MONITORINGRAPPORT 2006 HAVEN- EN INDUSTRIETERREIN MOERDIJK

Transcriptie

1 MONITORINGRAPPORT 2006 HAVEN- EN INDUSTRIETERREIN MOERDIJK

2 Inhoudsopgave 1. INLEIDING 2 2. GEGEVENSVERZAMELING 3 3. MONITORINGRESULTATEN Gevestigde bedrijven Energie Lucht Water Afval Geluid Logistiek Hinder Milieucategorieën en vergunningen Veiligheid MILIEUBELEVINGSONDERZOEK Aanleiding Resultaten en conclusies LUCHTKWALITEIT IN DE OMGEVING VAN MOERDIJK Luchtkwaliteit in de omgeving van Moerdijk Het wettelijk verplicht luchtkwaliteitsonderzoek Het aanvullende provinciale luchtkwaliteitsonderzoek Conclusie 28 Bijlage 1: Afkortingen 29 Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

3 Haven- en industrieterrein Moerdijk Monitoringrapport INLEIDING Sinds 1999 vindt op haven- en industrieterrein Moerdijk jaarlijks een monitoringonderzoek plaats. Het monitoringonderzoek behelst het verzamelen en interpreteren van diverse (milieu)gegevens op het haven- en industrieterrein Moerdijk. Het monitoringonderzoek is uitgevoerd door BMD Advies Zuid-Nederland in samenwerking met de werkgroep monitoring. Het onderhavige rapport betreft de resultaten van het achtste monitoringonderzoek, met gegevens over het jaar Ten aanzien van de verdere verduurzaming van het haven- en industrieterrein Moerdijk zijn in 2006 enkele belangrijke stappen gezet. De "Stuur- en Coördinatiegroep Milieu en Veiligheid Moerdijk" (SCMVM), het samenwerkingsverband tussen Bedrijvenkring Industrieterrein Moerdijk (BIM), Havenschap Moerdijk, Gemeente Moerdijk, Provincie Noord-Brabant, Rijkswaterstaat Zuid-Holland en Waterschap Brabantse Delta, wil slagvaardiger optreden. Daarom is er een nieuw masterplan opgesteld en zijn er concrete afspraken gemaakt over de uitvoering van de verschillende taken. Daarnaast is gekozen voor een naam die hier beter bij past: Duurzaam Haven- en industrieterrein Moerdijk (DHM). In het masterplan zijn ook operationele doelstellingen opgenomen met betrekking tot het monitoringonderzoek. Naar aanleiding hiervan stelden de DHM-leden dit jaar voor het eerst beschouwingen op. Deze zijn te vinden in de oranje kaders bij de betreffende onderwerpen. Daarnaast is in hoofdstuk 4 en 5 de bijdrage van respectievelijk de GGD (milieubelevingsonderzoek) en de Provincie Noord-Brabant (lucht) opgenomen. Hiermee geeft het rapport niet alleen 'de getallen' weer, maar geeft het ook meer achtergrondinformatie. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

4 2. GEGEVENSVERZAMELING Voor de totstandkoming van de monitoringrapportage is een groot aantal gegevens nodig. Deze gegevens zijn opgevraagd bij verschillende partijen. Collectieve gegevens De collectieve gegevens zijn door de volgende partijen aangeleverd. Instelling Havenschap Moerdijk Provincie Noord-Brabant Gemeente Moerdijk (Regionale Milieudienst West- Brabant) Aangeleverde gegevens Jaarrapportage Niet-gevaarlijke afvalstromen Gevaarlijke afvalstromen Luchtemissies BRZO-gegevens Gegevens meldingen Milieucategorie-indeling Geregistreerde meldingen BRZO-gegevens Waterschap Brabantse Delta Lozingsparameters riolering Lozingsdebieten Klachteninformatie Rijkswaterstaat Directie Zuid-Holland Lozing koelwater Tabel 2.1: Partijen die collectieve gegevens aangeleverd hebben Individuele gegevens Net zoals in de voorgaande jaren zijn voor de monitoring de meest milieurelevante bedrijven benaderd om gegevens aan te leveren. In tabel 2.2 zijn de deelnemende bedrijven weergegeven. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

5 Deelnemende bedrijven A&G Milieutechniek Afval Terminal Moerdijk B.V. Basell Polyolefins C.N.C. Grondstoffen B.V. Dr. W. Kolb Nederland B.V. Essent Energie Productie B.V. Tabel 2.2: Bedrijven die gegevens hebben aangeleverd Ardag Glas Moerdijk B.V. N.V. Afvalverbranding Zuid-Nederland N.V. Slibverwerking Noord-Brabant Omya Beheer B.V. Shell Chemicals Tetrapak* * Van Tetrapak zijn over 2006 geen gegevens voorhanden. Aan de hand van de gegevens van voorgaande jaren is een inschatting gemaakt. Volgend jaar zal gekeken worden of de gegevens van de overige 11 bedrijven voldoende inzicht geven in de milieubelasting van het industrieterrein of dat er een ander bedrijf benaderd wordt. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

6 3. MONITORINGRESULTATEN 2006 In dit hoofdstuk worden de verzamelde gegevens gepresenteerd per (milieu)-aspect. Hierbij wordt daar waar mogelijk een vergelijking gemaakt met de gegevens van de afgelopen jaren. Daarnaast zijn de gegevens van de 12 bedrijven waar mogelijk vergeleken met de collectieve gegevens om de betrouwbaarheid te controleren. 3.1 Gevestigde bedrijven In 2006 waren er op haven- en industrieterrein Moerdijk 399 bedrijven gevestigd. Dat zijn zes bedrijven meer dan in In onderstaand diagram wordt de verdeling per bedrijfstype weergegeven. Gevestigde bedrijven 1% 15% 42% 7% 10% 25% Industrie Bouw nijverheid Reparatie en consumentenartikelen en handel Vervoer, opslag en communicatie Verhuur en handel in onroerend goed, verhuur van roerende goederen en zakelijke dienstverlening Overig Figuur 3.1: Gevestigde bedrijven verdeeld per bedrijfstype Door het havenschap is in m 2 grond uitgegeven. Het gaat met name om hergebruik: op deze grond waren al eerder bedrijven gevestigd. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

