ENERGIE VOOR MORGEN. Jan Turf (red.) ENERGIE VOOR MORGEN KRIJTLIJNEN VAN EEN DUURZAAM ENERGIESYSTEEM ARGUSRAPPORT

Transcriptie

1 ARGUSRAPPORT ENERGIE KRIJTLIJNEN VAN EEN DUURZAAM ENERGIESYSTEEM ENERGIE VOOR MORGEN VOOR MORGEN Jan Turf (red.)

2 ARGUSrapport Energie voor morgen Krijtlijnen voor een duurzaam energiesysteem

3

4 ARGUSrapport ENERGIE VOOR MORGEN Krijtlijnen voor een duurzaam energiesysteem Jan Turf (red.)

5 D/2014/45/150 ISBN NUR 943/961/973 Vormgeving cover: Peer De Maeyer Vormgeving binnenwerk: Wendy De Haes ARGUS vzw & Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv. Overname van tekst uit deze uitgave wordt aangemoedigd mits correcte bronvermelding en mits voorafgaande melding aan ARGUS vzw via Uitgeverij LannooCampus Erasme Ruelensvest 179 bus Leuven België

6 5 Opdrachtgever ARGUS, het milieupunt van KBC en Cera Eiermarkt 8, 2000 Antwerpen Redactie en procesbegeleiding Jan Turf, About Society cvba Begeleidingscomité ARGUS Luc Bonte Hubert David Tine Deheegher Vera Dua Chris Jacobson Dirk Lauwers Pieter Leroy Helga Van der Veken Peter Van Humbeeck Klankbordgroep Annemie Bollen Raf Bouckaert Karl Buttiens Donaat Cosaert Erik Laes Filip Lenders Karla Schimmel Karla Schoeters To Simons Sara Van Dyck Luc Vanoirbeek Pieter Leroy (moderator) Geraadpleegde experten en stakeholders Filip Abraham (KU Leuven) Bert De Wel (ACV) Johan Albrecht (UGent) Benjamin Denis (ABVV/ETUC) André Bergen (expert) Paul De Rache (Havenbedrijf Antwerpen) Thomas Bernheim (DG Climate, EC) Karel Derveaux (Ecopower) Mathias Bienstman (BBL) Daniel Dobbeni (Entso-E) Hans Boghaert (Stora Enso) Guy Dreessen (Laborelec) Annemie Bollen (SERV) Gilbert Eggermont (expert) Raf Bouckaert (expert) Denis Goffaux (Umicore) Karl Buttiens (ArcelorMittal) Hans Heerkens (Universiteit Twente) Elke Buyse (KBC) Frederik Hindryckx (Eandis) Thijs Callens (Netwerk tegen Armoede) Christ l Joris (Agoria) Isabelle Chaput (Cefic) Peter Koninckx (Siemens) Peter Claes (Febeliec) Erik Laes (Vito) Donaat Cosaert (expert) Coran Lenaerts (KBC) Daniel Cromphout (KBC) Heidi Lenaerts (Smart Grid Flanders) Wouter Cyx (Stad Antwerpen) Filip Lenders (Stad Antwerpen) Christophe Degrez (Eneco) Pieter Leroy (Radboud Universiteit Nijmegen) Peter De Pauw (Eandis) Bert De Rudder (KBC) Thomas Leysen (KBC)

7 6 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN Sven Libbrecht (KBC) Evert Maes (KBC) Tom Maes (UGent) Geert Palmers (3E) Renaat Mertens (KBC) Wim Michiels (Elia) Kurt Reynders (Laborelec) To Simons (Cedubo) Eric Spiessens (ACW) Karla Schimmel (Stad Gent) Karla Schoeters (Vito) Ellen Slegers (KBC) Wannes Starckx (Samenlevingsopbouw) Geert Van Cronenburg (VBO) Marc Van den Bosch (Febeg) Olivier Van der Maeren (VBO) Sara Van Dyck (BBL) Jeroen Van Fraechem (Siemens) Luc Van Nuffel (Electrabel) Geert Vancronenburgh (VBO) Luk Vandaele (WTCB) Jan Vande Putte (Greenpeace) Luc Vanoirbeek (Boerenbond) Dirk Vansintjan (Ecopower) Caroline Ven (VKW) Alex Verhoeven (VVSG) Pieter Verbeek (ABVV/CES) Griet Verbeeck (UHasselt) Elcke Vercruysse (Umicore) Lode Verkinderen (TLV) Bart Verstrynge (KBC) Helen Weidum (KBC) De deelnemers aan het ARGUSforum op 26 september 2013

