Evaluatie van en voorstellen voor beleidsinstrumenten voor beeldende kunst

Transcriptie

1 Evaluatie van en voorstellen voor beleidsinstrumenten voor beeldende kunst Work in progress Dirk De Wit, december 2012 BAM Instituut voor beeldende, audiovisuele en mediakunst Bijlokekaai 7D 9000 Gent

2 Inleiding Spelers in de hedendaagse beeldende kunst nemen diverse functies op en ze worden aangestuurd vanuit verschillende beleidsniveau's, domeinen en kaders. Naast de non-profitorganisaties zijn ook heel wat private spelers actief in de sector. Het beleid voor de beeldende kunst is nog jong en het veld volop in ontwikkeling. Veld en beleid beïnvloeden elkaar stapsgewijs, vanuit bepaalde noden, en met weinig overzicht op het geheel. Zo ontstaan er na de oorlog enkele pilootgalerijen in Antwerpen en Brussel, worden in de jaren 1980 musea voor hedendaagse beeldende kunst opgericht door steden, provincies en Vlaanderen, nemen ook cultuurcentra beeldende kunst op in hun werking. Door de invoering van het Museumdecreet (1996) worden de musea S.M.A.K., Museum Dhondt-Dhaenens en Middelheimmuseum in 1999 erkend op landelijk niveau. Eind jaren 1990 werd een beleid ontwikkeld voor steun aan kunstenaars en organisaties op Vlaams niveau, in 2006 werden er structurele subsidies toegekend en daarnaast spelen ook andere beleidsdomeinen een steeds grotere rol. Het beleid voor beeldende kunst wordt dus gemaakt vanuit verschillende beleidsniveaus (Vlaams, regionaal en lokaal), beleidsdomeinen (cultuur, onderwijs, media en innovatie, binnenlandse zaken) en beleidskaders (Decreet Lokaal Cultuurbeleid, Cultureel-erfgoeddecreet, Kunstendecreet, agentschap Kunsten en Erfgoed (nominatim gesubsidieerde instellingen, Topstukkendecreet, Collectie Vlaamse Gemeenschap), decreten rond hoger kunstonderwijs, Decreet op de integratie van kunstwerken in gebouwen van openbare diensten en daarmee gelijkgestelde diensten en van door de overheid gesubsidieerde inrichtingen, verenigingen en instellingen die tot de Vlaamse Gemeenschap behoren uit 1986 (1%- regeling voor kunst in publieke gebouwen)). Vandaag hebben we een duidelijker beeld van de complexiteit en interrelaties in het veld. Op basis hiervan kunnen de beleidsinstrumenten die door de jaren heen werden ontwikkeld herzien worden om een beleid te kunnen voeren waarmee specifieker kan ingespeeld worden op de realiteit van de beeldende kunst en om die verschillende beleidsinstrumenten beter op elkaar te laten inspelen (complementariteit, integraal beleid). In deze oefening hebben we oog voor twee bewegingen: enerzijds de zorg voor een sterk sectorspecifiek beleid en anderzijds de zorg voor het geheel van het kunstenbeleid en daarmee verbonden de transversale thema's die voor alle disciplines gelden en kunstenbeleid koppelen aan erfgoed en aan het brede cultuurbeleid. Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 1

3 Huidige beleidsinstrumenten op diverse beleidsniveaus en domeinen Talentontwikkeling als basisfunctie van het cultuurbeleid Vlaams: gericht op professionele en semi-professionele Onderwijs Cultuur makers hoger onderwijs: kunstopleiding, kunstwetenschappen, archivistiek en bibliotheekwetenschappen, publieksbemiddeling en voortgezette opleidingen zoals culturele studies en cultuurmanagement, behoud en beheer Kunstendecreet: ontwikkelingsbeurzen, residenties, projecten (masterclasses, conferenties,..), internationaal werken amateurkunsten stimuleren en ondersteunen Onderwijs Cultuur Lokaal: gericht op amateurkunsten DKO: Semiprofessioneel en amateurkunst kunstenaarsateliers, ontmoetingsplaatsen voor kunstenaars, ontwikkelings- en trajectsubsidies (steden en centrumsteden) platforms en opleiding voor amateurkunst Ontwikkeling van culturele competenties van burgers als basisfunctie van het cultuurbeleid Vlaams Cultuur: aandachtspunt binnen kunsten, erfgoed en één van de kerndoelen van het sociaal-cultureel werk en lokaal cultuurbeleid taken van visie, kennis en regie zowel bij onderwijs als bij cultuur Lokaal één van de kerndoelen van het sociaal-cultureel werk en lokaal cultuurbeleid Creatie/productie, zakelijke omkadering, distributie, promotie en verkoop als basisfunctie van het cultuurbeleid bijna uitsluitend Vlaams niveau: cultuur, media, innovatie, economie Lokaal Europees Cultuur Kunstendecreet: beurzen, residenties, internationale projecten, reis- en verblijfskosten, distributie, managementbureaus, werkplaatsen kunst in publieke ruimte, opstartsubsidies, trajectsubsidies European Cultural Foundation (Step, artistic grants, collaboration grants) en Creative Europe Kunstenloket: zakelijk advies steunpunt: info, begeleiding, internationale communicatie, duurzame internationale relaties Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 2

