De Memorie van Toelichting bij dit decreet vermeldt: Project Erfgoedzorg in de kunstensector

Transcriptie

1 [onderstaande tekst is afkomstig uit de subsidieaanvraag voor het project Erfgoedzorg in de kunstensector. De subsidieaanvraag werd geschreven door PACKED vzw in overleg met de steunpunten BAM, VTi, Muziekcentrum Vlaanderen, VAi en FARO en met de expertisecentra Resonant, CVAa en Het Firmament. De aanvraag werd goedgekeurd voor Vlaams minister voor cultuur, Joke Schauvliege, op 28 februari 2013.] 1. Artistieke beschrijving van het project Het project Erfgoedzorg in de kunstensector sensibiliseert de kunstensector omtrent duurzaamheid en preservering in de processen van creatie en ontsluiting en presentatie. Het is geen artistiek creatieproject, maar een project dat tot doel heeft de zorg om het cultureel erfgoed van o.a. kunstenorganisaties en kunstenaars pro-actief te verbeteren. Deze erfgoedzorg is in de kunstensector sterk verbonden met de processen van creatie en ontsluiting of presentatie. Het project staat echter niet los van artistieke (creatie)processen; het is er duidelijk mee verbonden. Het sensibiliseert in de kunstensector omtrent duurzaamheid en moedigt hierbij aan om reeds met de preserveringsuitdagingen rekening te houden tijdens de creatie van artistieke werken en aanverwante documenten. Het project Erfgoedzorg in de kunstensector verduidelijkt, mede dankzij de expertise van de cultureel-erfgoedsector, aan de kunstensector hoe men best (pro-actief) handelt als men zorg draagt voor het eigen archief, en in bredere zin het eigen erfgoed. Tegelijkertijd draagt het project Erfgoedzorg in de kunstensector ook in de cultureel-erfgoedsector bij aan een beter begrip van de werking van de kunstensector en diens noden en wensen omtrent de zorg voor het eigen archief of cultureel erfgoed. Uit het symposium Het geheugen van de kunstenaar over levende kunstenaarsarchieven in netwerkverband (2010) bleek dat er in beide sectoren een andere visie bestaat op de zorg voor archieven. Het beter op elkaar afstemmen van deze visies zal bijdragen tot een verbeterde zorg voor het erfgoed in de kunstensector Zorg dragen voor het eigen archief Het Kunstendecreet van 2 april 2004, gewijzigd bij de decreten van 3 juni 2005, 22 december 2006 en 20 juni 2008 vermeldt: 1. Om in aanmerking te kunnen komen voor subsidiëring, moeten de organisaties, bedoeld in artikel 3, 1, a) tot en met j), l) en m), voldoen aan de volgende basisvoorwaarden : 11 zorg dragen voor het eigen archief. De Vlaamse regering bepaalt nader de voorwaarden betreffende de zorg voor het eigen archief. De Memorie van Toelichting bij dit decreet vermeldt: Een kunstenbeleid staat uiteraard niet los van de andere culturele velden. De zorg voor het erfgoed van de kunstensector (theaterteksten, video's, grafiek, geluidsdragers etc...) is een buitengewoon belangrijk 1

2 aandachtspunt, maar valt grotendeels buiten het aandachtsgebied van dit decreet. Die zorg komt aan bod in het Archiefdecreet enerzijds, dat sinds dit jaar in voege is getreden en anderzijds in het Erfgoeddecreet, dat evenwijdig met dit Kunstendecreet het proces van behandeling, bespreking en besluitv orming doorloopt. De werking van een aantal musea bevindt zich hoe dan ook op het snijvlak van de kunsten en het erfgoed. Het spreekt voor zich dat de positionering van deze musea mee het hedendaagse kunstenlandschap van morgen zullen bepalen en als dusdanig in beeld moeten gebracht worden bij de verdere ontwikkeling en kwaliteitsbeoordeling van het beeldende kunstenveld. De zorg voor het eigen archief wordt echter wel als basisvoorwaarde voor een structurele ondersteuning ingeschreven in het kunstendecreet. 