The impact of genetic research on addiction
|
|
- Petrus Groen
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 SYMPOSIUM The impact of genetic research on addiction Vrijdag 25 januari 2013 Amsterdam Het symposium is een initiatief van de Stichting Volksbond Rotterdam en is georganiseerd in samen werking met:
2 SYMPOSIUM VERSLAG VAN: THE IMPACT OF GENETIC RESEARCH ON ADDICTION Dit symposium werd georganiseerd door de Stichting ter gelegenheid van de inauguratie van Prof. dr. Eske M. Derks als hoogleraar Genetics in Psychiatry aan het AMC-UvA. De SVR financiert met name innovatief onderzoek op verslavingsgebied en heeft het initiatief genomen voor dit nieuwe professoraat, over de genetische factoren die bij verslaving een rol spelen. In zijn introductie benadrukte Mr. Ton Vreeken namens de initiatiefnemer, dat gedragsverslavingen (bv. aan internetapplicaties) en verslavingsgenetica voor zijn instelling speerpunten van innovatie zijn.
3 VERSLAVING EN ERFELIJKHEID Geef vier deskundigen op het gebied van genetica en verslaving elk een half uur podium-tijd en laat ze daarin proberen zoveel mogelijk actuele kennis met het publiek te delen. Dat was de opzet van het symposium dat de SVR op vrijdag 25 januari 2013 organiseerde voor een select gezelschap en die opzet is volledig geslaagd: een tsunami aan feiten, mogelijkheden, zorgen en kansen overspoelde de zaal. Een unieke kans, niet alleen om te profiteren van de kennisvoorsprong van deze deskundigen, maar ook om de verschillende hoeken van waaruit zij naar dit vakgebied kijken en de verschillende facetten die zij ieder in hun werk belichten, naar eigen inzicht te combineren. Hoe ziet zo n synthese er uit? Eigenlijk was dat een vraag waar al deze sprekers antwoord op probeerden te geven. Want al hadden ze allemaal een andere wetenschappelijke pet op, ze droege beslist geen oogkleppen. In zijn introductie benadrukte Mr. Ton Vreeken namens de initiatiefnemer, dat gedragsverslavingen (bv. aan internetapplicaties) en verslavingsgenetica voor zijn instelling speerpunten van innovatie zijn. Vervolgens gaf Prof dr. Wim van den Brink (AMC-UvA), arts-epidemioloog en directeur van het Amsterdam Institute for Addiction Research (AIAR), de wetenschappelijke aftrap. Hij positioneerde zich nadrukkelijk. Ik ben optimistisch, wat niet zo populair is tegenwoor-
4 dig. Hij begon met te laten zien dat het antwoord op de vraag wat verslaving eigenlijk is, nu heel anders beantwoord wordt dan vroeger. Tot de industriële revolutie was iedereen de hele dag enigszins aangeschoten want bier was gezonder dan water. Toen kwam de industriele revolutie en was dronkenschap ineens een bedrijfsrisico en alcoholverslaving een moreel defect. Ondertussen zitten we in de tijd van het bio-psycho-sociale model, waarin verslaving vooral gezien wordt als hersenziekte. Een vraag die dat oproept is natuurlijk: in hoeverre is verslaving een erfelijke hersenziekte, en in hoeverre is het dus de schuld van iemands genen als hij of zij verslaafd is? Het is ook de schuld van de genen, maar niet alleen, luidt het antwoord volgens van den Brink. Of iemand wel of niet begint met het gebruik van een verslavende drug is grotendeels sociaal bepaald. Er dan ook daadwerkelijk aan verslaafd raken is voor 40-80% door genetische aanleg bepaald. Gemiddeld, want helaas berusten die cijfers vooral op statistiek en zijn de verslavings-genen zelf (laat staan hun producten) nog maar nauwelijks geïdentificeerd. Een mogelijke uitzondering is een variant van een gencluster op chromosoom 15. Er zijn twee afwijkende baseparen gevonden die relatief vaak blijken samen te hangen met een lagere gevoeligheid voor alcohol. Jongeren met die gen-varianten hebben vaker een hoge alcoholtolerantie: ze kunnen relatief veel drinken zonder dat ze er fysiek iets van merken. Dat zet ze in eerste instantie op het verkeerde been ( kijk maar, ik heb nergens last van ) maar er zijn aanwijzingen dat ze daardoor later in hun leven vaker alcoholist worden.
5 Genen zijn niet alleen van belang voor het voorspellen van de kans op het ontwikkelen van verslavingsgedrag, maar ook voor de kans dat een medicamenteuze behandeling succes zal hebben. Op dit moment wordt daarbij nog vooral gebruik gemaakt van poor mans genetics oftewel de familie anamnese. Zo blijkt dat gokverslaafden met alcoholisme in de familie een hogere kans hebben dat een behandeling met de opiaat-antagonist naltrexone bij hen succes heeft. Maar in de toekomst gaat onderzoek van het DNA van de verslaafde steeds belangrijker worden. Dan zullen we eerst het genetisch profiel bepalen om daarna een passend medicijn te selecteren en voor te schrijven dat bij die groep mensen met dat bepaalde genetisch profiel het beste werkt. In Canada is het al zover: daar wordt je al genetisch getest vóór behandeling van je alcoholverslaving met naltrexon. Bij een willekeurige groep alcoholisten heeft dit middel slechts succes bij 1 op de 7 tot 8 patiënten, terwijl dat bij de groep met de gunstige genetische variant van de mu-opiaatreceptor bij 1 op 2-3 patiënten werkt. Dit is een voorzichtig begin van een praktijktoepassing, maar een optimist als van den Brink weet dat het slechts een kwestie van tijd is tot de genetica ons nog veel meer praktische tools voor een succesvolle individuele verslavingsbehandeling verschaft. Wim van den Brink Een hersenziekte gekenmerkt door craving en verlies van controle over het gebruik van middelen leidend tot langdurig overmatig gebruik en negatieve gevolgen op lichamelijk, psychisch en sociaal terrein.