8 7 Inhoud VOORWOORD 11 INLEIDING 15 Waarom een nieuw en duurzaam energiesysteem? 15 Drie uitgangspunten voor vernieuwing Een duurzaam energiesysteem Een balans technologie-samenleving In een context van governance 17 Een breed gedragen pact 19 HET ENERGIESYSTEEM EEN OVERZICHT 21 STRUCTUUR VAN HET RAPPORT 24 Vier deelrapporten 24 Een vaste opbouw 24 DEELRAPPORT 1: HET ELEKTRICITEITSSYSTEEM 27 Situering 27 Tendensen 28 Effecten van de liberalisering 28 Snelle opmars van decentrale elektriciteitsopwekking 31 Hernieuwbare elektriciteitsvoorziening breekt door 32 Autonome versus grote systemen: een maatschappelijke trend 35 Uitdagingen 37 Leveringszekerheid en stabiliteit van het toekomstige elektriciteitssysteem waarborgen 38 Financiering en betaalbaarheid 42

9 8 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN Integratie van delen van het warmte- en mobiliteitssysteem in het elektriciteitssysteem 54 De inzet van biomassa en/of CCS 56 De nucleaire kwestie 57 Prioriteiten voor het beleid 58 Werf 1: Zet sterk in op de regionaal-europese en Europese integratie van het elektriciteitssysteem. 58 Werf 2: Organiseer de transitie van nucleair/fossiele elektriciteit naar hernieuwbare elektriciteit. 58 Werf 3: Ondersteun initiatieven, onder meer om elektriciteitsproductie en -consumptie op wijkniveau beter af te stemmen. 59 Werf 4: Stimuleer de integratie van het warmte- en mobiliteitssysteem in het elektriciteitssysteem. 60 Werf 5: Werk aan een concrete visie voor de langere termijn. 60 DEELRAPPORT 2: DE INDUSTRIËLE ENERGIEBEHOEFTE 65 Situering 65 Tendensen 67 De prijs van de brandstoffen op de wereldmarkt 67 Doorbraaktechnologieën in de industrie 68 Uitdagingen 69 Bevoorradingszekerheid 69 Behoud van voldoende grote vermogens 70 Verbeteren van de energie-efficiëntie 71 Technologische beperkingen 72 De kostprijs van energie 73 Welke ruimte voor schaliegas? 74 Prioriteiten voor het beleid 75 Werf 1: Verbeter de energie-efficiëntie in de minder energieintensieve industrie. 76 Werf 2: Koppel de elektriciteitskost aan industriële efficiëntie. 76 Werf 3: Stimuleer de ontwikkeling van flexibiliteit in vraag en aanbod van elektriciteit. 77