4 bijna uitsluitend Vlaams niveau: cultuur, media, innovatie, economie Lokaal Europees Innovatie Binnenland Flanders DC (info en opleiding) en iminds (kunstenaars betrekken bij innovatieprojecten, Art&D) Kunstcel Vlaams Bouwmeester: 1%-regeling Presentatie en distributie als basisfunctie van het cultuurbeleid Vlaams Kunstendecreet: projecten en organisaties Lokaal: steun voor presentatie, geen steun voor distributie werking cultuurcentra en gemeenschapscentra en bibliotheken tentoonstellingsevents buiten de muren Provincies: musea en presentatieplekken Netwerken als basisfunctie van het cultuurbeleid Vlaams Netwerken op basis van functies: koepel van musea, platform werkplaatsen en residenties, belangenbehartigers (kunstenaars, organisaties, galeries) Relaties tussen verschillende beleidsdomeinen, zowel op beleidsniveau (cultuur onderwijs, media onderwijs, economie creatieve industrie...) als via instituties die bruggen bouwen, bijv. Canon Cultuurcel (relatie met onderwijs), iminds (relatie met innovatiebeleid) Lokaal Netwerken van diverse spelers in kunst, cultuur en andere domeinen: samenbrengen van makers, galeries, presentatieinstellingen, kunstenaarsateliers, residenties, instellingen (musea, kunsthallen), cultuurcentra, hogescholen, universiteiten... beeldende kunst spelers betrekken bij andere domeinen: onderwijs, creatieve industrie, stedelijke ontwikkeling beeldende kunst kaderen binnen bredere beleidskaders (lokale beleidsplannen zijn transversaal opgevat en hebben geen aparte hoofdstukken cultuur en audiovisueel) Onderzoek, theorie en kritiek als basisfunctie van het cultuurbeleid Vlaams: cultuur en onderwijs Lokaal Europees Onderwijs onderzoek aan hogescholen en universiteiten onderzoeksprogramma s en Cultuur Kunstendecreet: tijdschriften, culturele initiatieven rond filmcultuur en filmtheorie Creative Europe Archief en geheugen als basisfunctie van het cultuurbeleid Vlaams Erfgoedbeleid: Cultureel-erfgoeddecreet en Topstukkendecreet Collectie Vlaamse Gemeenschap Cultuur (kunsten en erfgoed) in relatie met media, binnenlandse aangelegenheden: consolideren van kennis, expertise, depot, standaarden Lokaal Steden en gemeenten staan in voor musea en archieven en coördineren lokale spelers Provincies beheren musea en kunstcollecties Provincies coördineren nieuwe erfgoeddepots Belang van projecten in voorbereiding zoals VIAA, een centrale speler voor archivering Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 3

5 Analyse van de beleidsinstrumenten Een complementair beleid voor de Vlaamse gemeenschap en lokale besturen Er bestaat geen overkoepelende landschapstekening die functioneert als kader waarmee lokale besturen en de Vlaamse Gemeenschap een complementair beleid voor de beeldende kunst voeren. Het beeldende kunstbeleid van steden, provincies en de Vlaamse Gemeenschap heeft een verschillend groeipad gekend met weinig structureel overleg en er bestaat geen instantie die daaromtrent een regiefunctie heeft. Steden, centrumsteden en gemeenten spelen een steeds grotere rol in kunst en cultuur en ze maken verbindingen met andere domeinen zoals stadsontwikkeling, gemeenschapsvorming, onderwijs, creatieve industrie en toerisme. Steden maar ook gemeenten koesteren vandaag meer ambities rond hedendaagse beeldende kunst: ze ontwikkelen een kunstenaarsbeleid, brengen kunst in de publieke ruimte, steunen organisaties (musea, beeldende kunstorganisaties) en hebben eigen collecties en archieven. Functies In het algemeen zijn de interrelaties en complementair werken tussen musea, kunstenaars, centra voor hedendaagse kunst, hoger kunstonderwijs en de private sector (opdrachten, foundations, kunstmarkt (galeries en verzamelaars)) niet optimaal. In de pioniersperiode van de jaren 1980 waren er meer coalities tussen verzamelaars, galeries en curatoren en tussen kunstenaars en musea. Ze hadden elkaar nodig om een infrastructuur voor hedendaagse beeldende kunst uit te bouwen. Die betrokkenheid op elkaar is verwaterd, deels door de professionalisering die telkens vanuit een ander beleidsniveau wordt aangestuurd. De musea werden in hoofdzaak door steden en provincies opgericht en daarna ook op Vlaams niveau. Het Museumdecreet heeft structuur en helderheid gebracht in dit veld. De kloof tussen musea en sector (kunstenaars, galeries, nieuwe organisaties beeldende kunst) is het voorbije decennium echter wel vergroot. Daarnaast zijn het Kunstendecreet en het Cultureel-erfgoeddecreet twee aparte beleidsinstrumenten, terwijl we vaststellen dat in de beeldende kunst 'kunst en erfgoed' soms naadloos in elkaar overgaan. Musea zijn bijvoorbeeld in hoofdzaak erfgoedinstellingen en spelen tegelijk een centrale rol in het veld van de hedendaagse beeldende kunst. Werken met archieven en voeren van onderzoek maakt integraal deel uit van de praktijken van kunstenaars, theoretici en curatoren. Dat schept soms onduidelijkheid: moet een museum voor zijn tentoonstellingen vanuit het Kunstendecreet gesteund worden en moet de erfgoedwerking in de beeldende kunst (zoals de zorg voor archieven) vanuit kunsten of vanuit erfgoed gesteund worden? Bepaalde initiatieven vallen tussen twee stoelen en kunnen daardoor maar niet opgericht worden: reeds meer dan 10 jaar is er vraag naar een initiatief rond archieven van kunstenaars, curatoren en galeries/verzamelaars om deze beter op te sporen, te bemiddelen bij kwesties rond archiveren, depot en behoud en beheer en om er onderzoek rond op te zetten. De kunstmarkt is het laatste decennium enorm gegroeid met een steeds stijgende impact op het werkveld, zowel in positieve als negatieve zin. Vanuit het beleid worden er relatief weinig structurele relaties opgebouwd met de galeries. Ook organisaties hebben over het algemeen weinig contacten met de galeries. Sector en beleid hebben sinds 2006 ingezet op de inhaalbeweging van organisaties beeldende kunst binnen het Kunstendecreet. De aandacht voor de kunstenaars is er echter op achteruitgegaan. Er is achteruitgang op financieel gebied, de beleidsinstrumenten werden binnen het Kunstendecreet genivelleerd terwijl er nood was aan diversificatie, binnen het decreet ging de dialoog en interactie (en het vertrouwen) tussen kunstenaars en overheid verloren, de internationale werking werd haast helemaal uitgehold en het residentiebeleid stagneerde. De recente actualisering van het residentiebeleid (enkel in het westen) betekent eigenlijk een achteruitgang in een wereld die alsmaar internationaliseert. De nieuwe ontwikkelingen omtrent creatie en verkoop (opdrachten en kunst in publieke ruimte, internationalisering, managementbureaus en werkplaatsen, residenties, onderzoek in de kunsten, zelforganisatie van kunstenaars, de steeds groeiende kunstmarkt) worden beleidsmatig te weinig opgevolgd. Ten slotte bevinden diverse steunmaatregelen rond kunstenaars zich op verschillende plekken in het beleid (deels in het decreet en deels via het agentschap, hoger onderwijs, (onderzoek in de kunsten) en binnenlandse zaken (kunstcel Vlaams Bouwmeester). Voor andere individuen die cruciaal zijn in de beeldende Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 4