6 Vervolgens stelde hij Prof. Dr. E. M. (Eske) Derks voor, die de nieuwe leerstoel zal vervullen. Zij schetste de ontwikkeling van de SVR: van koffiehuis-uitbater in de haven tot initiatiefnemer en financier van een wetenschappelijke leerstoel en stimulator van maatschappelijke en wetenschappelijke discussie over de invloed van erfelijkheid op verslaving. Eske Derks "Verslaving is een aandoening waarbij iemand de controle verliest over het gebruik van een bepaald middel (bv alcohol, drugs) of het vertonen van bepaald gedrag (bv gokken). Het beloningssysteem, een noodzakelijk onderdeel van het menselijk ontwerp aangezien het ons in staat stelt om onderscheid te maken tussen gedrag met positieve en negatieve gevolgen, is bij mensen met een verslaving ontregeld. Erfelijke factoren beinvloeden het risico op verslaving." De volgende spreekster, Dr. Ilina Singh, Reader (hoofddocent) Bio-ethiek & Maatschappij (Kings College London), duikt eerst even in de geschiedenis van het concept verslaving en van de zoektocht naar biomarkers voor slecht gedrag. Van de deuken en bulten in de menselijke schedel die in de negentiende eeuw als biomarkers voor bijvoorbeeld een criminele aanleg beschouwd werden, springt ze moeiteloos over naar onze moderne biomarker-equivalenten en relativeert ze de verschillen tussen de oude en moderne verslavingsmodellen. Singh weigert namelijk principieel onderscheid te maken tussen morele en biologische ideeën over verslaving: Onze ideeen over moraal zitten gewoon ingebed in onze ideeen over biologie. De hersengebieden die bij een verslaafde niet goed functioneren, zoals zelfbeheersing, zijn dus ook morele centra. Het is helaas niet zo dat wetenschap je van je vooroordelen bevrijdt. Die visie heeft consequenties voor hoe zij aankijkt tegen het toepassen van genetische
7 kennis bij de preventie, diagnostiek en behandeling van ziektes die samenhangen met ongewenst sociaal gedrag. Zoals verslaving, criminaliteit en ADHD. Singh wil niet pas gaan nadenken over toekomstige problemen wanneer die er zijn, als je ze nu al kunt zien aankomen. En ze doet een hartstochtelijk beroep op de wetenschappelijke wereld om die discussie en die ethische afwegingen niet aan politici en ethici over te laten, maar om zelf ook mee te doen en controversiële vragen op de Moral Public Health Agenda te plaatsen. Vragen als: wanneer we straks die biomarkers te beschikking hebben, en wanneer we daarmee kinderen kunnen identificeren met een verhoogde kans op sociaal problematisch gedrag, wat doen we daar dan mee? Op welk moment vinden we het verantwoord in te grijpen? Als het kind begint met alcohol drinken? Eerder? Hoeveel eerder? Is er een moreel verschil tussen ingrijpen in de embryofase en in een presymptomatisch stadium? vraag ze zich af. En dat zouden wij ons ook moeten afvragen. Ilana Singh Verslaving is een dwangmatige behoefte om middelen te gebruiken en/of gedrag te vertonen die lichamelijk, geestelijk en sociaal schadelijk voor je zijn. Verslaving wordt veroorzaakt door elkaar wederzijds beinvleodende biologische eigenschappen en omgevingsfactoren. Dr Jacqueline Vink, associate professor Biologische Psychologie (VU), weet waarschijnlijk alles wat er te weten valt van erfelijkheid van rookverslaving. En dat is heel veel, maar nog steeds niet genoeg om er al mensen mee van het roken af te helpen. Dankzij het Nederlands Tweeling Register dat al sinds 1987 gegevens over een- en twee-eiige tweelin-
8 gen verzamelt, is onze kennis over de invloed van zowel erfelijkheid als omgeving op rookverslaving enorm toegenomen. We weten zelfs hoe groot de invloed van erfelijke eigenschappen is op beginnen met roken, het aantal gerookte sigaretten per dag, de leeftijd waarop mannen en vrouwen hun eerste sigaret roken en het verslaafd raken aan sigaretten. Maar we weten nog nauwelijks over welke erfelijke eigenschappen we het dan hebben. Want we weten lang niet altijd in welke genen die varianten zich bevinden, voor welk eiwitten die genen coderen, of wat die eiwitten precies met roken of verslaving te maken hebben. Vink: Rookgedrag is voor een deel erfelijk bepaald. Of iemand ooit of nooit begint met roken wordt voor 35% verklaard door genetische factoren. Hoe erg iemand aan nicotine verslaafd raakt is zelfs voor 75% erfelijk verklaarbaar. Maar welke genen dat veroorzaken weten we nog nauwelijks. De belangrijkste bekende met roken geassocieerde snp (puntmutatie) zit in een gen dat codeert voor een subunit van een nicotine receptor. En die genvariant verklaart maar een half procent van de totale variatie in rookgedrag. Dat neemt niet weg dat we inmiddels via genomewide association studies weten dat er honderden genetische varianten zijn waarvan waarschijnlijk is dat ze invloed hebben op ons rookgedrag. En ook al is die invloed per variant klein, bij elkaar opgeteld tikt het toch aan. Vink: In toekomstig onderzoek zal ook gekeken moeten worden naar de interactie tussen erfelijke aanleg en omgevingsfactoren. Hopelijk is het een kwestie van tijd tot we op basis van erfelijke aanleg kunnen voorspellen wie er waarschijnlijk meer moeite zal hebben met stoppen, en dus misschien beter helemaal niet met roken kan beginnen. Jaqueline Vink Verslaving is afhankelijk zijn van een middel (of gewoonte), in die mate dat het je dagelijks functioneren beïnvloedt.