10 9 DEELRAPPORT 3: DE HUISHOUDELIJKE WARMTEVRAAG 81 Situering 81 Tendensen 82 Doorbraak inzake energiebesparing in gebouwen 82 Optimale efficiëntie inzake sanitaire warmtevraag 82 (Nieuwe) technologieën 83 Uitdagingen 83 De groeiende kloof tussen opeenvolgende generaties gebouwen 83 Grondige renovatie, ook op wijkniveau 87 De Vlaamse bouwsector: beperkingen en kansen 87 Energiearmoede bij ouderen 89 De blijvende vraag naar sanitaire warmte 91 Het complexe probleem van de warmtenetten 92 De opkomst van warmtepompen 93 Micro-WKK en zonneboilers 94 Prioriteiten voor het beleid 95 Werf 1: Renoveer het Vlaamse woningenpark grondig. 95 Werf 2: Onderzoek en stimuleer nieuwe vormen van financiering. 95 Werf 3: Ontwikkel een doordacht beleid inzake energiearmoede. 96 Werf 4: Ontwikkel een intelligent beleid inzake warmtenetten. 97 DEELRAPPORT 4: MOBILITEIT 101 Situering 101 Tendensen 102 Tendensen in het personenvervoer 102 Tendensen in het goederenvervoer 104 Tendensen in de luchtvaart 105 Uitdagingen 106 Uitdagingen in het personenvervoer 106 Uitdagingen voor het vrachtvervoer 109 Prioriteiten voor het beleid 111 Werf 1: Dring het aantal personenkilometers terug. 111 Werf 2: Besteed meer aandacht aan het randstedelijke gebied. 112 Werf 3: Faciliteer de overgang van klassieke naar elektrische personenwagens. 112 Werf 4: Rationaliseer het vrachtvervoer. 112

11

12 11 Voorwoord Twee jaar geleden vatte ARGUS het plan op om in Vlaanderen een breed forum op gang te brengen over de duurzame toekomst van ons energiesysteem. Om verschillende redenen is dit thema uiterst belangrijk. Economisch-technologisch, omdat grote delen van ons energiesysteem gedateerd zijn en aangepast moeten worden aan de behoeften en de grenzen van deze tijd. Geopolitiek, omdat energie ons geld en politieke afhankelijkheid kost of ons juist autonomer kan maken. En last but not least ecologisch, omdat onze energiepolitiek in grote mate zal bepalen hoe het verder gaat met de klimaatverandering. Het uitgangspunt is dat de discussie over een duurzaam energiesysteem en de strategieën op weg daar naartoe niet geïsoleerd kunnen worden gevoerd. Noch op geografisch, noch op politiek, noch op sectoraal vlak. Geografisch niet omdat de geografische schalen waarop wij onze wereld economisch, politiek en sociaal inrichten, voortdurend verschuiven. Ieder duurzaam energiesysteem zal op zoek moeten naar geschikte geografische schaalniveaus in meervoud voor bevoorrading, distributie, verzekering en governance. Heeft het politieke systeem te maken met tegenstrijdige schaalverschuivingen, de politieke macht zelf raakt steeds meer gefragmenteerd. Dat is zo op wereldniveau, waar het bipolaire regime van de koude oorlog plaats heeft gemaakt voor een multicentrische machtsuitoefening waarvan de belangrijkste actoren, de spelregels en de uitkomst nog onzeker zijn. Een veerkrachtig energiesysteem zal rekening moeten houden met nog onstabiele verschuivingen in de politieke verhoudingen tussen overheid, markt en civil society. Sectoraal geïsoleerd werken kan evenmin: ons energiesysteem is onlosmakelijk verbonden met onze economie, onze landbouw, onze huisvesting, onze ruimtelijke ordening en onze mobiliteit. Elk van deze sectoren vergt een bepaalde organisatie van het energiesysteem en maakt andere onmogelijk. Ieder kenmerk van een energiesysteem werkt een bepaalde economie en