6 kunst is er geen beleid zoals de curatoren en onderzoekers. De rol van de overheid in het steunen van kunstenaars is niet structureel zoals in theater en dans. De overheid geeft impulsen voor ontwikkeling (carrière, oeuvre, internationale netwerking), hefbomen voor het realiseren van projecten en steun voor valorisering (catalogus) en promotie. Dit vraagt een actieve opvolging van kunstenaars en de omgeving waarin ze werken, om op het juiste moment de juiste impulsen en steun te kunnen geven. Een open subsidiesysteem met kwalitatieve beoordeling (het Kunstendecreet) is blijkbaar niet voldoende. Het Kunstendecreet biedt kansen voor de professionalisering van de instellingen maar vanuit het decreet kan er nauwelijks actief gewerkt worden aan interrelaties en synergie tussen spelers zoals musea, kunstenaars, verzamelaars, presentatieplekken, tijdschriften, enz. Een dynamisch veld is niet enkel een kwestie van kwaliteitsvolle initiatieven maar ook van diverse functies die kwaliteitsvol worden opgenomen en die op elkaar inspelen binnen een organisatie en tussen organisaties. Enkele sectorspecifieke functies van de beeldende kunst komen in het decreet en in de beoordeling te weinig aan bod zoals onderzoek, archieven, publieksbemiddeling, kunst in opdracht en interrelaties met private actoren (zoals galeries en verzamelaars) en domeinen (onderzoek in de kunsten, innovatie). Bovendien zitten functies verspreid in verschillende commissies (werkplaatsen en kunstencentra, sociaal-artistiek, educatie, tijdschriften en publicaties) zodat er geen overzicht is op het geheel. Dit verklaart waarom de klemtoon in de discussie en beoordeling van de commissie beeldende kunst (wellicht ongewild) sterk geënt is op presentatie waardoor andere functies minder aandacht krijgen en wegen. Het Kunstendecreet is in principe open en werkt van onderuit maar vormt geen kader voor een actieve regie hoe functies op het terrein worden opgenomen, noch voor het stimuleren van nieuwe praktijken in instellingen, noch voor het detecteren en invullen van leemtes. Denken we aan de nood aan een initiatief rond archieven en onderzoek, voor kunst in publieke ruimte, kunstkoopregeling, initiatieven om de relatie met de private sector te versterken enz. Is de bottom up benadering en kwalitatieve beoordeling wel voldoende om een goed functionerend veld te bouwen? Moet er niet nagedacht worden over vormen van regie en een voortrekkersfunctie? Verschillende spelers en beleidsniveaus nauwer op elkaar betrekken vanuit een overzicht op het veld (samenwerken, complementair werken, synergie, netwerken van betekenis) is een steunpunttaak en één van de hoofdbekommernissen van BAM. Die kunnen onvoldoende waargemaakt worden omdat het steunpunt enkel kan analyseren en stimuleren via gesprek en overleg, en enkel kan adviseren via de veldanalyses. Belangrijke instellingen worden nominatim gesubsidieerd en blijven buiten beeld bij een veldtekening en bij het uitzetten van beleidsaccenten en beoordeling binnen het Kunstendecreet: M HKA als grote (erfgoed)instelling van de Vlaamse Gemeenschap, Kunst in Huis, Frans Masereel Centrum, Kunstenloket, Kasteel van Gaasbeek. Ook BOZAR is een belangrijke speler voor de beeldende kunst maar wordt via een ander kader ondersteund. Gelijkwaardige beoordeling De gelijkwaardige beoordeling en de schottenloosheid die beloofd wordt binnen het Kunstendecreet is moeilijk te realiseren onder veldspelers zelf: de beoordelingscommissies en de adviescommissie die bevolkt worden door experts uit het veld kunnen moeilijk onderling herverdelen. Er ontbreken heldere beleidskeuzes van de politiek die genomen worden op basis van gefundeerde analyses en strategische kaders. Internationaal werken Internationaal werken is een complexe materie waar diverse partijen bij betrokken zijn: de kunstenaars en hun vertegenwoordigers zoals producenten en galeries, de kunstbeurzen in binnen- en buitenland, de curatoren en instellingen die werken met kunstenaars en over een internationaal netwerk beschikken, de musea die werk aankopen en tonen in reizende tentoonstellingen of via bruiklenen, de residenties in binnen- en buitenland waar kunstenaars curatoren en buitenlandse kunstenaars leren kennen, de internationale tijdschriften, prijzen met internationale uitstraling, de buitenlandse presentatieplekken zoals biënnales, kunsthallen en musea, enz. De huidige beleidsinstrumenten binnen het decreet (internationale projecten), binnen het agentschap (reis- en verblijfskosten) en binnen het Departement (bijzondere deelname aan buitenlandse projecten) zijn partieel, en worden niet ingezet vanuit een overzicht op dit groter plaatje. Als impuls worden ze onvoldoende opgevolgd. De waarden erachter zijn niet duidelijk: marktontwikkeling, oeuvre-ontwikkeling, steun aan een project, Vlaamse promotie en beeldvorming? Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 5

7 Samenvatting Het beeldende kunstbeleid van steden, provincies en de Vlaamse Gemeenschap heeft een verschillend groeipad gekend met weinig structureel overleg waardoor beleidsniveaus nog niet op elkaar afgestemd zijn. De beleidsinstrumenten voor beeldende kunst op Vlaams niveau zijn verspreid over decreten kunsten en erfgoed, het agentschap Kunsten en Erfgoed, hoger onderwijs en Binnenlandse zaken. Het Kunstendecreet biedt in zijn huidige uitvoering weinig kansen voor een sectorspecifieke beoordeling en voor veldopbouw: belangrijke spelers blijven buiten beeld (erfgoed, private spelers, nominatim gesubsidieerde instellingen...) en vanuit het decreet kan er geen actief beleid gevoerd worden voor sterkere interrelaties (bijv. met erfgoed) en voor het opvullen van leemtes. De positie van de kunstenaar verzwakt binnen het Kunstendecreet: de meeste aandacht gaat naar de inhaalbeweging voor de organisaties en de beleidsinstrumenten voor kunstenaars nivelleren, ze gaan er financieel op achteruit en de dialoog tussen kunstenaars en overheid is anoniem en haast onbestaande. Private actoren zijn belangrijke spelers in de hedendaagse beeldende kunst en die worden te weinig betrokken bij praktijk en beleid rond beeldende kunst. Het gaat zowel over de galeries en de verzamelaars, over burgers die kunst kopen, bedrijven die kunstopdrachten geven en over de vele individuen die over waardevolle archieven beschikken zoals kunstenaars, verzamelaars, galeries, critici enz. Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 6