9 Prof. Dr. Sabine Bahn sprak als laatste, zij is praktiserend psychiater èn onderzoeksleider (Cambridge University) èn hoogleraar translationele Neuropsychiatrie (Erasmus Medical Centre in Rotterdam). Van alle sprekers is zij de enige die op korte termijn een praktische medische toepassing van haar onderzoeksresultaten kan verwachten. Zij ontwikkelde met haar team een vroege diagnostische biomarker-bloedtest voor schizofrenie. Het is uiteraard niet zo makkelijk om een biopsie uit een levend brein te nemen, bloed is veel handiger om te testen. In dat bloed zoekt zij naar biomarkers die mensen met schizofrenie onderscheiden van mensen zonder schizofrenie, en ze hoopt zo in de toekomst ook mensen met een hoog risico op het krijgen van schizofrenie te kunnen aanwijzen. Hoe gevoeliger en betrouwbaarder zo n test is, hoe eerder je patienten kunt gaan behandelen en dat verbetert hun prognose. Op dit moment kan Bahns test op basis van ruim 50 biomarkers in bloedserum met een betrouwbaarheid van ruim 80% mensen met schizofrenie onderscheiden van gezonde personen. Maar let op: de test is alleen geschikt voor mensen die al symptomen hebben die op schizofrenie kunnen wijzen. Toch maakt deze test een relatief vroege bevestiging van de diagnose mogelijk, en dat is al een enorme verbetering. Er kan dan veel eerder met anti-psychotica en gericht cognitief en gedragsadvies begonnen worden en dat bespaart leed, levens en geld. Bahns zoektocht naar psychiatrische biomarkers leverde behalve een bloedtest ook nieuwe hypotheses op. Bahn: We zien bij onze serum-analyses dat schizofreniepatiënten en hun familieleden vaak afwijkingen in stofwisselings- en onstekingsprocessen. We vermoeden dat diezelfde afwijkingen niet alleen bij schizofrenie maar ook bij allerlei andere psychiatrische aandoeningen een rol spelen. Maar wat de oorzaak en wat het gevolg is weten we nog niet. Dit systeem is zo complex, it is amazing that not much more is going wrong. Sabine Bahn Verslaving is een hersenaadoening, waarbij door de langdurige blootstelling aan verslavende middelen het brein biochemische en structurele veranderingen heeft ondergaan, waarvoor behandeling nodig is.
10 SVR Stichting De middag werd afgesloten met een levendige discussie, die door Ton Vreeken werd afgesloten door de aanwezigen uit te nodigen de oratie van Prof. Dr. E. M. Derks bij te wonen. Hij bedankte sprekers en toehoorders voor hun bijdragen en belangstelling en kondigde als één van de volgende door de SVR gefinancierde projecten een onderzoek aan naar nieuwe genetische varianten, betrokken bij alcoholverslaving.
11 Korte definities van moeilijke wetenschappelijke begrippen die in de tekst voorkomen Gencluster: een groep genen die qua biologische functie met elkaar te maken hebben en die bij elkaar in de buurt op hetzelfde chromosoom liggen. SNP (spreek uit: snip): single nucleotide polymorphisme, oftwewel: dat twee versies van een gen maar in één basepaar van elkaar verschillen. En toch kan zo n klein verschil grote gevolgen hebben, bijvoorbeeld voor de gevoeligheid voor verslaving. Genetisch profiel: een combinatie van verschillende genvarianten of snp s. GWAS: genome wide association study, oftewel: een DNA onderzoek van het hele genoom, bij heel veel mensen, om te kijken of de mensen die dezelfde eigenschap hebben (bijvoorbeeld alcoholisme) ook vaker dan toeval kan verklaren dezelfde SNP s hebben. Biomarker: een lichamelijke eigenschap die gemeten kan worden en die iets zegt over iemands gezondheidstoestand. Een biomarker kan de aanwezigheid van een bepaalde mutatie in het DNA zijn, of de aanwezigheid van een bepaalde stof in het bloed.
Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten
Factoren in de relatie tussen angstige depressie en het risico voor hart- en vaatziekten In dit proefschrift werd de relatie tussen depressie en het risico voor hart- en vaatziekten onderzocht in een groep
Nadere informatieKanker in de familie.
Inhoud workshop Kanker in de familie. Dr. Margreet Ausems klinisch geneticus UMCU Introductie Verwachtingen deelnemers Achtergrondinformatie (cijfers!) Hoe ontstaat kanker? Erfelijke kanker en erfelijkheidsonderzoek
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse Introductie Nicotine is een van de meest gebruikte verslavende middelen en levert, door het roken van sigaretten, een grote bijdrage aan morbiditeit (ziekte) en mortaliteit (sterfte). Wereldwijd
Nadere informatiedr. Wiepke Cahn UMCUtrecht
dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart - Ypsilon en onderzoekers trekken met elkaar op sinds die tijd Epidemiologische studies genetica
Nadere informatieVerzekeringen & erfelijkheid
Verzekeringen & erfelijkheid U wilt een levens- of arbeidsongeschiktheidsverzekering afsluiten? Hier vindt u de www.bpv.nl antwoorden op veelgestelde vragen over erfelijkheid en het aanvragen van een verzekering.