13 12 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN mobiliteit in de hand. Tegelijk houdt iedere vorm van ruimtelijke ordening en ieder type industrie in feite een keuze in voor een bepaald energiesysteem. Een discussieforum over dat energiesysteem, over strategieën op weg naar een duurzaam energiesysteem moet dus plaatsvinden in die ruimere context: rekening houdend met een context van tegenstrijdig verschuivende schaalniveaus, uiteenlopende verschuivingen in de politiek, en met onderling afhankelijke deelsystemen in onze economie en samenleving. Dit schetst meteen de ambitie van ARGUS. ARGUS neemt dit initiatief vanuit zijn positie als scherp, maar optimistisch waarnemer. Een scherp waarnemer die ziet dat het energiedebat wel gevoerd wordt, maar nog vaak vanuit klassieke tegenstellingen. Een optimistisch waarnemer echter ook, omdat ARGUS zich niet wil neerleggen bij doemdenken als zou het dringende debat over klimaat en energie onvermijdelijk verstikt geraken onder allerlei financiële, economische en, wat België betreft, communautaire zorgen. ARGUS constateert in tegendeel dat allerlei betrokken actoren, gebruikers van energie net zo goed als netbeheerders, producenten van energie net zo goed als bedrijven, sociale organisaties even goed als milieugroepen, concreet bezig zijn te werken aan een duurzaam energiesysteem. ARGUS wil die groepen, die tot nu toe nog (te) weinig weet hebben van elkaars visie en activiteiten, een neutraal forum bieden. ARGUS startte daarom een proces op dat deze dialoog en visievorming zou katalyseren en trok Jan Turf van About Society aan om dit proces te begeleiden. Een interne begeleidingsgroep bewaakte het proces en de inhoud van de ontwikkelde visie. Na een fase van literatuurstudie volgde een eerste brede consultatieronde bij tal van experten en maatschappelijke actoren betrokken bij het energiethema. Er werd een klankbordgroep samengesteld en er volgden workshops en nog meer interviews. Samen met al die groepen werden een ontwerpvisietekst en stellingen voorbereid. Die werden tijdens het ARGUSforum Samen Zorgen voor de Energie van Morgen - Duurzame energiesystemen 2050 op 26 september 2013 breed maatschappelijk getoetst. Keynote-voordrachten en workshops waren niet alleen een belangrijke reality check voor het afgelegde parcours tot dusver. Ze leverden bovendien nog meer waardevolle nieuwe ideeën en inzichten op, zowel in de diepte, als in de breedte.

14 VOORWOORD 13 Dit rapport vat de resultaten van dit hele proces samen. Het is expliciet geen blauwdruk, maar wil inspiratie bieden voor de aanpak van de belangrijkste uitdagingen. Het rapport is daarom geen klassieke studie naar de meest waarschijnlijke toekomst en schetst evenmin een ontwerp voor de meest wenselijke toekomst. De tekst identificeert wel een groot aantal mogelijke ontwikkelingen waarover tussen betrokken partijen óf eensgezindheid bestaat óf in elk geval de eensgezindheid dat dáár de dilemma s, de knopen en de te nemen beslissingen liggen. In belangrijke mate is hier nu een rol weggelegd voor het beleid. Het is immers aan de Vlaamse, maar ook de Belgische en Europese beleidsniveaus om het governance kader te scheppen voor de ontwikkeling van een duurzaam energiesysteem in de komende decennia. Op basis van een grondige analyse reikt dit rapport een aantal prioritaire werven aan, waarop de overheden, samen met het bedrijfsleven, met de maatschappelijke actoren en met de burgers kunnen inzetten om de gewenste en noodzakelijke omslag naar een duurzaam energiesysteem te realiseren. Deze werven getuigen stuk voor stuk van een haalbare toekomst, het gaat over haalbare wegen naar een duurzaam energiesysteem. We hopen van harte dat dit rapport de diverse betrokkenen in het energiedebat de inspiratie kan bieden voor de uitbouw van een veerkrachtig en duurzaam energiesysteem. Antwerpen, november 2013 Luc Bonte, Hubert David, Tine Deheegher, Vera Dua, Chris Jacobson, Dirk Lauwers, Pieter Leroy, Helga Van der Veken, Peter Van Humbeeck