11 In het kader van het gevoerde erfgoedbeleid wordt de problematiek van archivering ook onder de aandacht gebracht van de kunstorganisaties; de vaststelling is dat kunstorganisaties zich soms te weinig bekommeren om hun eigen geschiedenis. Om voortaan in aanmerking te komen voor een structurele ondersteuning dienen de organisaties zich te engageren om zorg te dragen voor het eigen archief. Voor technische bijstand of begeleiding kunnen ze beroep doen op de steunpunten. Nergens in het Kunstendecreet of de Memorie van Toelichting staat echter vermeld wat men dient te verstaan onder eigen archief of zorg dragen, noch hoe dit zorg dragen voor het eigen archief dient te gebeuren. De Vlaamse regering heeft, in tegenstelling tot wat werd aangekondigd in het Kunstendecreet, nooit de voorwaarden nader bepaald voor de zorg voor het eigen archief van de kunstinstellingen. Deze situatie leidt tot onduidelijkheid en resulteert in een situatie waarbij iedere betrokken instelling de zorgplicht voor het eigen archief naar eigen goeddunken interpreteert. Bovendien geldt deze zorgplicht niet voor kunsteducatieve en sociaal-artistieke organisaties. Voor muziekensembles geldt dat ze alle creatieopdrachten op een digitale drager moeten registreren. Creatieopdrachten dienen gedeponeerd te worden bij de steunpunten of bij het agentschap. Niet enkel de onduidelijkheid over wat dient verstaan te worden onder de zorg voor het eigen archief is een belemmering voor de uitvoering van de zorgplicht. Zowel de kunsten- als de cultureel-erfgoedsector ervaren ook een groot gebrek aan financiële middelen om hun aandeel in de zorg voor het erfgoed in de kunstensector optimaal te kunnen vervullen. De zorg voor het cultureel erfgoed in de kunstensector is vandaag ook onlosmakelijk verbonden met digitalisering. Vele documenten (subsidieaanvragen, productiedossiers, correspondentie, websites, ontwerpen, ) en werken (video s, foto s, muziekcreaties of -opnamen, ) die vandaag worden gecreëerd en die onderdeel worden van het cultureel erfgoed, worden digitaal gecreëerd. Bovendien worden papieren archieven vaak gedigitaliseerd in functie van bijvoorbeeld hergebruik, ontsluiting en bewaring. Een dergelijke digitalisering kan maar efficiënt gebeuren als het papieren archief op orde is. Digitale documenten en werken zijn bijzonder kwetsbaar, vaak meer nog dan hun papieren equivalenten. Indien niet de gepaste voorzorgsmaatregelen in acht worden genomen, worden ze binnen de kortste tijd onbruikbaar. De oorzaken hiervan zijn vooral de snelveranderende technologie (waardoor formaten, codecs, software en hardware obsoleet worden) en het verlies van data doordat de 2

3 capaciteiten van de dragers waarop de digitale data zijn opgeslagen doorheen de tijd verslechteren en de dragers uiteindelijk zelfs vervallen. Dit betekent dat men vandaag meer dan ooit pro-actief moet optreden als men wil voorkomen dat de eigen archieven uit de kunstensector verloren gaan, niet alleen vooraleer ze als cultureel erfgoed kunnen worden (h)erkend maar in het bijzonder ook vooraleer ze door de kunstensector zelf kunnen worden (her)gebruikt (bv. voor promotie, (her)opvoering, creatie van nieuw werk, enz.). Bovendien vergemakkelijkt een efficiënt beheer van de werken en documenten de dagelijkse werking van kunstenorganisaties. Ook zijn vzw's wettelijk verplicht hun werking te documenteren. Centraal in de proactieve aanpak staat het volgen van standaarden en best