Nadere informatienamens Jellinek dank voor uw uitnodiging
namens Jellinek dank voor uw uitnodiging Bani da Lima - Ahrendt Manager Behandelzaken JellinekMinnesota Franca Hasenbos Manager Bedrijfsvoering Jellinek Gooi- en Vechtstreek & JellinekMinnesota Onderwerpen
Nadere informatiev e rslaafd? Wat als je niet meer zonder kan
v e rslaafd? Wat als je niet meer zonder kan Alles over verslavingen Voor vragen over alcohol, illegale drugs, gokken en medicijnen: De DrugLijn tel. 078 15 10 20 www.druglijn.be SOS Nuchterheid tel. 09
Nadere informatieLook! Inspire : De schaduw kant van verslavende middelen Daan Hermans G&I 1B
Look! Inspire : De schaduw kant van verslavende middelen Daan Hermans G&I 1B 1 Inhoudsopgave Inleiding.. 3 Tijdlijn verzameling..4 week 1 & 2..4 week 3 & 4..5 week 5 & 6..6 week 7...7 De verwerkingskeuze....7
Nadere informatieCover Page. The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation
Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/26946 holds various files of this Leiden University dissertation Author: Deelen, Joris Title: Genetic and biomarker studies of human longevity Issue Date:
Nadere informatieAfsluitende les. Leerlingenhandleiding. Risicoschatting
Afsluitende les Leerlingenhandleiding Risicoschatting Leerlingenhandleiding - Risicoschatting Het doen van een voorspelling op basis van getallen is knap lastig. Statistiek heet dit vakgebied. In deze
Nadere informatie11-10-2014. Ypsilon 30 jaar. Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart
Ypsilon 30 jaar Schizofrenie onderzoek staat in Nederland nu 20 jaar op de kaart dr. Wiepke Cahn UMCUtrecht - Ypsilon en onderzoekers trekken sinds die tijd met elkaar op Wat hebben we gezamenlijk bereikt!
Nadere informatieInformatie over Exoom sequencing
Informatie over Exoom sequencing Exoom sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over dit onderzoek. De volgende onderwerpen komen aan bod: Om de
Nadere informatieVerslaving apart? Dubbele diagnostiek als standaardbehandeling. dr. C.A. Loth
Verslaving apart? Dubbele diagnostiek als standaardbehandeling in de GGz dr. C.A. Loth Cijfers 1,2 miljoen alcoholisten/problematische drinkers 1,8 miljoen dagelijkse gebruikers benzo s, 22 % gebruikt
Nadere informatieV e rslaafd? Wat als je niet meer zonder kan
V e rslaafd? Wat als je niet meer zonder kan Alles over verslavingen De Druglijn tel. 078 15 10 20 www.druglijn.be SOS Nuchterheid tel. 09 330 35 25 www.sosnuchterheid.org Anonieme Alcoholisten Vlaanderen
Nadere informatieWaarom stigma rondom AD(H)D bestaat
Waarom stigma rondom AD(H)D bestaat N.B.: de inhoud van dit programma is slechts van adviserende aard en dient niet als vervanging voor professioneel en/of medisch advies. Als u verdere consultatie wenst,
Nadere informatieWat is dementie, wat is Alzheimer?! En wat komt er op ons af?! Prof Frans Verhey. Maastricht University Medical Center Alzheimer Centrum Limburg
Wat is dementie, wat is Alzheimer?! En wat komt er op ons af?! Prof Frans Verhey Maastricht University Medical Center Alzheimer Centrum Limburg Dementie Veel meer dan een geheugenprobleem Toenemende afhankelijkheid
Nadere informatieBrochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen
Brochure Een igene Paspoort: iets voor mij? Leer meer over jouw eigen genen Een igene Paspoort: iets voor mij? De belangrijkste overwegingen en achtergronden op een rijtje Bij igene zijn we gefascineerd
Nadere informatieVerslaving. Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over verslaving. Als iemand niet meer zonder... kan
ggz voor doven & slechthorenden Verslaving Als iemand niet meer zonder... kan Deze folder is voor doven en slechthorenden die meer willen weten over verslaving Herkent u dit? Veel mensen gebruiken soms
Nadere informatieOnderzoeksgroep Neurodegeneratieve Hersenziekten
WETENSCHAPPELIJK ONDERZOEK NAAR DE ROL VAN GENETICA IN JONGDEMENTIE: FAMILIES, MUTATIES EN GENETISCHE TESTEN. Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica,
Nadere informatieStand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer
Stand van het Onderzoek naar Dementie en Alzheimer Christine Van Broeckhoven Neurodegeneratieve Hersenziekten Groep, Department Moleculaire Genetica, VIB, Laboratorium voor Neurogenetica, Instituut Born-Bunge,
Nadere informatieIs een bipolaire stoornis erfelijk?
Kenniscentrum Bipolaire Stoornissen p/a Dimence Postbus 398 7600 AJ Almelo www.kenbis.nl Vragen over erfelijkheid bij de bipolaire stoornis Op dit moment wordt ervan uitgegaan dat een combinatie van erfelijke
Nadere informatieMenselijke kenmerken: genen of omgeving? Hilde Van Esch Centrum voor Menselijke Erfelijkheid
Menselijke kenmerken: genen of omgeving? Hilde Van Esch Centrum voor Menselijke Erfelijkheid Synaps IS ALLES GENETISCH? nature genen nurture omgeving erfelijk aanleg / talent aangeboren verworven aangeleerd
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
Nederlandse Samenvatting Dit proefschrift bestaat uit een aantal studies waarin onderzocht is waar individuele verschillen vandaan komen in welbevinden (WB) en gerelateerde menselijke eigenschappen, zoals
Nadere informatieOntwikkeling versus degeneratie
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Wordt de groei van kinderen beïnvloed door de ZvH mutatie? Kleine
Nadere informatieNederlandse Samenvatting
249 Migraine is een ernstige en veelvoorkomende hoofdpijnaandoening met grote impact op het leven van patiënten en hun familieleden. Een migraineaanval wordt gekenmerkt door matige tot ernstige hoofdpijn,
Nadere informatieGenetica en erfelijkheid bij bipolaire stoornis
Genetica en erfelijkheid bij bipolaire stoornis Forum Ups & Downs 13 oktober 2018 Prof. dr. Stephan Claes UPC KU Leuven Genetica en erfelijkheid bij bipolaire stoornis 1. Hoe genetisch is bipolaire stoornis?