15

16 15 Inleiding WAAROM EEN NIEUW EN DUURZAAM ENERGIESYSTEEM? De belangrijkste reden voor het herdenken van ons energiesysteem is de zorg over de gevolgen van de klimaatverandering. Onze energievraag en ons energiesysteem zijn zowel de belangrijkste oorzaak als een essentieel onderdeel van de aanpak van het klimaatprobleem. Wetenschappers zijn het erover eens dat een business as usual scenario zal leiden tot een wereldgemiddelde temperatuurstijging van 4 tot 6 C in vergelijking met de pre-industriële periode. Van een stijging boven de 2 C wordt aangenomen dat zij tot lastig controleerbare effecten zal leiden. Vandaar de noodzaak van de omslag naar een koolstofarme economie en samenleving. Die transitie zal omvangrijke investeringen vergen. Milieueconomen zijn het er echter over eens dat de kosten bij ongewijzigd beleid of van louter adaptatiebeleid veel hoger zullen oplopen. De tweede reden voor een nieuw energiesysteem is onze geopolitieke en economische afhankelijkheid van ingevoerde fossiele brandstoffen. De prijs daarvan is niet alleen zeer volatiel, hij vertoont ook een structureel stijgende tendens. In 2010 voerde Europa 950 miljoen ton olie-equivalenten in aan olie, gas en steenkool. Vlaanderen is voor 92,8% afhankelijk van ingevoerde energiebronnen. Door die afhankelijkheid stromen jaarlijks tientallen miljarden euro uit Europa weg. Veel fossiele brandstoffen worden bovendien ingevoerd uit politiek minder stabiele regio s, wat de bevoorradingszekerheid onder druk zet. Behalve die dubbele noodzaak tot transitie, zijn er ook kansen, windows of opportunity, om het Europese energiesysteem te herdenken. De huidige elektriciteitsinfrastructuur is aan vernieuwing toe. Grote delen ervan zijn dertig tot veertig jaar oud en daarmee qua structuur

17 16 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN en techniek achterhaald. Ook los van de klimaatuitdaging zullen de komende jaren grote investeringen in het elektriciteitssysteem nodig zijn om onze samenleving en economie van energie te blijven voorzien. Nieuwe groene stroom- en warmtetechnologieën bieden zich voor het eerst aan als reëel alternatief voor onze afhankelijkheid van fossiele bronnen. Door technologische ontwikkeling en schaaleffecten, en door de stijgende prijs van fossiele energie worden ze nu snel marktrijp. De invloed van schaliegas, met een (tijdelijke) daling van de gasprijs tot gevolg, is nog niet geheel duidelijk. Voorwaarde voor een grootschalig beroep op duurzame energiebronnen is dat er veel sterker wordt ingezet op doorgedreven energiebesparing en energieefficiëntie in alle domeinen van de samenleving en de economie. Er is sprake van een cultuuromslag naar duurzame energie en een groter maatschappelijk draagvlak voor een ambitieuzer energiebeleid, zoals blijkt uit een toenemend aantal initiatieven van burgers en wijken, al of niet in partnerschappen met bedrijven en/ of overheden. Dat laat ook toe om economische opportuniteiten te benutten, als we het slim aanpakken. DRIE UITGANGSPUNTEN VOOR VERNIEUWING 1. Een duurzaam energiesysteem Duurzaamheid wordt, ten onrechte, soms nog begrepen als uitsluitend de P van planet, dit is opererend binnen de grenzen van de ecologische draagkracht. Die benadering is te eng. Een duurzaam energiesysteem draagt ook bij tot de P van profit of prosperity, de economische kwaliteit en welvaart, en tot de P van people, de sociale rechtvaardigheid. Duurzaamheid betekent, per definitie, dat die drie motieven niet alleen in het hier en nu aandacht krijgen, maar juist ook in het daar en later. Bovendien: tussen planet, people en profit komt niet vanzelf een goede balans tot stand. Daarvoor is nog een vierde P nodig, die van politics: de capaciteit om op weloverwogen en gedragen wijze te kiezen, en die keuzes ook uit te voeren. Dit rapport gaat consistent uit van het brede begrip duurzaamheid. Dat impliceert dat een duurzaam energiesysteem niet mag worden verward met