7 Het gaat steeds beter met industriële symbiose op Moerdijk Het haven- en industrieterrein Moerdijk kent een indeling naar bestemmingsplan categorie. Deze indeling, ook wel clustering genoemd, maakt het voor het Havenschap mogelijk om te sturen op het gebruik van de grond. Bedrijfsclustering wordt gestimuleerd, zodat synergie kan ontstaan (industriële ecologie). Ook stuurt Havenschap Moerdijk aan op een goede match tussen bedrijfstype en locatie-eigenschappen. Op deze manier worden onder andere haven- en kadevoorzieningen optimaal benut. Onderlinge communicatie en samenwerking tussen bedrijven en overheden is daarbij van groot belang. Hiervoor is de commissie Nieuwe vestiging in het leven geroepen, die het traject waarbij bedrijven zich nieuw vestigen gestructureerd aanpakt. Omdat internationale bedrijven vaak niet direct weten waar ze moeten beginnen om een vestiging te initiëren, is er een loket geopend waar ze hun aanvraag kunnen indienen. De commissieleden bekijken of en hoe dat bedrijf het beste kan worden ingepast. Gemeente en provincie worden hiervan direct op de hoogte gebracht. Ook milieu-aspecten als geluid en geur worden meegenomen in het onderzoek. Daarnaast wordt bekeken of er milieutechnische overeenkomsten zijn tussen bestaande bedrijven en de aanvrager. Op deze manier wordt rekening gehouden met behoeftes en wensen van bedrijven én wordt uitwisseling tussen bedrijven onderling mogelijk gemaakt: Uw afval, mijn grondstof. Dat er synergiemogelijkheden zijn blijkt uit de successen van afgelopen jaren. Voorbeelden van bedrijven die stoffen met elkaar uitwisselen zijn: NV Afvalverwerkingsbedrijf Zuid-Nederland (AZN) verwerking capaciteit ton huishoudelijk afval per jaar; bij het proces komt ruim ton hogedrukstoom vrij; hogedrukstoom wordt geleverd aan Energiebedrijf Essent en wordt omgezet in elektriciteit en warmte. Hiermee wordt 590 miljoen kwh elektriciteit opgewekt. Dit staat gelijk aan een verbruik van huishoudens; elektriciteit en warmte worden vervolgens weer doorgeleverd aan Shell Nederland Chemie Moerdijk. NV Slibverwerking Noord-Brabant verwerkingscapaciteit ca ton droge stof per jaar (zuiveringsslib afkomstig van rioolwaterzuiveringsinstallaties); bij het verbrandingsproductieproces komt koolstofdioxide (CO 2 ) vrij. Deze CO 2 kan worden hergebruikt door Omya Beheer B.V. voor de productie van calciumcarbonaat (witmaker/pigment voor de papier industrie); hierdoor wordt ton (1 x het verbruik inwoners Moerdijk) niet geëmitteerd maar hergebruikt. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

8 Shell Nederland Chemie B.V. Shell heeft in ton CO 2 die vrijkomt bij een van de productieprocessen geleverd aan Omya, die deze CO 2 weer als grondstof gebruikt; Shell levert grondstoffen en energie per pijpleiding aan Basell en restgas wordt door Shell weer teruggenomen en nuttig hergebruikt als brandstof; Shell levert aan Dr. Kolb per pijpleiding etheenoxide. Transport per pijpleiding is de meest veilige manier, zo wordt het transport van gevaarlijke stoffen over de weg verminderd; Shell neemt middendruk stoom af van Essent dat in verschillende productieprocessen gebruikt wordt als energiedrager. Er wordt demiwater teruggeleverd aan Essent, die dat weer omzet in stoom. Bewa Groep Moerdijk BV verwerkt ton etensresten (organische restproducten) per jaar. Hiermee wordt door vergisting duurzame elektriciteit opgewekt; dit levert 1 MW duurzame elektriciteit per uur op; opbrengst zal voldoende zijn om huishoudens per jaar van elektriciteit te voorzien. Toekomstige ontwikkelingen 2007/2008 Algemeen majeure veranderingen bij bestaande bedrijven zullen eveneens in de commissie Nieuwe vestiging aan de orde komen. Biomassa Centrale Moerdijk (BMC) in oprichting energiecentrale waar duurzaam (groene) energie wordt opgewekt door verbranding van pluimveemest; er loopt onderzoek om energie, warmte en CO 2 uit te gaan wisselen. AsbestCement Denaturing Moerdijk BV (ACD Moerdijk) in oprichting verwerken van ca ton per jaar van gebonden asbest (cementproducten) gebaseerd op thermische denaturen (verhitting); eindproduct kan in de industrie worden gebruikt als 'minerale vulstof'. Hierdoor kan worden bespaard op kalk-vervanger, cement e.d. Bewa Groep Moerdijk BV doorlevering van warmwater aan twee buurbedrijven om paraffinetanks (Bolsius) als opslaghallen t.b.v. substraten (TREF) te gaan verwarmen. Havenschap Moerdijk Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

9 Afbeelding 3.2: Transportleiding NV Slibverwerking naar Omya 3.2 Energie Voor elektriciteit geldt dat het gebruik sinds 1999 bij de 12 onderzochte bedrijven is toegenomen. Dit komt door de toename van het energiegebruik bij enkele van de bedrijven. Ten opzichte van het jaar 2005 is het energiegebruik in 2006 ongeveer gelijk gebleven. Elektriciteitsverbruik 12 bedrijven Elektriciteitsverbruik GWh Jaartal Figuur 3.3: Elektriciteitsverbruik van 1999 t/m 2006 Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