Nadere informatienr 26 2013/2014 Twinfo
nr 26 2013/2014 Twinfo We kijken met heel veel plezier terug op het afgelopen jaar waarin we met NTR-deelnemers en collega s ons 25-jarig bestaan hebben gevierd. De aftrap was in januari met een bijeenkomst
Nadere informatieBRCA dragerschap bij mannen
BRCA dragerschap bij mannen Nieuwegein 10 april 2010 Senno Verhoef Polikliniek Familiare T umoren NKI-AVL Vandaag Introductie, BRCA1 en BRCA2 Gezondheidsaspecten Psychologische aspecten (Dani ela Hahn)
Nadere informatieAlcohol en hersenontwikkeling bij jongeren. Nr. 2018/23, Den Haag, 17 december Samenvatting
Alcohol en hersenontwikkeling bij jongeren Nr. 2018/23, Den Haag, 17 december 2018 Samenvatting Alcohol en hersenontwikkeling bij jongeren pagina 2 van 5 Alcoholconsumptie brengt risico s met zich mee.
Nadere informatieGene silencing samenvatting
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Gene silencing zet een doelgerichte stap voorwaarts Doelgerichte
Nadere informatieOmschakelen: verschillen in het ZvH gen beïnvloeden start symptomen De storm voorspellen
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Omschakelen: verschillen in het ZvH gen beïnvloeden start symptomen
Nadere informatieCover Page. The following handle holds various files of this Leiden University dissertation:
Cover Page The following handle holds various files of this Leiden University dissertation: http://hdl.handle.net/1887/59477 Author: Hillger, J.M. Title: Take it personal! Genetic differences in G protein-coupled
Nadere informatieIndividuele verschillen in. persoonlijkheidskenmerken. Een genetisch perspectief
N Individuele verschillen in borderline persoonlijkheidskenmerken Een genetisch perspectief 185 ps marijn distel.indd 185 05/08/09 11:14:26 186 In de gedragsgenetica is relatief weinig onderzoek gedaan
Nadere informatieHersenstichting Nederland. Hersenen en verslaving
Hersenstichting Nederland Hersenen en verslaving 1 Hersenen en verslaving Veel mensen gebruiken wel één of meer verslavende stoffen zoals alcohol, tabak of koffie. Maar wanneer is iemand nu verslaafd?
Nadere informatiePlenaire opening. Themamiddag Wil ik het weten? En dan? 28 september 2013
Plenaire opening Themamiddag Wil ik het weten? En dan? 28 september 2013 Opening door Anke Leibbrandt Iedereen wordt van harte welkom geheten namens de BVN en de programmacommissie erfelijkheid (betrokken
Nadere informatieKinderen uit familiehuwelijken
Een gezonde baby Kinderen uit familiehuwelijken De geboorte van je baby is een van de mooiste momenten in je leven. Negen maanden lang kijk je er naar uit. Natuurlijk hoop je dat je kind gezond is. Gelukkig
Nadere informatiespeciaal onderwijs lesbrief gokken UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL
speciaal onderwijs UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL inhoud LES 1: KENNISMAKING MET GOKKEN 3 HOE KUN JE GOKKEN? 3 WIE IS DE WINNAAR? 4 EENS OF ONEENS?
Nadere informatieOnderzoek naar de rol van ontsteking bij het ontstaan van bipolaire stoornissen
Onderzoek naar de rol van ontsteking bij het ontstaan van bipolaire stoornissen CAPRI Universiteit Antwerpen INFORMATIEBRIEF VOOR DEELNEMERS Versie voor patiënten Versie 3 22/04/2015 Geachte heer/mevrouw,
Nadere informatieWat is diabetes? Informatiebrochure. Wat is diabetes? Items:
I Informatiebrochure Wat is diabetes? Items: Diabetes type 1 Afweersysteem Vingerprikken Insuline injecteren Diabetes type 2 Andere vormen Wat is diabetes? Eilandjes van Langerhans in de Alvleesklier Er
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING Analyse van chromosomale afwijkingen in gastrointestinale tumoren In het ontstaan van kanker spelen vele moleculaire processen een rol. Deze processen worden in gang gezet door
Nadere informatieONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN
ONDERZOEK IN VLOKKEN OF VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN ONDERZOEK IN VLOKKEN E VRUCHTWATER BIJ ECHOAFWIJKINGEN Afdeling Genetica UMCG 2 Onderzoek in vlokken of in vruchtwater bij echoafwijkingen. U bent
Nadere informatieDe erfelijkheid van cannabisgebruik en - verslaving. Prof. dr. Jacqueline Vink Developmental Psychopathology Beahvioural Science Institute
De erfelijkheid van cannabisgebruik en - verslaving Prof. dr. Jacqueline Vink Developmental Psychopathology Beahvioural Science Institute Vragen/onderwerpen 1. Speelt erfelijke aanleg een rol bij cannabis
Nadere informatieOndanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren
Ondanks dat het in Nederland niet is toegestaan om alcohol te verkopen aan jongeren onder de 16 jaar, drinkt een groot deel van deze jongeren alcohol. Dit proefschrift laat zien dat de meerderheid van
Nadere informatieGenetische testen. Professor Martina Cornel and Professor Heather Skirton Gen-Equip Project.
Genetische testen Professor Martina Cornel and Professor Heather Skirton Gen-Equip Project. Inzicht krijgen in genetische testen en testresultaten Inhoud Wat is genetisch testen? Klinische toepassingen
Nadere informatieWaarom biomarkers nodig zijn
Wetenschappelijk nieuws over de Ziekte van Huntington. In eenvoudige taal. Geschreven door wetenschappers. Voor de hele ZvH gemeenschap. Nieuwe studie toont aan dat voorgestelde ziekte van Huntington 'biomarker'
Nadere informatie4.1 Omcirkel het juiste antwoord.