practices. Standaarden bevorderen efficiëntie, interoperabiliteit en duurzaamheid. Een basisvoorwaarde voor een pro-actieve aanpak is een omschrijving van wat men dient te verstaan onder zorg dragen voor eigen archief, hoe dit best dient te gebeuren, volgens welke standaarden en volgens welke beproefde procedures. Het project Erfgoedzorg in de kunstensector zal in overleg met de kunstensector (steunpunten, gesubsidieerde kunstinstellingen, ) maar ook met expertisecentra en andere kunsten - en erfgoedorganisaties vier actieprogramma s uitvoeren: Op basis van een terreinverkenning (en overleg tussen de kunstensector en cultureel-erfgoedsector) vastleggen wat organisaties in de kunstensector dienen te verstaan onder zorg dragen voor het eigen archief. Het resultaat hiervan zal in belangrijke mate gesteund zijn op het veldwerk van de steunpunten, expertisecentra en andere kunsten- en erfgoedorganisaties uit het ondersteunende netwerk. Op basis van deze bepaling richtlijnen en tools bijeenbrengen in een online toolbox die de kunstensector ondersteunt bij haar zorgplicht voor het eigen archief. Deze richtlijnen e n tools worden onmiddellijk ingezet in het veldwerk van steunpunten, expertisecentra en andere kunsten- en erfgoedorganisaties uit het ondersteunende netwerk zodat ze op basis van ervaring verder kunnen worden aangevuld en geoptimaliseerd. Een roadmap opstellen die een traject vastlegt voor verdere sensibilisering van de kunstensector en een verdere uitbouw van de dienstverlening naar de kunstensector voor de zorg voor het eigen archief; In samenwerking met een netwerk van kunsten- en erfgoedorganisaties de resultaten van het project verspreiden in de kunstensector (alsook de cultureel-erfgoedsector), en sensibiliseren omtrent duurzaamheid. Een belangrijke rol in deze disseminatie en sensibilisering is weggelegd voor het veldwerk van de steunpunten, expertisecentra en andere kunsten- en erfgoedorganisaties uit het ondersteunende netwerk. In het project wordt het zorg dragen voor het papieren erfgoed niet losgekoppeld van het zorg dragen voor het digitale erfgoed; beide zijn immers onlosmakelijk met elkaar ve rbonden In het verlengde van bestaande initiatieven De Memorie van Toelichting bij het Kunstendecreet vermeldt dat kunstenorganisaties voor technische bijstand of begeleiding beroep kunnen doen op de steunpunten. De steunpunten in de kunstensector, 3

4 maar ook enkele expertisecentra en andere kunsten- en erfgoedorganisaties, leveren sinds enkele jaren dan ook zeer verdienstelijk werk op dit vlak. Er wordt, binnen de marges van de beschikbare middele n en gestelde prioriteiten, eerstelijnshulp geboden bij het aanleggen en beheren van archieven. Indien nodig wordt er doorverwezen naar diverse instanties, kennis en beleid rond erfgoed van kunsten. Sommige organisaties bundelen de basisinformatie in handige praktijkgidsen. Een voorbeeld hiervan zijn de publicaties Handleiding architectuurarchieven: inventarisatie (2004), Handleiding architectuurarchieven: materiële zorg (2007) en Handleiding architectuurarchieven: verwerven, selectie, beschrijven (2010) die werden uitgegeven door het Centrum Vlaamse Architectuurarchieven (CVAa) van het Vlaams Architectuurinstituut (VAi). Een ander voorbeeld is de DigiGIDS (2012) van het Archief en Museum voor het Vlaams leven te Brussel (AMVB) dat een instrument i s om medewerkers en vrijwilligers van kleine organisaties te sensibiliseren en te motiveren om bewust om te gaan met hun digitaal archief. Een aantal organisaties doorliep (of doorloopt) met bepaalde doelgroepen langere