8 Aanbevelingen vertaald naar beleidsinstrumenten Een complementair beleid voor beeldende kunst op het Vlaams en het lokaal beleidsniveau, waarbij functies in het veld van de beeldende kunst (inclusief musea) complementair op elkaar afgestemd worden. Versterken van de positie van de beeldende kunstenaars door een sectorspecifieke benadering Vlaams niveau - Flexibele beleidsinstrumenten die regelmatig kunnen aangepast worden aan de snel veranderende omgeving van kunst, productie, opdrachten, ontwikkeling, presentatie en markt. - Snelle beleidsuitvoering en de mogelijkheid om snel in te spelen op kansen. - Voldoende kennis over kunstenaarspraktijken in de beleidsvoering, om hefbomen juist te kunnen inzetten en follow-up te doen om het effect ervan te kennen. - Overleg tussen kunstenaars en beleidsuitvoerders om een positief klimaat te scheppen en om de beleidsinstrumenten en beleidsuitvoering regelmatig te evalueren en eventueel bij te sturen. Het steunpunt voor beeldende kunst (BAM) kan hier nauwer bij betrokken worden. - Beleidsinstrumenten niet alleen op kunstenaars zelf richten, maar ook op de diverse spelers die betrokken zijn bij het ontwikkelen, maken en spreiden zoals managementbureaus, residenties, werkplaatsen enz., en ook de private spelers zoals galeries, uitgevers, opdrachtgevers enz. Betrek ook de curatoren bij dit ondersteuningsbeleid voor kunstenaars via de steun aan de ontwikkeling (opleiding, residenties, stages) van jonge beloftevolle curatoren. - Diversifieer beleidsinstrumenten zodat ze sterker geënt zijn op de verschillende aspecten van de kunstenaarspraktijk. Binnen de discipline beeldende kunst subsidieert de overheid kunstenaars niet op structurele basis. Het zijn eerder impulsen en hefbomen om verschillende ontwikkelingen en realisaties mogelijk te maken. De instrumenten worden daarom best gediversifieerd om zo beter als hefboom of als impuls te functioneren. De instrumenten zouden geënt moeten zijn op de verschillende aspecten van de kunstenaarspraktijk: talentontwikkeling (ontwikkelingsbeurs, voortgezette opleiding en residenties), pre-productie en financiële ontwikkeling, creatie (verschillende types beurzen, werkplaatsen, coaching), productie en ondernemerschap (managementbureaus, producenten, alternatieve productiestructuren, minitoelagen, bemiddelaars), valorisering (publicaties), promotie en verkoop (galeries, agenten, catalogi), onderzoek (onderzoek in de kunsten, werkplaatsen en residenties, onderzoeksbeurzen, heroriënteringsbeurzen), kunstopdrachten en kunst in publieke ruimte, internationaal werken, internationale projecten, erfgoed (kunstenaarsarchieven). - De diverse beleidsinstrumenten rond kunstenaars op Vlaams niveau dichter bij elkaar en dichter bij de kunstenaarspraktijk brengen: Instrumenten voor ontwikkeling van talent, oeuvre en carrière - steun aan opleidingen en steun voor volgen van opleidingen (ook curatoren) - ontwikkelingsbeurs (ook voor curatoren) - trajectbeurs (doorontwikkeling) - herbronningsbeurs voor oudere kunstenaars - inhoudelijke en/of zakelijke coaching via mentoren (ook curatoren) - residentiebeleid in binnen- en buitenland (ook curatoren) - oeuvrecatalogi - minitoelagen (voor uitrusting van atelier) - instrumenten om de resultaten van het onderzoek in de kunsten (hogescholen) te ontsluiten en beschikbaar te Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 7