4.1 Vraag 1 Het begrip vitaliteit heeft vooral te maken met... A. aankomen en afvallen B. gezondheid en geluk C. dansen en bewegen D. werk en carrière Vraag 2 Hoe vind je de meest betrouwbare informatie
Nadere informatieNederlandse samenvatting
136 Melanoom van de huid is kanker die uitgaat van de pigmentcellen in de huid. Melanoom bij twee of meer eerstegraads verwanten of drie tweedegraads verwanten noemen we erfelijk. Als deze vorm van kanker
Nadere informatieBRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015. UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker. Welkom
BRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015 UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker Welkom BRCA themamiddag, zaterdag 31 oktober 2015 UMCG expertisecentrum borst - eierstokkanker Welkom, namens de
Nadere informatieHoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4
Samenvatting SAMENVATTING 189 Depressie is een veelvoorkomende psychische stoornis die een hoge ziektelast veroorzaakt voor zowel de samenleving als het individu. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
Nadere informatieProbleem 1 11-12-13. Ontwikkelingen bij Alzheimer. Dementie! Meer dan een hersenziekte! Dementie op Google afbeeldingen
Dementie op Google afbeeldingen Dementie Meer dan een hersenziekte Prof Frans Verhey Maastricht University Medical Center Alzheimer Centrum Limburg Dementie: een hersenziekte Ziekte van Alzheimer Meest
Nadere informatiebeoefent in de synapsen van zenuwcellen. De processen in synapsen zijn belangrijk voor leren en geheugen.
Samenvatting: Wat intelligentie is, is moeilijk te omschrijven. Kort (2002) noemde intelligentie het vermogen om doelgericht te handelen, rationeel te denken en effectief met de omgeving om te gaan. Er
Nadere informatieNederlandse samenvatting
ADDENDUM Nederlandse samenvatting Introductie Dhr. J., 56 jaar oud, komt naar het Vumc Alzheimercentrum omdat hij toenemende moeite heeft met het vinden van woorden. Zijn klachten ontstonden drie jaar
Nadere informatieGenetische testen en gezondheid
Genetische testen en gezondheid Genetische testen en gezondheid We hebben allemaal een unieke combinatie van genen van onze ouders geërfd. Onze unieke combinatie van genen en de invloed van onze omgeving
Nadere informatiespeciaal onderwijs lesbrief roken UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL
speciaal onderwijs UITGAVE: STICHTING VOORKOM! T (030) 637 31 44 E-MAIL: STICHTING@VOORKOM.NL WWW.VOORKOM.NL inhoud LES 1: KENNISMAKING MET ROKEN 3 GEWOONTEN 3 ROKEN EN JOUW GEZONDHEID 4 VERSLAAFD AAN
Nadere informatieinfprg03dt practicumopdracht 4
infprg03dt practicumopdracht 4 W. Oele 31 augustus 2008 1 Evolutie Het volgende citaat komt letterlijk van Wikipedia: Met evolutietheorie (soms ook wel evolutieleer genoemd) wordt de wetenschappelijke
Nadere informatiev e rslaafd? Wat als je niet meer zonder kan
v e rslaafd? Wat als je niet meer zonder kan Alles over verslavingen Voor vragen over alcohol, illegale drugs, gokken en medicijnen: De DrugLijn tel. 078 15 10 20 www.druglijn.be SOS Nuchterheid tel. 09
Nadere informatieNederlandse samenvatting. (summary in Dutch)
(summary in Dutch) Type 2 diabetes is een chronische ziekte, waarvan het voorkomen wereldwijd fors toeneemt. De ziekte wordt gekarakteriseerd door chronisch verhoogde glucose spiegels, wat op den duur
Nadere informatieDIABETOgen Test. Diabetes mellitus Typ II. Risico s in kaart. Diabetes Mellitus
DIABETOgen Test Diabetes mellitus Typ II Prof Dr. B. Weber Laboratoires Réunis Risico s in kaart De DIABETOgen test biedt u de mogelijkheid uw persoonlijk risico en predispositie op diabetes mellitus type
Nadere informatieBrijder Verslavingszorg Hoofddorp
Ons Team Ons team is zeer divers. We bestaan uit het secretariaat, psychologen, maatschappelijk werkers, sociaal psychiatrisch verpleegkundigen, cognitief gedragstherapeutisch werkers, ervaringsdeskundigen,
Nadere informatiehoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 5
SAMENVATTING 117 Pas kortgeleden is aangetoond dat ADHD niet uitdooft, maar ook bij ouderen voorkomt en nadelige gevolgen kan hebben voor de patiënt en zijn omgeving. Er is echter weinig bekend over de
Nadere informatieDe waarde van DNA. Center for Molecular Medicine Hartwig Medical Foundation. UMC Utrecht Amsterdam
De waarde van DNA Prof dr ir Edwin Cuppen Hoogleraar Humane Genetica Directeur Center for Molecular Medicine Hartwig Medical Foundation UMC Utrecht Amsterdam Wat is DNA? DeoxyriboNucleic Acid (Desoxyribonucleïnezuur)
Nadere informatiePatiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing
2 Patiënten Informatie Brochure Erfelijkheidsonderzoek: Exoom Sequencing Algemene informatie Exoom Sequencing is een nieuwe techniek voor erfelijkheidsonderzoek. In deze folder vindt u informatie over
Nadere informatieWaarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt
Nederlandse samenvatting (Dutch summary) Waarom doen sommige personen wel aan sport en anderen niet? In hoeverre speelt genetische aanleg voor sportgedrag een rol? Hoe hangt sportgedrag samen met geestelijke
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Achtergrond Het risico op het ontwikkelen van een psychiatrische ziekte, zoals attention deficit hyperactivity disorder (ADHD), schizofrenie of verslaving, wordt voor een aanzienlijk deel bepaald door
Nadere informatieZaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie
Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie
Nadere informatiehttp://www.bloedsuiker.nl/nieuwsbrief/439/3772/diabetes-de-erfelijkheid-van-diabete...