trajecten waarvan zowel de bevraging van noden en behoeften als de publicatie van handleidingen op maat, de organisatie van workshops en sensibilisering deel uit maken. Een voorbeeld hiervan zijn de trajecten van Resonant voor beiaardiers ( ), componisten ( ), muziekensembles ( ) en hafabra s binnen de amateurskunsten ( ). Er wordt ook gesensibiliseerd door middel van symposia zoals Het geheugen van de kunstenaar over levende kunstenaarsarchieven in netwerkverband (in 2010, door BAM, STUK en PACKED vzw) en publicaties zoals Courant Podiumerfwat? De toekomst van het podiumkunstenerfgoed (2012, door VTi). PACKED vzw, sinds januari 2011 door de Vlaamse regering erkend als expertisecentrum digitaal erfgoed, heeft in opdracht van het Agentschap Kunsten en Erfgoed sinds 2010 CEST ontwikkeld, de Cultureel ErfgoedStandaarden Toolbox ( CEST heeft tot doel de Vlaamse cultureelerfgoedinstellingen wegwijs te maken in het gebruik van standaarden bij het creëren, beheren en toegankelijk maken van digitale collecties. Dit gebeurt online door het beschikbaar stellen van - een standaardenregister; - richtlijnen voor het gebruik van deze standaarden; - handleidingen voor het toepassen van deze richtlijnen, aangevuld met praktijkvoorbeelden; - een overzicht van softwarepakketten en andere instrumenten om digitaal erfgoed te creëren, bewerken, beschrijven, beheren, bewaren en publiceren; - een verklarend overzicht van vaktermen die worden gebruikt met betrekking tot digitaal cultureel erfgoed. Deze online toolbox wordt op permanente basis onderhouden en uitgebreid in samenwerking met het cultureel-erfgoedveld in Vlaanderen en met Digitaal Erfgoed Nederland. PACKED vzw bundelt de expertise met betrekking tot digitaal erfgoed en maakt deze centraal raadpleegbaar. Met CEST heeft het een model gecreëerd dat een dynamiek genereert tussen cultureel - erfgoedorganisaties en de uitwisseling van expertise mogelijk maakt. Het resulteert op korte termijn in een duidelijke kwaliteitsverbetering van digitalisering. Naast de online toolbox biedt PACKED vzw aan de cultuursector, op dit moment conform de beheersovereenkomst hoofdzakelijk de cultureel - 4

5 erfgoedsector, een aanvullende dienstverlening. Waar mogelijk en wenselijk worden organisaties met raad en daad bijgestaan. Onvermijdelijk krijgt PACKED vzw hierdoor ook vragen van organisaties die zich in het grensgebied van of buiten de cultureel-erfgoedsector bevinden. De samenwerking van PACKED vzw met de kunstensector omvat vandaag reeds trajecten met o.a. Kunstencentrum Vooruit, kunstenaar Walter Verdin, argos centrum voor kunst en media en FLACC werkplaats voor beeldende kunstenaars. Het eerder vermelde symposium Het geheugen van de kunstenaar - symposium over levende kunstenaarsarchieven in netwerkverband organiseerde PACKED vzw op 10 februari 2010 in samenwerking met het steunpunt BAM en het kunstencentrum STUK. Met Erfgoedzorg in de kunstensector breidt PACKED haar expertise en dienstverlening rond CEST (en SCART) uit naar de kunstensector. De invalshoek hierbij is echter niet dezelfde als die naar de cultureel - erfgoedsector. De cultureel-erfgoedsector vertrekt immers vanuit de verwerving van werken en documenten en handelt met het oog op de langetemijnbewaring van dit materiaal. In de cultureel - erfgoedsector is het archief (de werken en documenten) een statisch gegeven. De kunstensector daarentegen vertrekt vanuit de creatie en handelt met het oog op het publiek maken van een w erk (door bv. publicatie, opvoering, tentoonstelling, ). In de kunstensector is het archief om die reden