9 maken voor kunstenveld Instrumenten voor ondersteunen van creatieprojecten - ontwikkeling en voorbereiding (klein budget om financiering en partners te zoeken en om een project dossier samen te stellen) - projectsubsidie - kunstenaarsboeken - werkplaatsen - meerjarige steun aan (alternatieve) managementbureaus - creatieopdrachten (aanvraag wordt gedaan door de opdrachtgever) - sociaal-artistieke projecten - minitoelagen (voor creaties) - kunst in publieke ruimte (focus op innovatieve projecten en steun in de vorm van bemiddelaars) Instrumenten voor (internationale) promotie en ontwikkelen van duurzame internationale relaties - steun aan internationale projecten van kunstenaars - tussenkomst voor reis- en verblijfkosten - internationale promotie van kunstenaars (Venetië en andere belangrijke biënnales) - internationale uitwisselingsprogramma's voor kunstenaars en/of curatoren - galerieregeling voor deelname aan buitenlandse kunstbeurzen Aankoopbeleid Vlaamse Gemeenschap - heropstarten van aankoopbeleid Vlaamse kunst door een intendant of een kleine commissie die kunstenaars en de ontwikkeling van hun oeuvre goed opvolgt. Regie en coördinatie - kunst in publieke ruimte: bruggen bouwen met de Kunstcel van de Vlaamse Bouwmeester en met de lokale cellen kunst in publieke ruimte en een pool vormen van ervaren bemiddelaars - internationaal werken: kennis consolideren over het internationale veld beeldende kunst met betrekking tot promotie van kunstenaars (kunstbeurzen, biënnales, internationale distributie van publicaties) en met betrekking tot het ontwikkelen van duurzame relaties en uitwisseling, in nauw overleg met BAM - coaching en ondernemerschap: individueel advies en coaching van kunstenaars afstemmen op de programma's van Kunstenloket en Flanders DC Lokaal niveau Steden Steden kunnen een dynamische, aantrekkelijke en vruchtbare werkomgeving voor kunstenaars creëren door initiatieven te steunen zoals atelierruimte, ontmoetingsplekken, eerste presentatieplekken. Steden kunnen faciliterende maatregelen nemen om galeries aan te trekken (leegstaande ruimtes, goedkope huur, clusteren van galeries, private ondernemers stimuleren om ook ruimte te voorzien voor cultuur in het kader van stadsontwikkeling en diversifiëren van functies). Galeries vormen een belangrijke schakel in een stedelijke beeldende kunstomgeving. Steden trekken buitenlandse kunstenaars aan via hogescholen en door het steunen van stedelijke residentieprogramma's. Dit kan gebeuren via bestaande initiatieven of op initiatief van een stad. Een dynamische kunstenaarscommunity trekt steeds andere spelers aan zoals curatoren en theoretici/critici. En zo'n scène is dan weer een belangrijk criterium voor galeries om zich al dan niet in een stad te vestigen. Steden kunnen musea en presentatieplekken stimuleren om ook iets te betekenen voor de lokale kunstenaarsgemeenschap: presentatie van lokale kunstenaars, plaats voor ontmoeting en debat aanreiken, aankoopbeleid rond kunstwerken en archieven enz. Steden ontwikkelen een beleid rond opdrachten en kunst in publieke ruimte en voeren een eigen beleid in samenwerking met experts uit het lokale kunstenveld. Ze introduceren projecten, werken aan visieontwikkeling, zorgen voor omkadering en methodologie (bemiddelaars en productionele ondersteuning), werken tussen verschillende domeinen en zorgen voor communicatie, publiek draagvlak en publieksbemiddeling. Het creëren van een rijke omgeving voor kunstenaars leunt aan bij diverse beleidsdomeinen. De integrale beleidsaanpak van Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 8

10 steden biedt kansen: - link met werkgelegenheid en creatieve industrie: beeldende kunst als speerpunt beschouwen van de creativiteit in een stad (aanjager, think tank van nieuwe thema's en ideeën, voorhoede) - link met stadsontwikkeling: lege ruimtes ter beschikking stellen of creatieve spelers aantrekken in delen van de stad in ontwikkeling (ateliers, kleine presentatieruimtes, galeries) - link met toerisme: musea, tentoonstellingen als aantrekking van cultuurtoeristen - link met (internationale) beeldvorming (stad kan zich profileren met zijn dynamische kunstenaarscommunity) Centrumstreden Ook centrumsteden ontwikkelen een kunstenaarsbeleid. Hun beleid is gericht op kwalitatieve ontwikkeling door professionele en semi-professionele kunstenaars dichter bij elkaar te brengen en door de kunstinstellingen te betrekken bij DKO en hogescholen. - Platforms rond ontmoeting, debat en presentatie (ontwikkelen van een lokale community) - Creatie- en presentatie-initiatieven voor lokale kunstenaars (wedstrijden, kunstopdrachten,...) Dergelijke platforms kunnen ook een bovenlokale betekenis krijgen en aanspreekpunt worden voor cultuurcentra en gemeenschapscentra in de buurt. Centrumsteden ontwikkelen een beleid rond opdrachten en kunst in publieke ruimte en betrekken lokale spelers beeldende kunst bij dit beleid. Gemeenten Cultuurcentra, gemeenschapscentra en bibliotheken Gemeenten kunnen een meerwaarde betekenen voor de lokale kunstgemeenschap en het publiek door niet alleen ruimte te geven aan lokale kunstenaars maar ook professionele kunstenaars uit te nodigen. Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 9

11 Naar een diverse biotoop van functies Vlaams niveau Aandacht voor de sectorspecifieke functies en expertise Functies en expertise van organisaties moeten op Vlaams niveau complementair zijn en op elkaar inspelen, met aandacht voor relaties met organisaties die gesteund worden vanuit andere sectoren en domeinen zoals het hoger kunstonderwijs. Daarbij moet ook de nodige aandacht aan erfgoedfuncties worden geschonken: zowel kunstenorganisaties die erfgoedfuncties opnemen als organisaties die in hoofdzaak door erfgoed gesteund worden (zoals bijvoorbeeld musea voor hedendaagse kunst). Functies: - Presentatie en publieksontwikkeling (audience development) - Bemiddeling en educatie - Kritiek - Onderzoek en reflectie (rond levende kunstenaars en rond archieven) Meer aandacht voor erfgoedfuncties die belangrijk zijn binnen de beeldende kunst en meer interactie tussen het erfgoedbeleid en het kunstenbeleid. BAM pleit om voor beeldende kunst de functie onderzoek ook te verbinden met het opsporen van archieven, en dit als functie mee op te nemen in het kunstenbeleid. Dit behelst het detecteren van private collecties en archieven en op het bemiddelen bij het bewaren en ontsluiten ervan (model van Centrum voor Vlaamse Architectuurarchieven), in nauwe samenwerking met musea. De werkingen van musea en archieven in hedendaagse beeldende kunst zouden ondubbelzinnig ondergebracht kunnen worden bij erfgoed, vanuit de visie dat ontsluiting en interactie van erfgoed van de actuele productie een integraal onderdeel zijn van een werking rond levend geheugen. Musea hebben wel een plek in veldanalyses en beleidswerk in de beeldende kunst. Consequenties: - Een initiatief rond het bemiddelen bij het bewaren en ontsluiten van private collecties en archieven: een uiterst lichte structuur die belangrijke collecties en archieven in kaart brengt, doorverwijst naar expertiseplekken rond depot en bewaren en die bemiddelt met onderzoekers en curatoren om via deze weg die collecties en archieven ook publiek te maken (tentoonstellingen, publicaties). - Een onderzoekscel rond kunst in België na de tweede wereldoorlog: een lichte structuur die zelf onderzoek initieert, bestaand onderzoek rond dit thema bundelt en onderzoeksthema's stimuleert in de bestaande onderzoeksinstellingen (musea, hogescholen en universiteiten). Betrekken van de private actoren op diverse niveaus Burgers actief betrekken bij het beeldende kunstenveld: Lidmaatschap van een museum of kunsthal naar buitenlands model van de Kunstvereine of musea die een getrapte structuur hebben van betrokkenheid en financiële inbreng (geïnteresseerde burgers, verzamelaars, bedrijven) Kunstkoopregeling: Zoals de Vlaamse Overheid een initiatief heeft opgezet rond verhuur van kunst (Kunst in Huis), zo zou die overheid ook een initiatief kunnen opzetten rond het kopen van kunst door minder gefortuneerde burgers in de vorm van goedkope leningen. Het is belangrijk dat deze initiatieven, eens opgezet, dichter bij de beleidsvoering en bij de veldopbouw worden betrokken. De kunstkoopregeling is niet alleen goed voor burgers die kunst willen kopen maar ook voor de kunstenaars vermits de verkoop gestimuleerd wordt. Private verzamelingen: Private verzamelingen betrekken bij diverse functies van de publieke sector zoals infrastructuur (depot), behoud en beheer, onderzoek (universiteiten, onderzoekers, musea die onderzoek doen), ontsluiting (diverse vormen van bruiklenen), verzamelen (donaties) en talentontwikkeling (prijzen, beurzen voor kunstenaars en curatoren) Ontwikkelen van een impulsbeleid Naast het steunen van projecten en meerjarige organisaties kan de overheid ook geld voorzien voor bepaalde thema's, praktijken en vormen van samenwerking die ze actief wil stimuleren. Zo'n stimuleringsbeleid heeft de bedoeling om pilootprojecten uit te lokken maar met de bedoeling om daarna te implementeren, hetzij als leerproces, hetzij als een nieuwe functie of praktijk. Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 10