10 Ook voor het gasverbruik geldt dat dit ten opzichte van 1999 gestegen is. Ten opzichte van het jaar 2005 heeft er een daling van het gasverbruik plaatsgevonden. Voor verschillende bedrijven is het gasverbruik gestegen, daarnaast is er een bedrijf dat pas vanaf 2003 gas gebruikt. gasverbruik 12 bedrijven gasverbruik in miljoen m Jaartal Figuur 3.4: Gasverbruik van 1999 t/m 2006 Door de 12 bedrijven wordt circa MJ aan stoom ingezet. Dit is met name stoom dat door een aantal bedrijven wordt opgewekt en door andere bedrijven weer hergebruikt wordt. Het verbruik van de overige energiebronnen is gestegen ten opzichte van Dit wordt met name veroorzaakt door een veel groter verbruik van LPG en propaan bij één van de bedrijven. 3.3 Lucht De luchtgegevens worden opgevraagd bij de bedrijven en bij de Provincie Noord-Brabant. Deze gegevens zijn vergelijkbaar. In onderstaande grafieken zijn voor diverse stoffen de luchtemissiegegevens van de provincie opgenomen voor de jaren 1999 t/m Voor de meeste stoffen geldt dat de emisses de afgelopen jaren ongeveer gelijk zijn gebleven. Alleen benzeen en koolstofmonoxide variëren gedurende de jaren. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

11 luchtemissies 1999 t/m CO2 kton/jr NO2 ton/jr SO2 ton/jr VOS ton/jr benzeen ton/jr Figuur 3.5: Luchtemissies op haven- en industrieterrein Moerdijk 1999 t/m 2006 Luchtemissies 1999 t/m Ammoniak ton/jr Methaan ton/jr CO ton/jr fijn stof ton/jr minerale olie ton/jr Figuur 3.6: Luchtemissies op haven- en industrieterrein Moerdijk 1999 t/m 2006 Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

12 3.4 Water Waterverbruik In onderstaande tabel is het waterverbruik voor de 12 bedrijven opgenomen. Soort water Bronwater (m 3 x 1.000) Leidingwater (m 3 x 1.000) Hemelwater (m 3 x 1.000) Oppervlaktewater (m 3 x 1.000) Industriewater (m 3 x 1.000) Productwater (m 3 Niet x 1.000) bepaald Totaal Tabel 3.7: Waterverbruik van de 12 bedrijven in m 3 * Door de 12 bedrijven is in 2005 in totaal 925 miljoen m 3 water gebruikt. Dat is een daling ten opzichte van In 2006 is er minder oppervlaktewater en industriewater gebruikt. Koelwater Uit de gegevens van Rijkswaterstaat blijkt dat in 2006 op haven- en industrieterrein Moerdijk 838 miljoen m 3 koelwater is geloosd op het Hollandsch Diep. De totale warmtelast van deze stroom bedraagt 800 MW. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

13 Temperatuurschommelingen Hollandsch Diep Vanuit het haven- en industrieterrein Moerdijk wordt door industriële inrichtingen koelwater geloosd op het Hollandsch Diep. Twee bedrijven zijn verantwoordelijk voor bijna de gehele geloosde warmtevracht. De overige lozers loosden individueel slechts enkele MW's. In 2006 was juli een warme en droge maand, eind juli dreigden er maatregelen genomen te moeten worden vanuit het landelijke circuit. Door de weersomslag in augustus zijn er uiteindelijk geen ingrepen nodig geweest en is 2006 gelukkig zonder noemenswaardige warmteproblematiek verlopen. Bij Lobith is op 28 juli een hoogste temperatuur gemeten van 27,7 graden. De norm (maximaal toelaatbaarrisiconiveau) voor temperatuur in oppervlaktewater voor karperachtigen is 28 graden. Hierboven is verhoogde kans op vissterfte. In het Hollandsch Diep, stroomafwaarts van Moerdijk, ligt het meetpunt Bovensluis, hier wordt maandelijks gemeten. De maximale temperatuur bedroeg daar op 17 juli 24, 2 graden ruim een graad lager dan op dat moment in Lobith. In het Hollandsch Diep zijn dus geen problemen geweest door hoge temperaturen. RIZA gaat binnnenkort een studie uitvoeren die de warmteafvoer capaciteit van het Hollandsch Diep gaat modelleren, zodat we in de toekomst nog meer inzicht krijgen in de warmtebalans van het Hollandsch Diep. Rijkswaterstaat Riolering De 12 bedrijven hebben in totaal 4,6 miljoen m 3 afvalwater geloosd. De meeste bedrijven lozen op de riolering. Eén van de bedrijven loost via een directe leiding naar het persstation, vanuit daar wordt het water verder naar de zuivering in Bath getransporteerd. Uit de gegevens van waterschap Brabantse Delta blijkt dat in 2006 een totaal van vervuilingseenheden zijn geloosd. Dit is ongeveer gelijk aan voorgaande jaren. Hoe staat het met het afvalwater op Moerdijk? Lozingen riolering Vanuit het haven- en industrieterrein Moerdijk wordt door verschillende bedrijven afvalwater geloosd op de riolering. Via acht gemalen wordt dit afvalwater aangeboden op het persstation Moerdijk in beheer van het waterschap. Vanuit het persstation wordt het afvalwater via de afvalwaterpersleiding West-Brabant geloosd op de rioolwaterzuivering in Bath. Het industrieterrein is opgedeeld in acht rioleringsgebieden. In vier van de gebieden zijn verbeterd gescheiden rioleringstelsels aangelegd. In de gebieden die eerder zijn ontwikkeld zijn gescheiden stelsels aanwezig. Een van de bedrijven loost rechtstreeks via een persleiding op het persstation Moerdijk. De hoeveelheid aan verontreinigde stoffen in het afvalwater afkomstig van het industrieterrein, worden hoofdzakelijk door drie bedrijven geloosd. In de milieujaarverslagen van de grote lozers worden de emissies naar water (indirecte Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