Page 1 of 5 De erfelijkheid van diabetes type 2 Een samenspel van genen en leefstijlfactoren door Irene Seignette Diabetes type 2 is erfelijk. Maar wat bepaalt nu of iemand daadwerkelijk diabetes type
Nadere informatieGenetische counseling Dementie
Genetische counseling Dementie Desiderius Erasmus Alois Alzheimer Erfelijkheid en Dementie Genen in Alzheimer en Frontotemporale Dementie Genetische counseling : waarom, wie, wat, wanneer, hoe? Welk nut
Nadere informatieEen depressie. P unt P. kan u helpen. volwassenen
Een depressie P unt P kan u helpen volwassenen Iedereen is wel eens moe, somber en lusteloos. Het is een normale reactie op tegenvallers, een verlies en andere vervelende gebeurtenissen. Wanneer dit soort
Nadere informatieWWW.VOORKOM.NL LESBRIEF OVER ROKEN UITGAVE: STICHTING VOORKOM! POSTBUS 91 3990 DB HOUTEN TELEFOON 030-6373144
WWW.VOORKOM.NL V.S.O. Roken stoer? Stoppen is sterker! LESBRIEF OVER ROKEN UITGAVE: STICHTING VOORKOM! POSTBUS 91 3990 DB HOUTEN TELEFOON 030-6373144 Lesbrief Over Roken V.S.O. Colofon: Deze lesbrief hoort
Nadere informatieINFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD. Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid
VRIJE UNIVERSITEIT NERDERLANDS REGISTER TWEELINGEN INFORMATIEFOLDER BIJ HET ONDERZOEK GETITELD Tweelingfamilieonderzoek naar genetische invloeden op lichamelijke en geestelijke gezondheid 2 Tweelingfamilieonderzoek
Nadere informatieW08: DNA aflezen gebruiken en delen: hoe ver ga jij? Roel Hermsen Hubrecht Instituut Kirsten Renkema UMC Utrecht
W08: DNA aflezen gebruiken en delen: hoe ver ga jij? Roel Hermsen Hubrecht Instituut Kirsten Renkema UMC Utrecht Ik ben hier als: Workshop = doen! 1. Biologie docent 2. TOA 3. Bovenbouw docent middelbare
Nadere informatieIndeling. Heritabiliteit. Erfelijkheid psychiatrische aandoeningen. Erfelijkheid
De (nog( nog) niet uitgekomen belofte van de psychiatrische genetica Dr. Marco Boks, psychiater UMC Utrecht Ter gelegenheid Publieksdag Fonds psychische gezondheid Indeling Zijn psychiatrische aandoeningen
Nadere informatieNederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting 178 Nederlandse samenvatting Concentratieproblemen en hyperactiviteit zijn veelvoorkomende problemen op de kinderleeftijd; de diagnose ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder)
Nadere informatieEr zijn twee onderzoeken mogelijk: 1. Met de combinatietest wordt onderzocht of er een verhoogde kans bestaat dat uw ongeboren kind Downsyndroom
Prenatale screening op Downsyndroom en lichamelijke afwijkingen INHOUD 1. Wat leest u in deze brochure? 2. Onderzoek naardownsyndroomen lichamelijke afwijkingen 2.1 Onderzoek naar Downsyndroom 2.2 Onderzoek
Nadere informatieKeuzevak Effectieve Verslavingspreventie. Welkom. iri Kruit Voorlichting en training
Keuzevak Effectieve Verslavingspreventie Welkom Docent: Siri Kruit s.r.kruit@hr.nl 1 Huiswerkopdracht : Programma les 2 Theorie basis informatie Cannabis -presentatie Voorlichtingsmateriaal -nabespreken
Nadere informatieInformatiebrief Hersenonderzoek.nl Biobank: bloeddonatie
Informatiebrief Hersenonderzoek.nl Biobank: bloeddonatie Geachte heer/mevrouw, U ontvangt deze brief omdat u staat ingeschreven bij Hersenonderzoek.nl. In deze brief vragen we u of u bloed wilt doneren
Nadere informatie1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström
1 Epidemiologie van multipel myeloom en de ziekte van Waldenström Dr. S.A.M. van de Schans, S. Oerlemans, MSc. en prof. dr. J.W.W. Coebergh Inleiding Epidemiologie is de wetenschap die eenvoudig gezegd
Nadere informatieDialogen voor conceptcartoons. Verband genotype/fenotype, dominant/recessief
Dialogen voor conceptcartoons Verband genotype/fenotype, dominant/recessief 1 Is dit ons kind? (Zie conceptcartoon Horst Wolter op deze site.) Leermoeilijkheid (misconcept): Uiterlijke eigenschappen weerspiegelen
Nadere informatieAmyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer
Amyloïd-bindende eiwitten bij de ziekte van Alzheimer Introductie onderzoeksproject De ziekte van Alzheimer De ziekte van Alzheimer is een neurologische aandoening en is de meest voorkomende vorm van dementie.