12 Thema's, praktijken en vormen van samenwerking die men wil stimuleren bepaald op basis van veldanalyses en onderzoek enerzijds en op basis van beleidskeuzes van de minister. Toegepast op beeldende kunst zou dit kunnen betekenen: impulsen voor bijzondere aankopen van musea bijzondere projecten rond publieksbemiddeling of rond innovatieve creatie- en presentatievormen impulsen om samenwerking te ontwikkelen met de private sector impulsen voor vernieuwende vormen van duurzame internationale relaties en samenwerking... Impulsen kunnen best open gehouden worden voor alle spelers: projecten en structuren, ongeacht de grootte van het subsidiebedrag dat ze reeds ontvangen. Lokaal niveau Steden Steden kunnen presentatieplekken actuele beeldende kunst (small spaces, kunsthallen) steunen in de vorm van infrastructuur: ter beschikking stellen (erfpacht), onderhandelen met private bouwheren of geven van huursubsidie. Steden kunnen ook een rol spelen in het samenbrengen van partijen op zoek naar synergie: synergie rond zichtbaarheid maar ook synergie rond delen van ruimtes en diensten. Voor de werking en programmatie neemt het Vlaamse beleidsniveau de hoofdrol. Steden kunnen de lokale vernetwerking van beeldende kunstorganisaties stimuleren: - binnen beeldende kunst: vernetwerking tussen kunstenaarsplekken, presentatieplekken, musea en hogescholen in de vorm van overlegplatforms, gemeenschappelijke communicatie (overlegplatforms beeldende kunst). -de rol van steden in de synergie onder musea op stedelijk niveau (hedendaagse kunst, oude kunst, toegepaste kunst, stadsgeschiedenis) met het oog op synergie in het delen van functies en expertise (depot, archiveren, restauratie,...) -steden kunnen de organisaties beeldende kunst helpen vernetwerken met andere domeinen op lokaal niveau zoals onderwijs, onderzoek en creatieve industrie. Centrumsteden Centrumsteden zetten in op presentatie van hedendaagse professionele beeldende kunst en zoeken daarbij meestal naar synergie met een bestaande cultuurinstelling zoals een museum, een cultuurcentrum of een kunstencentrum. Daarnaast worden er meer en meer evenementen rond beeldende kunst opgezet, al dan niet buiten de muren. Gemeenten Gemeenten zoeken naar meerwaarde voor dat lokale kunstgemeenschap en lokale publieksgroepen: professionele kunstenaars uitnodigen om werk te maken en/of te presenteren in relatie met het lokale (kunstenaars, ruimte, publiek,...). Regionaal niveau Enkel steun aan presentatie en musea De rol van provincies in musea - West-Vlaanderen: Mu.ZEE - Antwerpen: ModeMuseum, FotoMuseum - Oost-Vlaanderen: bijkomende steun aan stadsmusea - Vlaams-Brabant: bijkomende steun aan stadsmusea - Limburg: Z-OUT wordt gepresenteerd als een alternatief voor het museum in Limburg De rol van de provincie in West-Vlaanderen en Limburg om de kunsten in deze regio's extra te steunen bij gebrek aan grote steden en om de kunsten in de regio te stimuleren: Mu.ZEE, Be-Part, Z33... Aanbeveling om musea voor hedendaagse kunst op stedelijk en/of Vlaams niveau te steunen omdat op die twee niveaus interessante synergie en netwerken kunnen ontwikkeld worden: op stedelijk niveau kunnen er clusters gevormd worden om functies en expertise te delen (depot, archivering, publiekswerking, bibliotheek, ruimte...) en op Vlaams niveau kunnen musea beter afstemmen rond collecties en aankoopbeleid, rond specifieke expertise rond actuele beeldende kunst (archivering en behoud en beheer), op internationale relaties en gemeenschappelijke marketing. Voor Limburg en West- Vlaanderen zouden provincies eventueel deze rol kunnen blijven opnemen. Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 11