14 lozingen) jaarlijks vastgelegd en beoordeeld door het waterschap. De milieujaarverslagen voor het jaar 2006 zijn door het waterschap beoordeeld en geaccepteerd. De huidige capaciteit van het persstation Moerdijk is voldoende. Indien zich in de toekomst grote nieuwe lozers vestigen op het industrieterrein Moerdijk, is aanpassing van de capaciteit van het persstation noodzakelijk. Op basis van actuele rioleringsgegevens en toekomstplannen voor het industrieterrein Moerdijk kan het waterschap hier tijdig op inspringen door het opstellen van investeringsplannen. Lozingen op sloten Op de sloten op het industrieterrein wordt hoofdzakelijk regenwater geloosd. Vanuit nooduitlaten van de rioleringstelsels wordt incidenteel afvalwater op oppervlaktewater geloosd. De emissie vanuit deze nooduitlaten dienen te worden geminimaliseerd. Hierover is overleg met de betreffende partijen. Optimalisatie studie Zowel op het gebied van riolering als van zuivering zijn de komende jaren grote investeringen nodig om te kunnen voldoen aan de eisen die onder andere vanuit Europa worden gesteld. De gemeenten en het waterschap kunnen hierbij veel kosten besparen door riolering en zuivering op elkaar af te stemmen en als één afvalwatersysteem te optimaliseren. Hiertoe zijn gemeenten en ons waterschap gestart met het uitvoeren van optimalisatiestudies (OAS-en). Gezocht wordt naar maatregelen waar tegen zo laag mogelijke maatschappelijke kosten het hoogst mogelijke milieurendement wordt gehaald. De OAS waarin het industrieterrein Moerdijk is opgenomen, is niet zoals gepland in 2006, maar in 2007 gestart. Waterschap Brabantse Delta 3.5 Afval De Provincie Noord-Brabant houdt in haar meldsysteem afvalstoffen bij hoeveel afvalstoffen van haven- en industrieterrein Moerdijk zijn afgevoerd. Deze gegevens heeft de Provincie aangeleverd voor deze monitoringrapportage. In totaal is er in ton afval afgevoerd. In onderstaande tabel wordt voor de jaren 2005 en 2006 aangegeven hoeveel van welke afvalstof (onderverdeeld in euralcodes) is afgevoerd. Omdat voor 2005 een andere indeling werd gebruikt, is er geen vergelijking gemaakt met eerdere jaren. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

15 Euralcode omschrijving 01 Afval van exploratie, mijnbouw, exploitatie van steengroeven en de fysische en chemische bewerking van mineralen 02 Afval van landbouw, tuinbouw, aquacultuur, bosbouw, jacht en visserij en de voedingsbereiding en -verwerking 03 Afval van houtbewerking en de productie van panelen en meubelen alsmede pulp, papier en karton hoeveelheid 2005 (ton) hoeveelheid 2006 (ton)) Afval van de leer-, bont- en textielindustrie Afval van olieraffinage, aardgaszuivering en de pyrolytische behandeling van kool 06 Afval van anorganische chemische processen Afval van organische chemische processen Afval van bereiding, formulering, levering en gebruik van coatings (verf, lak en le), lijm, kit en drukinkt Afval van de fotografische industrie Afval van thermische processen Afval van de chemische oppervlaktebehandeling en coating van metalen en andere materialen; non-fero-hydrometallurgie Afval van de machinale bewerking en de fysische en mechanische oppervlaktebehandeling van metalen en kunststoffen 13 Olieafval en afval van vloeibare brandstoffen Afval van organische oplosmiddelen, koelmiddelen en drijfgassen Verpakkingsafval; absorbentia, poetsdoeken, filtermateriaal en beschermende kleding Niet elders in de lijst genoemd afval Bouw- en sloopafval (inclusief afgegraven grond van verontreinigde locaties) 18 Afval van de gezondheidszorg bij mens of dier en/of verwant onderzoek Afval van installaties voor afvalbeheer, off-site waterzuiveringsinstallaties en de bereiding van voor menselijke consumptie bestemd water en water voor industrieel gebruik Stedelijk afval (huishoudelijk afval en soortgelijk bedrijfsafval, industrieel afval en afval van instellingen), inclusief gescheiden ingezamelde fracties Totaal: Tabel 3.8: Afvalhoeveelheden per euralcode industrieterrein Moerdijk 2005 en 2006 Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

16 3.6 Geluid Zonebeheer industrieterrein Moerdijk Omdat op haven- en industrieterrein Moerdijk ook zware industrie gevestigd is, is er sprake van geluidsbelasting. Voor haven- en industrieterrein Moerdijk is een geluidszone vastgesteld. Dit wil zeggen dat de bedrijven die op het terrein gevestigd zijn tesamen niet boven de grenswaarde van de zone uit mogen komen. Wanneer nieuwe bedrijven zich op het terrein willen vestigen, wordt getoetst of een bedrijf binnen de geluidszone past. Om dit op een goede en efficiënte wijze te kunnen toetsen is voor het industrieterrein een geluidboekhouding opgezet. In de loop van 2006 heeft de provincie geconstateerd dat het zonebeheer niet meer actueel was. Medio 2006 is dan ook gestart met een inhaalslag die er toe heeft geleid dat eind 2006 vrijwel alle relevante wijzigingen zijn doorgevoerd en alle maatgevende bedrijven zijn geverifieerd. Daarnaast is het model aangepast aan de nieuwste mogelijkheden binnen de gehanteerde software. Op het industrieterrein zijn nog verschillende braakliggende terreinen. Uitgaande van de geluidboekhouding voor de actualisatie is er op een aantal bewakingspunten geen geluidruimte meer aanwezig. De gemeente Moerdijk is daarom bezig een nieuw bestemmingsplan te maken dat betrekking heeft op het industrieterrein Moerdijk waarin een verruiming van de geluidzone is opgenomen. Tevens wordt een aantal woningen in de zone wegbestemd. Dit geldt met name voor de woningen aan de Roode Vaart. Vooruitlopend hierop zijn in verband met deze bestemmingsplanwijziging een aantal woningen opgekocht en gesloopt. Op deze immissiepunten is een verdere toetsing niet noodzakelijk. De resterende woningen moeten echter nog wel worden bezien. Na de actualisatie is gebleken dat, mede gelet op het wegbestemmen van een aantal woningen, op de zone nog enige geluidruimte aanwezig is. Echter op twee bewakingspunten ter plaatse van nog aanwezige woningen is in de avondperiode nog steeds geen geluidruimte. Met het in werking treden van de gewijzigde Wet geluidhinder per worden gemeenten formeel verantwoordelijk voor het bijhouden van het zonebeheer. Gedeputeerde Staten willen echter het industrieterrein Moerdijk aanmerken als een regionaal industrieterrein waardoor zij formeel zonebeheerder blijven. Provincie Noord-Brabant Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