18 INLEIDING 17 een hernieuwbaar energiesysteem. Immers, niet alle hernieuwbare energie verdient het stempel duurzaam. Zo botst bijvoorbeeld de inzet van sommige biomassa op ecologische en sociale grenzen. De allereerste prioriteit van een duurzaam energiesysteem is de drastische vermindering van het energieverbruik, en dit zowel omwille van de P van planet (beperken van grondstoffen- en materialengebruik, decarboniseren), als de P van prosperity (beperken van de kosten). De wijze waarop deze vermindering wordt doorgevoerd, zal er moeten voor zorgen dat ook de P van people er wel bij vaart: toegankelijkheid voor iedereen zal hier centraal staan. 2. Een balans technologie-samenleving Technologie is een essentieel onderdeel van elk energiesysteem. Om het toekomstige, duurzame energiesysteem vorm te geven, zijn ontwikkeling, kennis en toepassing van allerlei, deels nieuwe technologieën noodzakelijk. Daarom komen in dit rapport diverse technologieën aan bod. Maar technologie is onlosmakelijk met de samenleving verbonden. Ze komt voort uit wetenschappelijke en economische ontwikkelingen die inspelen op maatschappelijke behoeften en trends, en die door een samenleving mogelijk moeten worden gemaakt en wellicht ook worden bijgestuurd. Wetenschaps-, innovatie- en industriebeleid zijn daarom essentiële voorwaarden voor een nieuw energiebeleid. Dit rapport gaat consistent uit van de onvermijdelijke wisselwerking en verbondenheid van het technologische en het sociale (en politieke). Sterker, in dit rapport zal gaandeweg blijken dat de echte uitdagingen voor de ontwikkeling van een nieuw en duurzaam energiesysteem niet zozeer van technologische, maar van maatschappelijke en politieke aard zijn. 3. In een context van governance Zelfs al lijkt er, in elk geval onder de experten, consensus te bestaan over de noodzaak van een nieuw en duurzaam energiesysteem, consensus over het wat, het hoe en het wanneer daarvan is allesbehalve vanzelfsprekend. Dat ligt, zoals hierna duidelijk wordt, aan de vele betrokken partijen en belangen. Maar het ligt ook aan de context.

19 18 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN Het sturen van de samenleving is nooit eenvoudig geweest, maar het lijkt alsof het recent nog complexer is geworden. Twee trends zijn daarvoor verantwoordelijk. Ten eerste zijn we ons scherper bewust van complexiteit en onzekerheid. De moderne staatskunde ging uit van redelijk eenvoudige modellen van sturing, met bepaalde instrumenten en uitkomsten. Intussen zijn we erachter gekomen dat zowel technologische als maatschappelijke processen veel complexer en onzekerder zijn dan eerst gedacht. Het uiteenvallen van de USSR, de bankencrisis en de doorbraak en impact van sociale media zijn maar enkele voorbeelden van recente, wereldwijd belangrijke processen die weinigen hadden voorzien. Dat soort complexiteit en onzekerheid maakt ook de uitkomst van beleidstussenkomsten onzekerder. Op allerlei punten ontbreekt het aan kennis en inzicht. Inzake klimaat bijvoorbeeld, geeft zelfs behoorlijk gevestigde kennis weinig zekerheid over de komende ontwikkelingen. Klassieke sturingsmodellen werken onvoldoende. Ten tweede is onze samenleving, wereldwijd, snel aan het veranderen, maatschappelijk, economisch en politiek. Processen van globalisering, liberalisering en emancipatie zijn belangrijke oorzaken daarvan. Hoe het ook zij, die veranderingen maken sturing nog complexer en onzekerder. Bestuurskundigen hebben het over een verschuiving van government naar governance: terwijl vroeger regeringen, governments, beleid voerden, zijn nu veel meer partijen bij beleidsontwikkeling en beleidsvoering betrokken. Behalve natiestaten, maken ook internationale instellingen, soms formeel, soms feitelijk, politiek en beleid. Bedrijven zijn, soms op wereldwijde schaal, met politiek en beleid bezig, en nemen, al dan niet onder de vlag van de duurzaamheid, een maatschappelijke verantwoordelijkheid. Ook maatschappelijke organisaties, van lokale buurtgroepen tot wereldwijde groepen ( zonder grenzen ), nemen hun deel van die verantwoordelijkheid voor gezondheidszorg, onderwijs, milieu en andere. Bovendien: op verschillende terreinen van duurzaamheid, technologie, voedsel, energie en andere, hebben bedrijven en ngo s elkaar in partnerschappen gevonden, bijvoorbeeld voor het certificeren van (landbouw)producten. Private governance noemen specialisten dat: politiek en beleid zonder overheid. Sturing is al lang geen kwestie meer van nationale staten alleen. Die ontwikkelingen doen zich ook op het terrein van het energiebeleid voor, en dat heeft gevolgen. Het betekent dat er geen sprake meer is van een klassieke overheidsrol als uitsluitend regulator, of van een klassieke bedrijvenrol als producent, of van een passieve consument. Nieuwe rollen dus, maar ook