nog een dynamisch gegeven. Dit verschil drukt een belangrijke stempel op hoe men de archiefzorg benadert. Cruciaal voor de kunstensector is echter dat ze reeds zelf, en waar mogelijk in overleg met de cultureelerfgoedsector, pro-actief acties onderneemt om de preservering van het archief te verzekeren. Hierdoor wordt niet alleen in een latere fase de bewaring door de erfgoedsector mogelijk. Ze hebben ook positieve effecten op de eigen werking. Ze vergemakkelijken zowel efficiënt beheer van de werken en documenten als (her)gebruik (bv. voor promotie, (her)opvoering, creatie van nieuw werk, onderzoek, enz.). Wanneer kunstenorganisaties hun dynamische archief beter toegankelijk maken, ontstaat er publieke belangstelling voor de archieven. Deze publieke belangstelling verhoogt de kans dat de archieven als cultureel erfgoed zullen worden (h)erkend en makkelijker opgenomen worden door cultureel-erfgoedinstellingen. Overleg tussen enerzijds de kunstensector en anderzijds de cultureel - erfgoedsector heeft als voordeel dat de kunstenorganisaties in de jaren dat ze zelf hun archief beheren niet alleen gebruik kunnen maken van de expertise in de kunstensector maar ook van die in de cultureel-erfgoedsector. Hierdoor kunnen tijdig de nodige zorgacties ondernomen worden. Op het moment dat cultureel-erfgoedorganisaties het beheer van een archief uit de kunstensector overnemen kennen ze dit archief reeds geruime tijd en zijn ze beter voorbereid om het archief in een redelijke staat te ontvangen. PACKED vzw zal de actieprogramma s die onderdeel zijn van dit project uitvoeren op een complementaire manier met het werk dat steunpunten, expertisecentra en andere kunsten - en erfgoedorganisaties op dit vlak verrichten, of volgens hun beheersovereenkomst of beleidsplan plannen te verrichten. Het is niet de intentie van PACKED vzw om expertise die elders in het cultuurveld al bestaat opnieuw van de grond af op te bouwen, maar wel om deze expertise die door anderen ontwikkeld werd te bundelen, aan te vullen en raadpleegbaar te maken via één centraal kanaal. Met betrekking tot de zorg voor het digitale erfgoed is CEST cruciaal; de standaarden die duurzaamheid verzekeren zijn dezelfde, al 5

6 zal de context en de focus van de online toolbox voor de kunstensector anders zijn. Het opzet blijft wel om de in het kader van CEST verzamelde expertise zo maximaal mogelijk te hergebruiken. Hoe het centrale kanaal vorm voor de kunstensector krijgt, wordt in overleg tijdens het project beslist. Dit project wordt door PACKED vzw afgestemd met de VGC die in Brussel momenteel het traject Archiefzorg voor kunstinstellingen organiseert. Dit project heeft als doel de verschillen op het vlak van archiefzorg (bewaring, selectie, registratie, digitaal archief, enz.) in kaart te brengen en enkele individuele begeleidingstrajecten op te zetten. PACKED vzw was in mei 2012 reeds betrokken bij een rondetafelgesprek in het kader van dit project, en zal door de VGC worden geïnformeerd over de voortgang en waar nodig en mogelijk betrokken worden bij individuele begeleidingstrajecten. Verder sluit dit project ook aan bij de plannen voor de mogelijke oprichting van een Vlaams Instituut voor Archivering en ontsluiting van het Audiovisuele erfgoed (VIAA). Mocht dit instituut er komen, is het aangewezen dat zowel de cultureel-erfgoedsector als de kunstensector voorbereid zijn en hun archieven in de mate van het mogelijke op orde hebben in functie van een efficiënte digitalisering en/of digitale bewaring. De steunpunten BAM, VTi, FARO en het expertisecentrum PACKED vzw