17 Figuur 3.9: Geluidsniveaus haven- en industrieterrein Moerdijk 3.7 Logistiek In deze paragraaf worden logistieke gegevens gepresenteerd met betrekking tot scheepvaart en spoor. De gegevens met betrekking tot transport over de weg en per buisleiding zijn niet bepaald. De gepresenteerde gegevens zijn afkomstig uit de jaarrapportage van het Havenschap Moerdijk. Scheepvaart In 2006 is het aantal schepen en de hoeveelheid goederenopslag weer gestegen ten opzichte van voorgaande jaren. In onderstaande tabel zijn de hoeveelheden van de periode 2002 tot en met 2006 weergegeven. Jaar Aantal schepen zee Binnenvaart zee (x ton) Goederenoverslag binnenvaart (x ton) Scheepvaart totaal (x ton) Ontwikkeling t.o.v. vorig jaar ,4% ,0% ,5% ,3% ,4% Figuur 3.10: Logistieke gegevens scheepvaart Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

18 Spoor In 2006 is zowel het aantal wagons als de hoeveelheid vervoerd product gestegen ten opzichte van In onderstaande tabel zijn de hoeveelheden van de periode 2002 tot en met 2006 weergegeven. Jaar Aantal wagons Ontwikkeling aantal wagons t.o.v. vorig jaar Vervoerd product (x ton) ,6% 666 7,8% ,1% ,9% ,1% ,9% ,2% 616 0,0% ,3% ,8% Tabel 3.11: Logistieke gegevens spoor Ontwikkeling vervoerd product t.o.v. vorig jaar 3.8 Hinder Door de provincie Noord-Brabant en de gemeente Moerdijkzijn onderstaande gegevens aangeleverd met betrekking tot ingediende klachten. Dit betreffen zowel de klachten over en meldingen van de bedrijven die onder het bevoegd gezag van de provincie vallen als de bedrijven die onder het bevoegd gezag van de gemeente vallen. Het gaat hier om klachten die door derden zijn ingediend over een bedrijf. Klachten/ Veroorzaker Veroorzaker: bedrijf met provincie als bevoegd gezag Veroorzaker: bedrijf met gemeente als bevoegd gezag Veroorzaker: onbekend Totaal Tabel 3.12: Veroorzaker ingediende klachten m.b.t. haven- en industrieterrein Moerdijk In onderstaande tabel zijn de klachten onderverdeeld in verschillende categorieën. Soort klacht Lucht/stank Geluid Water Overig Tabel 3.13: Klachten m.b.t. haven- en industrietererein Moerdijk gesorteerd per milieu-onderwerp In 2006 is bij Waterschap Brabantse Delta één klacht geregistreerd. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

19 Milieuklachten Bij het provinciale MIK-punt en de gemeente Moerdijk zijn milieuklachten met betrekking tot het haven- en industrieterrein Moerdijk ingediend door bewoners van de kernen Moerdijk, Zevenbergen, Klundert, maar ook door bewoners van de boven het Hollandsch Diep gelegen kernen in de gemeente Strijen. In 2006 zijn er 598 milieuklachten ingediend bij de diverse meldpunten. Deze hadden met name betrekking op geur- en geluidsoverlast, vermoedelijk veroorzaakt door bedrijven op het industrieterrein. In 2006 waren dit 598 milieuklachten. Dit is een forse toename ten opzichte van voorgaande jaren, die met name te wijten is aan de stankgolf in maart en april De provincie heeft veel energie gestoken in het onderzoek naar de oorzaak van de stankgolf, maar kon de oorzaak nog niet vaststellen. De Provincie Noord-Brabant en de gemeente Moerdijk, als bevoegd gezag, kregen het verwijt milieuklachten niet voortvarend op te pakken en onvoldoende te communiceren over de voortgang van de bestrijding en het voorkomen van deze hinder. Daarom werden door de Provincie Noord-Brabant en de gemeente Moerdijk informatieavonden belegd en brieven verstuurd, om inzicht te geven in de behandeling van de klachten en de genomen maatregelen. Ook de Stuurgroep DHM, waarin ook de gemeente Moerdijk, de Provincie Noord-Brabant en het Havenschap Moerdijk vertegenwoordigd zijn, pakte deze signalen op. Vanuit haar missie Het streven naar een veilige en goede kwaliteit van de leefomgeving, heeft de Stuurgroep DHM zich ten doel gesteld om het aantal klachten terug te dringen en over de klachten die er zijn beter te communiceren. Een speciaal ingestelde werkgroep 'milieuklachten', bestaande uit vertegenwoordigers van Havenschap Moerdijk, Burenraad, RMD West-Brabant, GGD, Provincie Noord-Brabant en gemeente Moerdijk, stelt uiterlijk begin 2008 een actieplan op. De Stuurgroep DHM wil daarmee in 2008 het volgende bereiken: verbetering van de communicatie over milieuklachten; inzicht in de oorzaak van deze milieuklachten; een gestroomlijnde klachtenbehandeling, waarbij klachten snel worden afgehandeld en hierover snel wordt gecommuniceerd met de klagers en omwonenden; analyse van milieuklachten, met als doel de oorzaak van deze klachten weg te nemen. Gemeente Moerdijk i.s.m. Provincie Noord-Brabant 3.9 Milieucategorieën en vergunningen In tabel 3.14 zijn de bedrijven onderverdeeld in bevoegd gezag. De gemeentelijke bedrijven zijn nog verder onderverdeeld in milieucategorieën zoals deze worden gehanteerd in het bestemmingsplan. Onder categorie 1 vallen de minst milieurelevante bedrijven, onder categorie 4 de zwaarste. De provinciale bedrijven vallen voornamelijk onder categorie 3 en 4. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

