Park Spoor Noord. Nieuw park op vroegere industriële site. parken

Transcriptie

1 Park Spoor Noord Nieuw park op vroegere industriële site Ter gelegenheid van de Dag van het Park werd eind mei in Antwerpen een belangrijk nieuw parkcomplex gedeeltelijk opengesteld voor het publiek. Het westelijk gedeelte van het langgerekte Park Spoor Noord (24 ha, 1,6 km lang) kon eindelijk na jaren van overleg, discussies, planning, ontwerpen én aanleggen door de bewoners van Antwerpen-Noord in bezit genomen worden. De aanloop naar de realisatie van dit belangrijk stuk groen begon halfweg de jaren negentig toen duidelijk werd dat het Spoorwegemplacement niet meer bruikbaar was voor de Belgische Spoorwegmaatschappij (NMBS), die sinds 1873 eigenaar was van het terrein. Het vrijkomen van een open ruimte met dergelijke afmetingen in een dichtbebouwd stadsdeel bood unieke kansen om de rondomliggende wijken met mekaar te verbinden en te voorzien van een stevige groene long. 6

2 vvog BMX- en skatepark Kleine loods Station Antwerpen Dam Grote loods Watertoren Historiek De aanloop naar de realisatie van 'Park Spoor Noord' heeft heel lang geduurd. Heel wat procedures moesten doorlopen worden en talrijke politieke knopen moesten doorgehakt worden. Bestemmingswijziging Door een wijziging van het Gewestplan in 1998 werd de bestemming van het Spoorwegemplacement gewijzigd van gebied voor openbare nutsvoorzieningen' naar zone voor stedelijke ontwikkeling'. Dat hield in dat tal van invullingen mogelijk waren gaande van industriële, ambachtelijke activiteiten, kantoren en kleinhandel, vervoer en verkeer tot groen, recreatie en wonen op voorwaarde dat het stadsbestuur een bijzonder plan van aanleg (BPA) uittekende. In dat BPA moest de toekomstige ontwikkeling gedetailleerd worden beschreven. Consensusnota In 2001 keurde de Antwerpse gemeenteraad een consensusnota goed waarin drie types van functies voor het Spoorwegemplacement aangegeven werden: hoofdfuncties, ondersteunende functies en niet-gewenste functies. Parklandschap als hoofdfunctie De hoofdfunctie voor het gebied is een stedelijk parklandschap ( groene drager') met enerzijds een groen-recreatieve functie en anderzijds een hefboomfunctie voor de opwaardering van het omliggende stadsweefsel. Een stedelijk parklandschap' moet garanties bieden voor licht, lucht en ruimte in een dichtbebouwde omgeving. Slechts één op de acht woningen in de buurt beschikt over een buitenruimte. Er moet ruimte zijn voor actieve en passieve recreatie voor alle leeftijdsgroepen met het oog op de behoeften van de omliggende buurten. Opdat dit stedelijk parklandschap een hefboomfunctie op stadsdeelniveau zou kunnen vervullen, was een absolute minimumoppervlakte van 10 ha aaneengesloten en multifunctioneel groen noodzakelijk. Ondersteunende functies Er werden drie types van ondersteunende functies opgesomd. Ten eerste een multifunctionele ontwikkeling met stedelijke uitstraling op de Kop' (het westelijk deel, aansluitend op de Noorderlaan en de Leien) met kantoren, maar ook met ondersteunende commerciële, woon- en horecafuncties en harde sportinfrastructuur. Een tweede ondersteunende functie is het hergebruik van de bestaande spoorweggebouwen. Tenslotte is er behoefte aan zachte noord-zuidverbindingen tussen de wijken Dam en Stuivenberg die ruimtelijk structurerend en organiserend moeten werken. Ongewenste functies In derde instantie werden de niet-prioritaire en niet-gewenste functies omschreven. Wonen is niet prioritair maar om ruimtelijke, financiële en veiligheidsredenen kan wel aan bewoning worden gedacht op de 'Kop'. Commerciële functies horen er evenmin thuis tenzij ze verweven zijn met andere functies op de 'Kop'. Horeca kan in verwevenheid met andere functies (bv. sport en recreatie) ook op andere plekken buiten de 'Kop'. Er is geen plaats voor extra bovenlokale verkeersinfrastructuur noch voor de vestiging van KMO's. Luchtfoto met situering van park Spoor Noord 7