20 INLEIDING 19 nieuwe actoren: zo ontstaan er energy service companies rondom energiebesparing, en bedrijven die een portefeuille van decentrale energieproductie als een geheel managen, inclusief de organisatie van de energievraag. Dit rapport neemt, zonder daar in detail op in te gaan, die veranderingen serieus. Het leidt tot de essentiële vraag of onze huidige politieke en bestuurlijke organisatie en infrastructuur, onze huidige manier van beleidsvoorbereiding en besluitvorming, wel is aangepast aan die nieuwe omstandigheden. Ook op bestuurlijk vlak zullen vernieuwing en versterking van capaciteit en kwaliteit zich opdringen. EEN BREED GEDRAGEN PACT De voornaamste bedreiging voor onze toekomst ligt in het ontbreken van een maatschappelijke en politieke consensus over de in te slagen weg. Daarover lijken alle geraadpleegde experten en belanghebbenden het eens. De vele gesprekken die voor dit rapport zijn gevoerd, wijzen erop dat er in Vlaanderen, ondanks de vele uiteenlopende belangen van de actoren uit het sociale, economische en ecologische middenveld, een consensus groeit over de nood aan verduurzaming van ons energiesysteem. Natuurlijk bestaan er uiteenlopende visies over het precieze wat, waar, wie, hoe en hoe snel van die ontwikkeling, maar die tegenstellingen lijken niet fundamenteel en dus overbrugbaar. De groeiende consensus is opvallend, omdat hij volgt op decennia van (politieke) verdeeldheid over het energiebeleid. De politieke consensus die tot de vroege jaren 80 bestond rond de nucleaire optie brokkelde af, zeker na de nucleaire ramp in Tsjernobyl. De wet op de kernuitstap van 2002 was niet de weerspiegeling van een politieke consensus, en leidde daar ook niet toe. Het is niet overdreven te stellen dat de toekomst van het energiesysteem tot nog toe vooral politieke verdeeldheid heeft opgeroepen. Dit rapport schetst daarom de contouren van een nieuw en duurzaam energiesysteem en van het potentieel voor een maatschappelijke en politieke consensus daarrond. Consensus is geen doel op zich. Consensus op hoofd-

21 20 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN lijnen is nodig om politieke, economische, bestuurlijke en maatschappelijke redenen: alleen zo kan een langetermijnbeleid worden uitgetekend met een heldere rol voor alle betrokken partijen. Alleen zo kunnen de noodzakelijke investeringen in onderzoek en ontwikkeling, in technologie en infrastructuur tot stand komen. En alleen dan zullen energiegebruikers bereid zijn mee te betalen aan en te zorgen voor een duurzaam energiesysteem. Er is met andere woorden nood aan een stabiel maatschappelijk en politiek kader, een breed gedragen pact, om de transitie langdurig te begeleiden. Kernpunten hiervan zijn: het formuleren en verankeren van een visie over de gewenste toekomst op lange(re) termijn, het ontwikkelen van scenario s met een tijdshorizon van enkele decennia (2050), en het maken en bewaken van keuzes die tegelijkertijd voldoende scherp en voldoende veerkrachtig of flexibel zijn. Daarmee kan worden tegemoetgekomen aan uitdagingen als onzekerheid, wisselende inzichten, wisselende verhoudingen tussen spelers, wijzigende technologische ontwikkelingen en industriële processen Dat dit rapport wil verkennen waar de mogelijkheden voor die consensus liggen, betekent niet dat het belangentegenstellingen negeert. Het erkent en respecteert ze juist, en draagt, waar mogelijk, oplossingen aan voor het verzoenen van belangen. Waar ze niet verzoenbaar zijn, presenteert het de dilemma s helder.