13 Procedures voor beoordeling en besluitvorming over hedendaagse beeldende kunst op Vlaams niveau Streven naar een geïntegreerd beleid en structuren vereenvoudigen. Met geïntegreerd bedoelen we tussen een disciplinespecifieke en transversale benadering, tussen Vlaams en lokaal, tussen meerjarige structuren en projecten, tussen profit en non-profit, tussen fondsen en agentschap, tussen sector en overheid. Structuur: over relaties tussen disciplines, functies, meerjarige structuren en projecten Indien meerdere disciplines opteren voor het verfondsen van projecten dan kan gedacht worden aan een projectenfonds of een benadering van projecten binnen het agentschap waarin een aantal sterktes van een fonds worden meegenomen (agentschap kan zelf bedragen uitbetalen tot euro, kan kleinere beleidsinstrumenten zelf bijsturen bijvoorbeeld). Zo ontstaat er een beleidsstructuur van projecten, van meerjarige structuren en twee bestaande fondsen VAF en VFL. Ondanks het feit dat fondsen werden opgericht door de Vlaamse Regering en een voogdijminister hebben kan onderzocht worden hoe de relatie tussen deze entiteiten (fondsen en decreet/agentschap/projectenfonds) versterkt kan worden. Dat zou bijvoorbeeld kunnen door het maken van veldanalyses en landschapstekeningen die worden samengebracht. Zo beweegt elk onderdeel van sector en beleid zich in een groter geheel. Ook als het Kunstendecreet in zijn huidige structuur blijft bestaan is er nood aan het sterkere band tussen disciplines en functies ongeacht de subsidiestructuur (fonds of decreet) waarin ze zich bevinden. De werkvormen kunnen nog steeds gebruikt worden voor de zelfdefinitie, maar worden best niet meer gebruikt als subsidiecategorie in het Kunstendecreet. BAM stelt voor om enkel disciplines te gebruiken als subsidiecategorie (met daarbij ook een categorie multidisciplinair) en daarbinnen te werken met functies. Een organisatie definieert zich op basis van een discipline maar evenzeer op basis van één of meerdere functies. Deze functies moeten per discipline precies bepaald worden want ze zijn niet voor alle disciplines identiek, en de invulling ervan per discipline verschilt sterk. Zo zijn publicaties in beeldende kunst bijvoorbeeld heel belangrijk en wordt presentatie heel anders ingevuld dan in de podiumkunsten. De discipline blijft belangrijk in die zin dat interrelaties zich, ondanks het groeiende interdisciplinair werken, sterk afspelen binnen een discipline. Werken met functies biedt dan weer de mogelijkheden om naar het hele kunstenveld te kijken en evenwicht na te streven tussen bijvoorbeeld ontwikkeling, creatie, presentatie en omkadering. BAM pleit dus niet voor een doorgedreven schottenloosheid waarbij de disciplines wegvallen en wel integendeel. We pleiten wel voor een financiële schottenloosheid tussen disciplines bij de beoordeling. Grote instellingen spelen een belangrijke rol in het veld en hebben een apart statuut binnen de overheid (beheersovereenkomst, bestuur, beoordeling). Het apart statuut van grote instellingen is begrijpelijk, maar tegelijk tegenstrijdig. De grote instellingen staan daardoor buiten het proces van landschapstekeningen en beoordeling. Ofwel zou deze aparte categorie moeten worden afgeschaft en worden het meerjarige instellingen. Ofwel moeten de criteria herzien worden zodat er eventueel meer instellingen grote instellingen kunnen worden. In dat geval zouden die instellingen sterker betrokken moeten worden bij de vierjarige rondes door ze enerzijds mee te nemen in de landschapstekeningen, maar anderzijds ook door de sector op één of andere manier te betrekken bij de vijfjaarlijkse visitatiecommissie en door de beoordeling ervan ook publiek te maken. Stappenplan voor kwalitatieve en evenwaardige beoordeling Ter voorbereiding van een nieuwe vierjarige subsidieronde kunnen steunpunten landschapstekeningen maken van elke kunstdiscipline en van het kunstenveld in zijn geheel op basis van hun veldanalyses, het beschikbaar cijfermateriaal en bestaand onderzoek. Daarnaast zal ook ander materiaal beschikbaar zijn van bijvoorbeeld belangenbehartigers en andere onderzoeksinstellingen. BAM stelt voor om steden en gemeenten ook uit te nodigen om landschapstekeningen te maken van het kunstenveld op lokaal niveau (sectorspecifieke analyses maar ook een geïntegreerde tekening voor alle disciplines én met beschrijving van interrelaties met andere domeinen). LOCUS en VVSG zouden hierin een coördinerende rol kunnen vervullen. Landschapstekeningen van steunpunten en van steden en gemeenten worden vervolgens overhandigd aan een overkoepelende Raad naar model van de Nederlandse Raad voor Cultuur. Die raad heeft de functie van een soort planbureau: ze verwerken de landschapstekeningen en het andere onderzoeksmateriaal tot een geïntegreerde landschapstekening die verbonden wordt met enkele aanbevelingen. Deze Raad maakt landschapstekeningen en aanbevelingen over aan het Vlaams Parlement die erover debatteert. De minister en de Vlaamse Regering nemen de aanbevelingen en het parlementaire debat als basis voor het bekendmaken van de beleidsaccenten en het beschikbare budget voor de volgende vier jaar. Hoe concreter en scherper de geïntegreerde landschapstekening en aanbevelingen, hoe concreter de beleidsaccenten van de minister zullen zijn. Op prangende trends en vaststellingen moet de minister een antwoord of een piste formuleren. Zo zou de minister kunnen vragen om een bepaalde discipline of een bepaalde functie meer ruimte te geven. Met die beleidsaccenten van de minister in het Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 12