3 Het Spoorwegemplacement voor het begin van de sanering (foto's Jan Kempenaers). Bij de opening op 25 mei hebben de treinsporen plaatsgemaakt voor ruime wandelpaden, een waterspeelplaats, een beplante zandheuvel en een aantrekkelijke open grasvlakte. Beleidsovereenkomst Op 3 december 2001 werd, na moeilijke onderhandelingen, een beleidsovereenkomst gesloten tussen de NMBS, Euro Immo Star nv (EIS) en de stad Antwerpen. Het spoorwegemplacement zou opgedeeld worden in drie zones. Zone A (ten noorden van de Noorderlaan) is bestemd voor commerciële ontwikkeling en blijft van EIS. Zone B (ten zuiden van de Noorderlaan en ten westen van het verlengde van de Fuggerstraat) is eveneens bestemd voor commerciële ontwikkeling en blijft van de NMBS. Zone C (het grootste deel, ten westen van het verlengde van de Fuggerstraat) is bestemd voor niet-commerciële parkontwikkeling en werd na goedkeuring van het BPA voor één symbolische euro overgedragen aan de stad. Bewonersparticipatie Wat de bewoners van de omliggende wijken denken over en wensen voor het spoorwegemplacement, vormde van meet af aan een belangrijk onderdeel van het planningsproces. Er werden geregeld informatievergaderingen georganiseerd waarop de bewoners niet alleen uitleg kregen maar ook suggesties konden doen. Het hoogtepunt vormde ongetwijfeld de Trek-je-plan'-dag op 1 september 2002 waaraan meer dan 200 bewoners deelnamen en hun wensen duidelijk maakten. De conclusies van de bewoners werden verwerkt in het planningsproces. Stedenbouwkundige wedstrijd Begin 2002 werd door de stad een stedenbouwkundige wedstrijd uitgeschreven. De jury, onder voorzitterschap van de Vlaamse bouwmeester bob Van Reeth, selecteerde uit de 26 inzendingen vijf projecten afkomstig van de meest toonaangevende stedenbouwkundige bureaus in Europa. Zij kregen de opdracht om hun voorstellen concreet uit te werken. Begin 2003 werd het project 'Villages & Metropolis' uitverkoren als winnaar. Het bureau kreeg de opdracht om haar concept uit te werken naar een stedenbouwkundig ontwerp toe en het te vertalen in een BPA. Van planning naar uitvoering Na zeven jaar onderzoek, onderhandeling, planning, voorbereiding en sanering van het terrein kon in april 2006 de eerste spadensteek voor de aanleg van het park gestoken worden. Sanering Het terrein van 'Park Spoor Noord' was sterk vervuild met een laag assen en minerale olieverontreinigingen. Volgens de beheersovereenkomst moest de NMBS het terrein saneren en alle ondergrondse voorzieningen en gebouwen verwijderen (volgens het principe: de vervuiler betaalt). De saneringswerken werden opgestart in april 2005 en waren complex van aard. Op sommige plaatsen lag een assenlaag van 50 cm dik, op andere plaatsen een laag van bijna 2 m dik. Ook was het niet uit te sluiten dat men op oorlogsmunitie uit de Tweede Wereldoorlog zou stoten. De zones die vervuild waren door minerale oliën werden tot op 6 m afgegraven en opgevuld met schone grond. Tijdens de hele saneringsoperatie werd ongeveer m³ grond afgegraven. Water In het kader van een duurzaam parkbeheer wordt het regenwater niet afgevoerd naar de riolering maar via ondergrondse leidingen naar lager gelegen plekken in het park gevoerd, een soort wadi's. Op de grote weide van zone west ligt zo'n ellipsvormige wadi met middenin een ondergronds bufferbekken. Het reservoir is gevuld met steenslag waardoor het overtollige water gemakkelijk in de grond kan dringen. De opvang van overtollig regenwater maakt deel uit van een heel aantal ecologische aspecten waarbij bij de realisatie van Park Spoor Noord werd rekening gehouden. Zo wordt er ook 8

