisschopwas geweest,endatdeedzebedeesd,bangalszewasdatanderenhaarnietzoudengeloven... Endatwasookzo,langnietiedereengeloofdehaar. (KarimAmeur)