maakten halfweg juni 2012 in het kader hiervan reeds de nota 'Culturele helpdesk ter voorbereiding van het VIAA' over aan het agentschap Kunsten en Erfgoed, het departement CJSM en de Minister van Cultuur. In eerste instantie richt PACKED vzw zich met dit project op de zorg voor het erfgoed van organisaties die door de Vlaamse regering structureel worden gesubsidieerd binnen het Kunstendecreet. Het is echter de bedoeling om hierbij de zorg voor erfgoed van actoren in de kunstensector die niet structureel worden gesubsidieerd binnen het Kunstendecreet (individuele kunstenaars, privé -beheerders, ) niet uit het oog te verliezen. De in de loop van het project verzamelde richtlijnen en tools worden vanzelfsprekend aan de gehele sector ter beschikking gesteld Ondersteunend netwerk Voor deze uitbreiding van haar expertise en dienstverlening rond CEST naar de kunstensector, zal PACKED vzw vanzelfsprekend beroep doen op het bestaande netwerk van steunpunten, expertisecentra, kunsten- en erfgoedorganisaties en overheden. Met de meeste van deze organisaties werkt PACKED vzw reeds samen of heeft ze in het verleden samengewerkt of bestaan er banden door bv. gedeeld lidmaatschap van overlegorganen. Een voorlopig (niet-exhaustief) overzicht van dit ondersteunend netwerk: * steunpunten: - BAM Instituut voor beeldende, audiovisuele en mediakunst, steunpunt voor de beeldende kunsten, en het audiovisuele vertonersveld; - VTi Vlaams Theaterinstituut, steunpunt voor podiumkunsten; - VAi Vlaams Architectuurinstituut, steunpunt voor eigentijdse architectuur; - Muziekcentrum Vlaanderen, steunpunt voor de professionele muzieksector; - Forum voor Amateurkunsten, steunpunt voor de amateurkunsten. * expertisecentra: 6

7 - Het Firmament, landelijk expertisecentrum voor het cultureel erfgoed van de podiumkunsten in Vlaanderen; - Resonant - Vlaams Centrum voor Muzikaal Erfgoed; - CVAa - Centrum Vlaamse Architectuurarchieven, landelijk expertisecentrum voor het cultureel erfgoed van het ontwerp van de omgeving. * andere kunsten- en erfgoedorganisaties: - M HKA; - S.M.A.K.; - Mu.ZEE; - Middelheimmuseum; - Archief voor Hedendaagse Kunst in België / Koninklijke Musea voor Schone Kunsten van België; - MATRIX, informatie- en documentatiecentrum voor nieuwe muziek; - Alamire Foundation Internationaal centrum voor de studie van muziek in de Lage Landen; - Architectuurarchief Provincie Antwerpen; - het Letterenhuis, centraal archief en documentatiecentrum voor de letteren in Vlaanderen; - het Koninklijk Belgisch Filmarchief; - Argos centrum voor kunst en media; - AMVB - Archief en Museum voor het Vlaams leven te Brussel; - KADOC Documentatie- en Onderzoekscentrum voor religie, cultuur en samenleving; - AMSAB Instituut voor Sociale Geschiedenis; - Liberaal Archief Archief-, documentatie- en onderzoekscentrum van het Liberalisme; - ADVN Achief- en Documentatiecentrum voor het Vlaams nationalisme; - Archiefbank Vlaanderen; - FARO, steunpunt cultureel erfgoed. * overheden: - agentschap Kunsten en Erfgoed; - VGC. Een in omvang beperkte stuurgroep zal worden samengesteld om PACKED vzw bij de uitvoering van dit project te begeleiden. De voorgestelde leden van deze stuurgroep zijn: - BAM, als vertegenwoordiger van de beeldende, audiovisuele en mediakunst; - VTi en Het Firmament, als vertegenwoordigers van de podiumkunsten; - CVAa, als vertegenwoordiger van de architectuur en design; - Resonant, als vertegenwoordiger van de muziek; - Forum van Amateurkunsten, als vertegenwoordiger van de amateurkunsten; - FARO, als vertegenwoordiger van het cultureel erfgoed. 7