4 vvog uitsluitend gebruik gemaakt van FSC hout, werden reeds aanwezige materialen (kasseien, B-blokken, enz) hergebruikt voor de aanleg van paden, wordt het park zeer gericht verlicht met LED verlichting (om lichtpolllutie te minimaliseren) en zijn alle bomen in het park inheemse bomen die in de bomenbank gekweekt werden. Profilering van het terrein Het vertrekpunt van het parkontwerp is een groen grastapijt met daarop boomgroepjes. Om het reliëf van het terrein minder eentonig te maken en de vlakte visueel op te delen werden her en der heuvels aangelegd die beplant werden met bomen. Op die manier ontstaan er zowel open als meer intieme en gesloten plekken in het park. Ook werd ervoor gekozen om op bepaalde plaatsen een extensief maaibeheer toe te passen. Zo zal het gras op die plaatsen in het park hoger staan dan in de rest van het park. Dit om de natuur daar meer vrijheid te geven en het groeien van bloemen aan te moedigen... Verhardingen De opvallende betonnen paden die speels door het park slingeren verzekeren het comfort van zowel fietsers, kinderwagens als rolstoelgebruikers. Voor de wandelaars werd een brede kasseiboulevard van gerecupereerd materiaal aangelegd. Op sommige plaatsen is wel te merken dat bij het uittekenen van de betonpaden niet nagedacht is over de beheerconsequenties. Het blijft een teer punt waar vele ontwerpbureaus mee blijven kampen. Beplanting Grastapijt Het uitgestrekte grastapijt is het meest opvallende groenelement van het hele park. Het is geen strak gemaaid gazon maar een gedifferentieerd gemaaide gras- en veldbloemenweide. Momenteel is reeds een oppervlakte van 8120 m2 ingezaaid als bloemenweide en m2 met een gewoon grasmengsel. Bomen In totaal werden voor het hele park 1054 bomen voorzien, waarvan momenteel reeds een groot gedeelte is aangeplant (950). De bomen zijn afkomstig van de stedelijke bomenbank in Berendrecht waar ze reeds enkele jaren konden groeien. Opvallend is dat bewust gekozen is voor een systeem van wijkers en blijvers. De bomen (maten en 20-25) staan op vrij kleine plantafstanden van elkaar maar in het beheerplan wordt uitdrukkelijk gestipuleerd dat de wijkers moeten verplant worden als de blijvers voldoende groot zijn. Op de heuvelruggen staan veldesdoorns, Noorse esdoorns, zomereiken, moeraseiken, zilverlindes en essen kriskras door elkaar. Villages & Metropolis Winnend project Studio 03 (Secchi/Vigano), Buro Kromwijk, Meertens & Steffens (Rob Cuyvers) en Iris Consulting (ontwerpteam): "De unieke, langgerekte, driedimensionale en transparante kavel is een uitgangspunt. De oorspronkelijke vorm, topografie, viaducten en spoorweggebouwen verwijzen naar vroeger, typeren de locatie en geven haar authenticiteit. De basis is een groen grastapijt, dat als een biljartlaken over de hele lengte wordt uitgerold, waarop verschillende atmosferen worden neergezet. Het plan speelt op twee niveaus: Villages' en Metropolis'. De noordelijke helft is natuurlijker, wilder en intiemer van karakter. Een continue structuur van hoogstammig groen en thematuinen zijn op maat van de buurt toegesneden. De polyvalente grasvlakte en de sportcluster in de zuidelijke helft zijn meer open en stedelijk en het decor voor dynamiek en activiteit...." Jef Van den Broeck (jurylid): "... over wat mij en de jury in dit voorstel aantrekt: een ontwerp en een strategie als een tweevuldigheid geworteld in warme betrokkenheid bij de plek en de mensen die er vandaag en morgen wonen. Een belangrijke locatie met een betekenis voor de buurt en voor de stad. Het is een ontwerp dat goed aanvoelt. Vele ingrediënten worden erin vermengd met juist genoeg peper en zout. 9