20 Bevoegd gezag/categorie Aantal bedrijven Gemeente categorie 1 46 Gemeente categorie 2 86 Gemeente categorie Gemeente categorie 4 45 Provinciaal 71 Tabel 3.14: Bedrijven haven- en industrieterrein Moerdijk ingedeeld naar bevoegd gezag en milieucategorie Niet alle bedrijven zijn ingedeeld, daarom is het totaal aantal bedrijven in bovenstaande grafiek, kleiner dan het totaal aantal genoemd in paragraaf 3.1. In onderstaande tabel zijn de in 2006 afgegeven vergunningen, wijzigingen en intrekkingen opgenomen voor zowel de Provincie Noord-Brabant, de gemeente Moerdijk als Waterschap Brabantse Delta. Soort Gemeente Provincie Waterschap Oprichtingsvergunning Revisievergunning Veranderingsvergunning Verlenging vergunning Melding AMvB Melding verandering 8.19 Wm Wijzigen voorschriften op initiatief bevoegd gezag Wijzigen voorschriften op initiatief bedrijf Wijziging voorschriften op initiatief van derden (gedeeltelijk) intrekken van de vergunning Opleggen nadere eis Gedoogbeschikking Keurontheffingen Tabel 3.15: Afgeven vergunningen op haven- en industrieterrein Moerdijk 3.10 Veiligheid In onderstaande tabel is het aantal bedrijven opgenomen dat in 2006 onder de BRZO viel. Hierbij is onderscheid gemaakt in gemeentelijke en provinciale bedrijven. Type bedrijf BRZO-plichtige bedrijven Gemeentelijke bedrijven 13 Provinciale bedrijven 4 Totaal 17 Tabel 3.16: BRZO-plichtige bedrijven op haven- en industrieterrein Moerdijk Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

21 4. MILIEUBELEVINGSONDERZOEK (door Bureau Gezondheid Milieu & Veiligheid GGD'en Brabant/Zeeland) Onderstaand stuk is aangeleverd door de GGD. Het betreft een samenvatting van de uitkomsten van het milieubelevingsonderzoek in de gemeente Moerdijk en de gemeente Drimmelen dat in 2006 door de GGD is uitgevoerd. 4.1 Aanleiding In West-Brabant is behoefte aan ruimte voor het ontwikkelen van bedrijventerreinen (DHV, 2006). Zowel de provincie Noord-Brabant als ook de gemeente Moerdijk presenteerden hiervoor in 2005 en 2006 plannen om een tweede industrieterrein Moerdijkse Hoek, Port of Brabant te ontwikkelen. In reactie op de plannen voor deze ruimtelijke ontwikkelingen stelden de inwoners van de gemeente Moerdijk vragen aan de GGD en de betrokken gemeenten over het meer voorkomen van allerlei soorten ziekten in de regio. Er werd hierbij door de bevolking zelf een vermeend verband gelegd met het bestaande industrieterrein. De gemeente Moerdijk en de gemeente Drimmelen gaven daarom de GGD West-Brabant opdracht te onderzoeken hoe inwoners belastende milieufactoren in de lokale woon- en leefomgeving zelf waarnamen en beleefden. De GGD West-Brabant voerde daarom in 2006 een milieubelevingsonderzoek uit aan hand van een schriftelijk af te nemen vragenlijst. Hierbij zijn onder andere vragen gesteld over woonsituatie en leefomgeving, geluid, geur, stof- en roetneerslag, nachtelijke verlichtingsbronnen en de bezorgdheid over het milieu in relatie tot de eigen gezondheid. 4.2 Resultaten en conclusies Op grond van de uitkomsten van dit belevingsonderzoek kan niet eenduidig de conclusie getrokken worden dat het waarnemen van verstorende milieufactoren ook direct leidt tot het vaker optreden van gezondheidsklachten. In dit onderzoek is niet alleen gekeken naar de gemeente Moerdijk en gemeente Drimmelen als geheel, maar is ook ingezoomd op dorpskernen als Moerdijk en Klundert. Tussen deze dorpskernen en de gemeente Moerdijk en de gemeente Drimmelen als geheel bestaan geen verschillen in zelfgerapporteerde chronische gezondheidsklachten zoals longaandoeningen, hoofdpijn/migraine en kanker. Ook uit het onderzoek naar het voorkomen van kanker blijkt dat er geen afwijkende aantallen van kwaadaardige tumoren voorkomen in de onderzochte dorpskernen ten opzichte van het landelijk gemiddelde. De onderzochte kankersoorten zijn kanker totaal, longkanker, darmkanker, prostaatkanker bij mannen en borstkanker bij vrouwen. Wel bestaat er een duidelijke relatie tussen milieuomstandigheden en de mate van ervaren hinder. Het blijkt dat de milieuomstandigheden in de dorpskernen die het dichtst bij het regionale industrieterrein Moerdijk I zijn gelegen (Klundert, Moerdijk-dorp), vaker tot een grotere mate van hinder leiden in vergelijking met de dorpskernen die verder weg van dit industrieterrein liggen. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

22 Geluid De belangrijkste geluidbronnen waarvan dagelijks geluid wordt waargenomen in het totale onderzoeksgebied zijn het wegverkeer gevolgd door geluid van buren. In figuur 4.1 is de mate van ernstige hinder die de verschillende bronnen in de verschillende kerndorpen opleveren weergegeven. Ten opzichte van de andere dorpen veroorzaken in Moerdijk-dorp en in Klundert naast de genoemde bronnen in figuur 4.1 ook de (grote) industrie en bedrijven ernstig geluidhinder, respectievelijk 10% en 8%. % Drimmelen Lage Zwaluwe gemeente Moerdijk Klundert Moerdijk-dorp Willemstad Zevenbergen Zevenbergschen Hoek treinen vrachtwagens brommers personenauto s Figuur 4.1: Ernstige geluidhinder van personenauto s, vrachtwagens, brommers/scooters, buren en treinen, per dorpskern Geur Belangrijkste geurbron die dagelijks wordt waargenomen in het onderzoeksgebied, is het wegverkeer. De ernstigste hinder wordt echter niet door wegverkeer veroorzaakt maar door de (grote) industrie (11%) en door het uitrijden van mest (9%). Vooral Moerdijkdorp, maar ook Klundert en Zevenbergen ervaren meer hinder van de grote industrie dan de andere dorpskernen, respectievelijk 36, 16 en 15%. buren Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