14 achterhoofd schrijft de sector plannen. De landschapstekeningen van steunpunten, geïntegreerde landschapstekeningen en aanbevelingen van een Raad en de beleidsaccenten van de Minister vormen het strategische kader. Gelijkwaardige beoordeling binnen het Kunstendecreet Zelfdefiniëring en positionering Organisaties definiëren zichzelf door de discipline(s) waarin ze werken en de functies die ze opnemen. Ze positioneren zich in een netwerk van functies (binnen verschillende organisaties en actoren) die op elkaar inspelen. Beoordeling zowel op basis van functies als op basis van discipline: - Een dossier zou eerst op basis van functie-specifieke kennis beoordeeld moeten worden door een beperkt aantal beoordelaars die experts zijn in een bepaalde functie (hierbij kan het interessant zijn om experts te betrekken die ook expertise hebben rond een functie in andere disciplines). Dossiers met een gelijkaardige mix aan functies worden gegroepeerd en voorgelegd aan een groep van experts die na debat een beoordeling maken (dus geen schriftelijke beoordeling). - Het agentschap analyseert het zakelijk luik van een dossier. - De beoordelingscommissies verzamelen de functiegerichte adviezen en de zakelijke adviezen en maken een geïntegreerd advies voor een discipline. De beoordelingscommissies doen uitspraak over het gevraagde bedrag van een organisatie, maar bepalen zelf geen finaal bedrag. - De mogelijkheid tot reactie van de indieners op het advies blijft ingebouwd zoals dat nu het geval is. - De Raad ontvangt alle adviezen en maakt een geïntegreerd advies voor het hele kunstenveld met voorstellen voor bedragen. Adviezen worden doorgesproken met de steden en gemeenten met mogelijkheid tot repliek. Daarna worden definitieve adviezen overgemaakt aan de minister. Bedenkingen: Meer aandacht voor functies is belangrijk omdat het de beoordeling van een initiatief in het breder kader van een veld vergemakkelijkt en omdat men ook oog heeft voor interrelaties tussen functies die opgenomen worden door verschillende organisaties. Functies en het belang ervan verschillen sterk per discipline. Eenzelfde functie wordt per discipline anders ingevuld. Het is onmogelijk om te beoordelen enkel op basis van functies door de verschillende disciplines heen, omdat een functie tussen disciplines moeilijk te vergelijken is. Het is wel mogelijk en verrijkend om meer algemene expertise rond een bepaalde functie in te brengen in een discipline-specifieke beoordeling. Voor de dossiers die niet in hoofdzaak kunnen toegewezen worden aan één discipline worden commissies samengesteld met de nodige expertise. Hier kan overwogen worden om toch een multidisciplinaire commissie op te richten voor projecten die niet in hoofdzaak in één discipline kunnen ondergebracht worden. Het kan overwogen worden om de disciplines te clusteren (niet samen te voegen!): beeldkunsten (beeldende kunst, architectuur en vormgeving) / podiumkunsten (theater, dans muziektheater) / muziek (klassiek, pop, jazz, wereld,...). Audiovisueel en literatuur worden beheerd door een fonds. Het verschil tussen architectuur en beeldende kunst is veel groter dan tussen theater en dans zodat we geen meerwaarde zien voor beeldende kunst in het clusteren met architectuur en vormgeving. Dit voorstel voor beoordeling is afdoende voor de discipline-specifieke beoordeling van functies en hun onderlinge relaties, maar in dit voorstel is er geen plaats voor een meer transversale blik op het kunstenveld. Die transversale blik op het kunstenveld wordt toegekend aan de Raad. Kennis en expertise van beoordelaars - Functie-specifieke kennis, discipline-specifiek en transversaal (deze pool van experts kan regelmatig worden herzien). - Discipline-specifieke kennis met grote aandacht voor interrelaties tussen functies. Sector en steunpunten kunnen ook experts en beoordelaars aanbrengen. Experts en beoordelaars worden regelmatig vervangen zodat er tegelijkertijd continuïteit heerst en vernieuwing. Voor de steun aan kunstenaars, curatoren en projecten is een bijkomend criterium noodzakelijk namelijk beoordelaars met een grote kennis van de kunstenaarspraktijken en van de netwerken waarin kunst vandaag gemaakt, verkocht en gepresenteerd wordt. De beoordelaars worden ondersteund door vaste stafmedewerkers met een grote veldkennis en sterke betrokkenheid op kunstenaars en hun internationale netwerken. Ondersteuning van de experts en beoordelaars Het agentschap (of de medewerkers van een fonds) beschikken best over sterke expertise van het veld, van organisaties, Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 13

15 functies en relaties tussen functies om vanuit die kennis het beoordelingsproces bij te staan. Feedback vanuit de sector over beleidsinstrumenten De beleidsinstrumenten voor kunstenaars en curatoren kunnen best flexibel zijn en - meer dan voor organisaties - kunnen regelmatig aangepast worden. Daarom is jaarlijks overleg met vertegenwoordigers van kunstenaars essentieel. Projecten en impulsen Projecten zijn bedoeld als éénmalig initiatief met een nieuwe impuls vanuit nieuwe ideeën of nieuwe mensen. Projecten zijn niet noodzakelijk aanlopen tot structurele subsidies. Projecten zijn belangrijk om het veld zuurstof te geven. Het criterium van realisatie binnen het jaar zou moeten herzien worden. De mogelijkheid om een project over twee jaar te spreiden is te overwegen. Naast projectsubsidies impulssubsidies voorzien waarop alle organisaties en individuen, ongeacht hun enveloppefinanciering, kunnen op intekenen. Met impulsen bepaalt de overheid zelf de thema's waarop kan ingetekend worden. Bedoeling van impulsen is om nieuwe ideeën en werkvormen uit te testen die daarna worden geïmplementeerd. Jaarlijks worden enkele thema's naar voor geschoven met de mogelijkheid om een aandachtsthema enkel jaren aan te houden. Gelijkwaardige beoordeling tussen disciplines en functies en meer aandacht voor het sectorspecifieke De specifieke functies en specifieke invulling ervan in beeldende kunst sterker expliciteren: verschillende types van presentatieplekken, het belang van onderzoek en archieven bij presentatie, kunstkritiek, publieksbemiddeling, publicaties en distributie, werken in openbare ruimte, specifieke invulling van internationaal werken, kunstkoopregeling, kunstverhuur, kunsteducatie... De samenhang tussen functies en de manier waarop instellingen op elkaars rol en functies inspelen is een belangrijk aandachtspunt in de ontwikkeling van een dynamisch veld van de beeldende kunst in Vlaanderen. De aandacht voor functies in een omgeving van groeiende cross-over tussen kunstdisciplines mag de aandacht voor de discipline-specifieke interrelaties niet verhinderen. Voor beeldende kunst zouden de interacties binnen die discipline sterk moeten meespelen in de beleidsaanbevelingen en beoordeling. Schottenloosheid moet in dit kader eerder geïnterpreteerd worden als een financiële schottenloosheid om naar gelijkwaardigheid te streven. BAM pleit voor een goede mix tussen horizontaal én verticaal. Voorstel om de nominatim gesubsidieerde organisaties, grote instellingen en instellingen die buiten het Kunstendecreet gesubsidieerd worden dichter bij het beleid rond beeldende kunst te betrekken: Frans Masereel Centrum, Kunst in Huis, BOZAR. Evaluatie van beleidsinstrumenten voor de beeldende kunsten 14