5 Bij de realisatie van Park Spoor Noord werd uitvoerig gecommuniceerd met de buurt. In Park Spoor Noord werd ook een sorteerstraatje aangelegd. Langs de omliggende straten en aan elke parkinkom staat telkens één en dezelfde boomsoort. De keuze van de soort staat er telkens in verhouding tot de plek: bomen met grote kruinen op ruimere plaatsen, kleine kruinen in smallere straten. Langs de Ellermanstraat (aansluitend op de Leien) en aan de inkom ter hoogte van de oprit naar de Noorderlaan platanen en aan de ingang op het einde van de Lange Dijkstraat zilverlindes. Langs de Kempenstraat staan sierperelaars. Aan de inkom nabij het Damplein staan veldesdoorns. Beheerplan De definitieve opening van het park is voorzien voor het voorjaar van In principe wordt bij de aanleg van elke Antwerpse groene ruimte een beheerplan opgesteld waarin alle acties die nodig zijn voor een goed en duurzaam beheer opgesomd worden: maairegime van de grasvelden, richtlijnen voor het snoeien van de bomen,... Het beheerplan van 'Park Spoor Noord' wil nog een stapje verder gaan. Het wil op voorhand antwoorden op moeilijkheden die zich na de opening zouden kunnen voordoen en tegelijk een soort programma zijn dat er voor moet zorgen dat de sfeer in het park van bij het begin 'goed' zit. Het plan bevat maatregelen voor onderhoud (groenonderhoud, afvalbeheer, vegen van de paden, verwijderen van grafitti), voor toezicht en voor programmering in het park (coördinatie sport, cultuur,...). Opvallende bouwwerken en infrastructuren Op het terrein zijn enkele opvallende gebouwen die dateren uit de NMBS-periode blijven staan. Deze werden opgeknapt en ingericht om een nieuwe bestemming te vervullen. Daarnaast werden ook enkele nieuwe infrastructuren opgetrokken die het park levendig en attractief maken. Grote loods De WDT-loods (Werkplaats Diesel Tractie) is de grootste van de drie gebouwen in het park. Samen met de aangrenzende loodsen bestrijken ze een oppervlakte van m2. In deze gebouwen komen op termijn twee sporthallen en een evenementenhal. Kleine loods De SPTM-loods (StelPlaats TractieMateriaal) is één van de oudste spoorweggebouwen van het land. Deze overdekte ruimte met een open karakter heeft een oppervlakte van m2 en biedt plaats aan 1000 personen. Het is als het ware een overdekte parkruimte die beschutting kan bieden bij extreme weersomstandigheden en kan gebruikt worden voor allerlei evenementen. BMX- en skatepark De spectaculaire BMX- en skatebowl is 900 m2 groot en heeft de eerste fullpipe in de Benelux. Het geheel is een verzonken en ingegraven betonnen kuil. De opvatting, vormgeving en oppervlakte maken dat er nationale en internationale competities kunnen georganiseerd worden. Zowel geoefende BMX-atleten als beginnende fietsers, skaters en rolschaatsers vinden er behoorlijk wat uitdaging! Watertorens De twee identieke watertorens uit 1898 zijn beschermd als industrieel erfgoed en zullen gerestaureerd worden. Samen maakten zij deel uit van een autonoom watervoorzieningssysteem van de NMBS. Jarenlang voorzagen zij de stoomlocomotieven van water. Tekst Jos De Wael Foto's VVOG Stad Antwerpen Jan Kempenaers Meer info Projectenhuis Spoor Noord Damstation Damplein Antwerpen T Website 10