23 percentage (%) Drimmelen Lage Zwaluwe gemeente Moerdijk Klundert Moerdijk-dorp Willemstad Zevenbergen Zevenbergschen Hoek wegverkeer agrarische bedrijven uitrijden mest grote industrie Figuur 4.2: Percentage ernstige geurhinder van wegverkeer, agrarische bedrijven, het uitrijden van mest en (grote) industrie, verdeeld over de dorpskernen Stof Stof- en roetneerslag van wegverkeer wordt door de respondenten het vaakst dagelijks waargenomen. Stof- en roetneerslag afkomstig van de grote industrie geeft een hoger percentage ernstige hinder, vooral in Moerdijk-dorp (22%) en Klundert (16%) in vergelijking met de gemeente Moerdijk als geheel (7%). Verder draagt het wegverkeer in Zevenbergschen Hoek bij aan een hoog percentage ernstige hinder van stof- en roetneerslag (16%) in vergelijking met de gemeente Moerdijk als geheel (6%). Zevenbergsc hen Hoek Zevenbergen Willemstad Moerdijk-dorp Klundert Grote industrie Wegverkeer gemeente Moerdijk Lage Zwaluwe Drimmelen percentage (%) Figuur 4.3: Percentage ernstige hinder door stof- en roetneerslag afkomstig van wegverkeer en (grote) industrie, per dorpskern Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

24 De genoemde ernstige hinder veroorzaakt door geluid, geur en stofneerslag leidt samen met de negatieve risicobeleving, die zich onder andere uit in angst voor mogelijke onveilige situaties zoals bijvoorbeeld het vervoer van gevaarlijke stoffen per weg of per trein, weer tot een slechter ervaren gezondheid. Ook kan de grote mate van ongerustheid die vooral in Moerdijk-dorp bestaat over de milieuomstandigheden leiden tot een verhoogde aandacht voor aspecifieke gezondheidsklachten bij zichzelf. Bewoners van Moerdijk-dorp maar ook Klundert brengen deze klachten weer in verband met blootstelling aan lokale milieufactoren. De uitkomsten van het onderzoek zijn in 2007 door de gemeente verder uitgewerkt in een actieplan gericht op risicocommunicatie en voorlichting, verbetering van milieuklachten-afhandeling, onderzoek naar de mogelijkheden voor een blootstellingsbeoordeling en integratie van milieu- en gezondheidsbeleid. Het volledige onderzoek is te vinden op de website van de gemeente Moerdijk ( Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

25 5. LUCHTKWALITEIT IN DE OMGEVING VAN MOERDIJK (door Provincie Noord-Brabant) Onderstaande tekst betreft een bijdrage van de Provincie Noord-Brabant met betrekking tot de luchtkwaliteit in de omgeving van Moerdijk. 5.1 Luchtkwaliteit in de omgeving van Moerdijk Zowel aan de hand van metingen als van modelberekeningen wordt gestreefd naar een zo goed mogelijk beeld van de luchtkwaliteit in de omgeving van Moerdijk. Voor een deel gebeurt dat op grond van wettelijke verplichtingen die voortvloeien uit Europese regelgeving. Aanvullend daarop worden in opdracht van de provincie Noord-Brabant ook metingen verricht naar luchtverontreiniging door stoffen waarvoor geen wettelijke normen zijn vastgesteld, maar die wel op het industrieterrein worden geloosd. In de volgende paragrafen worden de resultaten van zowel het wettelijk verplichte luchtkwaliteitsonderzoek als van de aanvullende provinciale metingen toegelicht. 5.2 Het wettelijk verplicht luchtkwaliteitsonderzoek Aanpak van het onderzoek Om mens en milieu te beschermen tegen de schadelijke gevolgen van luchtverontreiging heeft de Europese Unie voor een aantal stoffen luchtkwaliteitsnormen vastgesteld. Het gaat daarbij om stoffen die overal in meerdere of mindere mate op leefniveau in de lucht aanwezig zijn en waarvan bekend is dat ze schadelijk zijn voor mens en milieu. Deze normen hebben een wettelijke status; de lidstaten moeten zich inspannen om deze normen tijdig te realiseren. Jaarlijks moet aan Brussel worden gerapporteerd of deze normen ook daadwerkelijk worden gehaald. De normen gelden voor zwaveldioxide, lood, koolmonoxide, stikstofdioxide, fijn stof en benzeen. In Nederland is de manier van vaststellen en rapporteren vastgelegd in het Besluit Luchtkwaliteit Het vaststellen van de luchtkwaliteit gebeurt door een combinatie van meten en berekenen. Het Milieu- en Natuur Planbureau stelt jaarlijks de grootschalige achtergrondconcentraties (concentratie welke reeds op de achtergrond aanwezig is, vanwege andere oorzaken dan de luchtemissies afkomstig van Moerdijk) vast op basis van de gegevens van het landelijk meetnet luchtkwaliteit. Met aanvullende berekeningen van de gemeenten en de provincie wordt nagegaan of zich door lokale bronnen verhoogde concentraties voordoen die in combinatie met de achtergrondconcentraties tot normoverschrijding leiden. De resultaten van deze metingen en berekeningen worden vastgelegd in de jaarlijkse gemeentelijke en provinciale rapportage in het kader van het Besluit Luchtkwaliteit. TNO heeft in opdracht van de provincie op 31 locaties op het industrieterrein en in de omliggende woonkernen in 2004 en 2006 metingen verricht naar de jaargemiddelde concentraties van stikstofdioxide en benzeen. Deze metingen maakten onderdeel uit van het aanvullend meetprogramma waarop nader wordt ingegaan in de volgende paragraaf. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

26 De resultaten in 2006 Uit de provinciale rapportage blijkt dat de Europese luchtkwaliteitsnormen niet zijn overschreden in de regio Moerdijk. Ook aan de normen voor fijn stof en voor stikstofdioxide werd voldaan, zo blijkt uit deze rapportage. De normen voor deze stoffen worden in een vrij groot aantal andere gemeenten in Brabant wel overschreden. Alertheid is geboden voor wat betreft fijn stof: de norm wordt redelijk dicht benaderd. Mede om die reden heeft de provincie met het RIVM en het MNP afspraken gemaakt voor een aanvullend meetprogramma voor fijn stof. Daartoe zijn inmiddels twee meetpunten geïnstalleerd. Naast fijn stof wordt op deze punten ook stikstofdioxide gemeten. Uit de provinciale stikstofdioxide- en benzeenmetingen kan worden geconcludeerd dat de invloed van het industrieterrein wel merkbaar is op het industrieterrein zelf (zie figuur 5.1). In de woonkernen is deze invloed nauwelijks merkbaar; de concentraties liggen daar op het niveau van de achtergrond. Het verschil in afmetingen van de bolletjes in figuur 5.1a en 5.1b geeft het verschil in de jaargemiddelde concentraties op de meetlocaties weer. De concentraties waren in het jaar 2006 lager dan die in 2004; dit heeft ook te maken met lagere achtergrondconcentraties in a. benzeen b. stikstofdioxide Figuur 5.1 Ruimtelijke verdeling van de benzeen- en stikstofdioxide-concentraties in de regio Moerdijk in Het aanvullende provinciale luchtkwaliteitsonderzoek De opzet van het meetprogramma Omdat op het industrieterrein ook andere stoffen worden uitgestoten dan de hierboven genoemde, heeft de provincie TNO opdracht gegeven om daar metingen naar te verrichten. Het gaat daarbij om metingen naar de jaargemiddelde concentraties van ruim 30 koolwaterstoffen, waaronder stoffen als benzeen, tolueen, tetra en trichlooretheen. Het meetprogramma omvat 30 meetlocaties op en rond het industrieterrein. Hiervan bevinden zich 16 meetpunten op het industrieterrein. Van de overige 14 meetpunten ligt het merendeel in de omliggende woonkernen (Moerdijk, Lage Zwaluwe, Zevenbergsche Hoek, Langeweg, Zevenbergen en Klundert). De ligging van de meetlocaties is weergegeven in figuur 5.2. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