Nadere informatieZwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm
Zwangerschap bij chronische ontstekingsziekten van de darm Inleiding Zwanger worden als je een chronische ontstekingsziekte van de darm (IBD = inflammatory Bowel disease) hebt zoals de ziekte van Crohn
Nadere informatieNEDERLANDSE SAMENVATTING
NEDERLANDSE SAMENVATTING 188 Type 1 Diabetes and the Brain Het is bekend dat diabetes mellitus type 1 als gevolg van hyperglykemie (hoge bloedsuikers) kan leiden tot microangiopathie (schade aan de kleine
Nadere informatieGENDER, COMORBIDITY & AUTISM Inleiding INHOUD Opzet en Bevindingen per onderzoek Algemene Discussie Aanbevelingen Patricia J.M. van Wijngaarden-Cremers Classifications & Gender Patient cohort 2004 Clusters
Nadere informatieChristina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg
De revanche van het systeemdenken: wat is de waarde voor de sociale psychiatrie? Christina van der Feltz-Cornelis en Willem van Tilburg SYMPOSIUM SOCIALE PSYCHIATRIE: REVANCHE VAN HET SYSTEEMDENKEN 6 november
Nadere informatieWanneer is dementie erfelijk? Dr. Harro Seelaar Neuroloog-in-opleiding & arts onderzoeker Alzheimercentrum Erasmus MC 14 april 2018
Wanneer is dementie erfelijk? Dr. Harro Seelaar Neuroloog-in-opleiding & arts onderzoeker Alzheimercentrum Erasmus MC 14 april 2018 Opbouw presentatie Wat is dementie Wat is DNA Wat is erfelijkheid Erfelijkheid
Nadere informatieFetal Origins of Socioeconomic Inequalities. in Early Childhood Health. The Generation R Study. Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING
Fetal Origins of Socioeconomic Inequalities in Early Childhood Health The Generation R Study Lindsay Marisia Silva SAMENVATTING Sociaal-economische gezondheidsverschillen vormen een groot maatschappelijk
Nadere informatieOvermatig alcoholgebruik aanpakken RODER. met hulp in uw eigen huisartsenpraktijk. Januari 2014 ONDERDEEL VAN DE NOVADIC-KENTRON GROEP
Overmatig alcoholgebruik aanpakken met hulp in uw eigen huisartsenpraktijk RODER Januari 2014 ONDERDEEL VAN DE NOVADIC-KENTRON GROEP De belangrijke eerste stap... U heeft met uw huisarts gesproken over
Nadere informatieMee-naar-huis-neem boodschappen 2013
COIG cursusdag klinische genetica in de interne geneeskunde Mee-naar-huis-neem boodschappen 2013 Bredenoord, Deegens, Helderman-van der Enden, Hes, Knoers, Menko, Rennenberg, van Tintelen, Vasen, Wilde
Nadere informatieAngststoornissen. Verzekeringsgeneeskundig protocol
Angststoornissen Verzekeringsgeneeskundig protocol Epidemiologie I De jaarprevalentie voor psychische stoornissen onder de beroepsbevolking in Nederland wordt geschat op: 1. 5-10% 2. 10-15% 15% 3. 15-20%
Nadere informatieWorkshop Patiënten dag 18 mei 2019 Bewegingsstoornissen en erfelijkheid
Genetics 1 Workshop Patiënten dag 18 mei 2019 Bewegingsstoornissen en erfelijkheid Fleur Vansenne/Corien Verschuuren Klinisch genetici UMCG Erfelijkheid 2 Waar denk je aan? Genetics Wat is genetisch onderzoek?
Nadere informatieDiagnose en classificatie in de psychiatrie
Diagnose en classificatie in de psychiatrie Klinische Validiteit Research Betrouwbaarheid Prof dr Bert van Hemert psychiater en epidemioloog Afdelingshoofd psychiatrie DBC Kosten-baten 2 Diagnosen in de
Nadere informatieWil ik het wel weten?
Wil ik het wel weten? Vera Hovers en Joyce de Vos-Houben 3 oktober 2015 Wil ik het wel weten? De consequenties van erfelijkheidsonderzoek Vera Hovers en dr. Joyce de Vos-Houben Genetisch consulenten polikliniek
Nadere informatieErfelijkheid & Borstkanker
Erfelijkheid & Borstkanker Borstkanker komt veel voor en heeft meestal geen erfelijke oorzaak. Bij 5 tot 10% is een erfelijke aanleg de oorzaak van de ziekte. Deze aanleg wordt door de vader of moeder
Nadere informatieNaam: Geboortedatum: Geboorteland: Huisarts: Wanneer was de eerste dag van je laatste menstruatie?
We vragen je voorafgaand aan het eerste bezoek aan onze praktijk deze vragenlijst zo compleet mogelijk in te vullen. Je kunt de lijst daarna naar onze praktijk mailen of printen en aan de assistente geven
Nadere informatieDepressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer
Depressie tijdens de zwangerschap uit de taboesfeer Depressie en angstklachten tijdens de zwangerschap komen regelmatig voor. Toch wordt dit onderwerp nog vaak als taboe ervaren en is niet duidelijk welke
Nadere informatieAlgemene aspecten van erfelijkheid. Waarom is kennis over erfelijke aspecten van een ziekte belangrijk? Wanneer erfelijkheidsadvies/onderzoek?
Erfelijke nierziekten: algemene aspecten van erfelijkheid, overerving en erfelijkheidsadvies Nine Knoers Klinisch Geneticus Commissie Erfelijke Nierziekten NVN 4 november 2006 HUMAN GENETICS NIJMEGEN Inhoud
Nadere informatieSamen eenzaam. Frida den Hollander
Samen eenzaam Samen eenzaam Frida den Hollander Tweede editie Schrijver: Frida den Hollander Coverontwerp: Koos den Hollander Correctie: Koos den Hollander ISBN:9789402122442 Inhoud Inleiding 1 Ik ben
Nadere informatieChapter 9. Nederlandse samenvatting
Nederlandse samenvatting Type 2 diabetes mellitus komt vaak binnen families voor en is een multifactoriële aandoening, d.w.z. dat meerdere erfelijke factoren samen met omgevingsfactoren een rol spelen
Nadere informatieKeuzevak Effectieve Verslavingspreventie. Welkom. iri Kruit Voorlichting en training
Keuzevak Effectieve Verslavingspreventie Welkom Docent: Siri Kruit s.r.kruit@hr.nl 1 Huiswerkopdracht : Programma les 2 Theorie basis informatie Cannabis -presentatie Voorlichtingsmateriaal -nabespreken
Nadere informatieVoorbij het 1000$ Genoom van diagnostiek naar screening
Voorbij het 1000$ Genoom van diagnostiek naar screening Rolf Sijmons Afdeling Genetica Op weg naar het 1000$ Genoom Een gen codeert voor 1 of (meestal) meerdere eiwitten Al ons DNA samen is ons GENOOM
Nadere informatie