27 Figuur 5.2 Meetlocaties voor het provinciale meetprogramma De metingen van TNO zijn enerzijds bedoeld om inzicht te verkrijgen in de invloed van het industrieterrein op de luchtkwaliteit in de omliggende woonkernen. Anderzijds zijn de metingen bedoeld om inzicht te verkrijgen in de ernst van de luchtverontreiniging. Voor de gemeten stoffen zijn geen wettelijke normen geformuleerd. Wel zijn voor een aantal van de gemeten koolwaterstoffen richtwaarden geformuleerd die niet wettelijk afdwingbaar zijn, maar die richtinggevend zijn voor het luchtkwaliteitsbeleid. Men noemt deze richtwaarden ook wel Maximaal Toelaatbaar Risico (MTR-waarden). De resultaten van het provinciale meetprogramma over 2006 Uit de metingen kan worden geconcludeerd dat de koolwaterstoffenconcentraties duidelijk worden beïnvloed door de emissies op het industriecomplex. Deze invloed is het sterkst merkbaar op de meetlocaties op het industrieterrein. Op de locatie in de omliggende woonkernen is deze invloed veel minder. In figuur 5.3 wordt dit geïllustreerd; naarmate de bolletjes in deze figuur groter zijn, is het jaargemiddelde concentratie van koolwaterstoffen hoger. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

28 Figuur 5.3 Ruimtelijke verdeling van de koolwaterstoffenconcentraties De zogenaamde MTR-waarden voor de gemeten koolwaterstoffen worden nergens overschreden. De verschillen tussen de gemeten waarden in de verschillende woonkernen zijn klein. De gemeten concentraties in het jaar 2006 zijn lager dan die in Voor één van de meetlocaties (ten noorden van Klundert) geldt dat de meetwaarden van het huidige meetprogramma kunnen worden vergeleken met meetresultaten uit eerdere meetprogramma s over de periode Voor dit meetpunt geldt dat de koolwaterstofconcentraties over de periode een dalende trend vertonen (zie figuur 5.4). In deze periode is het jaargemiddelde koolwaterstoffen-concentratie met ruim 65% afgenomen. Figuur 5.4 Verloop van de koolwaterstoffenconcentraties nabij Klundert in de periode Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

29 5.4 Conclusie De wettelijke luchtkwaliteitsnormen zijn in 2006 in de regio Moerdijk niet overschreden. Datzelfde geldt voor de richtwaarden die voor koolwaterstoffen zijn geformuleerd. De concentraties waren in 2006 lager dan in De bijdrage van het industrieterrein aan de concentraties in de omliggende woonkernen is beperkt. De verschillen tussen de gemeten concentraties in de woonkernen zijn klein. Er mag van worden uitgegaan, dat de wettelijke normen en de informele richtwaarden een redelijke maatstaf vormen voor het beoordelen van de gezondheidsrisico s. In die zin vormen de meetresultaten geen aanleiding tot ongerustheid of extra bezorgdheid. Dat neemt niet weg dat de overheden hun verantwoordelijkheid zullen blijven nemen om de luchtkwaliteit op een aanvaardbaar niveau te houden en waar mogelijk te verbeteren. Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

30 Bijlage 1: Afkortingen AMvB BRZO CO CO 2 DHM GGD GWh KWh MIK-punt MJ MNP MTRwaarden MW NO 2 RIVM RIZA RMD RWZI SCMVM Algemene maatregel van Bestuur Besluit Risico Zware Ongevallen Koolstofmonoxide Koolstofdioxide Duurzaam Haven- en industrieterrein Moerdijk (sinds 2006 het samenwerkingsverband tussen Bedrijvenkring Industrieterrein Moerdijk (BIM), Havenschap Moerdijk, Gemeente Moerdijk, Provincie Noord- Brabant, Rijkswaterstaat Zuid-Holland en Waterschap Brabantse Delta. Initieerde samenwerkingsacties op haven- en industrieterrein Moerdijk) Geestelijke Gezondheidsdienst Giga Wattuur = Wattuur Kilo Wattuur = Wattuur Milieu informatie en klachtenpunt van de Provincie Noord-Brabant Megajoule = Joule Milieu- en Natuurplanbureau Maximaal Toelaatbaar Risico - waarden Mega Watt = Watt Stikstofdioxide Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling Regionale Milieudienst Rioolwaterzuiveringsinstallatie Stuur- en Coördinatiegroep Milieu en Veiligheid Moerdijk (t/m 2005 het samenwerkingsverband tussen Bedrijvenkring Industrieterrein Moerdijk (BIM), Havenschap Moerdijk, Gemeente Moerdijk, Provincie Noord- Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport

31 Brabant, Rijkswaterstaat Zuid-Holland en Waterschap Brabantse Delta. Initieerde vele samenwerkingsacties op haven- en industrieterrein Moerdijk) SO 2 TNO VOS Zwaveldioxide De Nederlandse Organisatie voor Toegepast Wetenschappelijk Onderzoek Vluchtige Organische Stoffen Haven- en industrieterrein Moerdijk, monitoringrapport