22 21 Het energiesysteem een overzicht Het energiesysteem vormt geen coherent geheel. Er is een grondig verschil tussen de deeldomeinen warmte en elektriciteit. Binnen het warmtesysteem zijn eveneens twee deelsystemen te onderscheiden die geheel losstaan van elkaar: enerzijds de warmtebehoefte van de huishoudelijke en aanverwante sectoren in hoofdzaak gebouwenverwarming en sanitair en anderzijds de industriële warmtebehoefte. Een derde belangrijke energieconsument is mobiliteit en transport. ELEKTRICITEITSVRAAG MOBILITEIT 2,8 PJ - 0,3 % ELEKTRICITEITSVRAAG INDUSTRIE 95,6 PJ - 10,5 % ELEKTRICITEITSVRAAG HUISHOUDENS 83,2 PJ - 9,1 % TOTALE ELEKTRICITEITSVRAAG 181,6 PJ - 19,9 % ENERGIEVRAAG MOBILITEIT (FOSSIELE ENERGIE- BRONNEN) 188,5 PJ - 20,6 % WARMTEVRAAG INDUSTRIE 293,4 PJ - 32,1 % WARMTEVRAAG HUISHOUDENS 250,4 PJ - 27,4 % TOTALE WARMTEVRAAG 543,8 PJ - 59,5 % TOTALE ENERGIEVRAAG MOBILITEIT 191,3 PJ - 20,9 % TOTALE ENERGIEVRAAG 913,9 PJ %

23 22 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN In cijfers uitgedrukt, zien we dat de warmtevraag veruit het grootste deel van het finale energieverbruik in Vlaanderen opeist (60%), terwijl elektriciteitsverbruik en mobiliteit (elektriciteit niet meegerekend) elk ongeveer 20% van het energieverbruik voor zich nemen. We geven ook meteen het aandeel energie uit hernieuwbare bronnen mee. Elektriciteit Warmte (excl. elek.) Mobiliteit (excl. elek.) Aandeel in het totale energetische eindverbruik 181,6 PJ (20%) 543,8 PJ (60%) 188,5 PJ (20%) Bekijken we de vraag per sector, dan is de industrie de dominante factor, met ruim 42% van de Vlaamse energieconsumptie, gevolgd door de huishoudelijke en aanverwante sectoren met 36% en transport en mobiliteit met 21%. Industrie Huishoudens en aanverwanten Mobiliteit (incl. elek.) Aandeel in het totale energetische eindverbruik 389 PJ (42,6%) 333,6 PJ (36,5%) 191,3 PJ (21%) Het aandeel energie uit hernieuwbare bronnen in het bruto eindverbruik in Vlaanderen is nog klein, maar neemt toe: van 1,3% in 2005 tot 3,8% in Uitgesplitst naar elektriciteit, warmte en transport krijgen we volgende aandelen van groene energieproductie in het totale eindverbruik: Groene stroom: 7,5% van het totale elektriciteitsverbruik. Groene warmte: 2,6% van het totale energieverbruik voor warmte/ koeling. Hernieuwbare energiebronnen voor transport: 4,0% van het totale energieverbruik voor transport.

24 HET ENERGIESYSTEEM EEN OVERZICHT 23 Uit de productiecijfers van groene stroom, blijkt dat biomassa de dominante groene stroombron blijft (45% van de productie), gevolgd door fotovoltaische energie (22%). Groene warmte wordt voor 100% uit biomassa geproduceerd, terwijl ook de hernieuwbare energie voor mobiliteit bijna integraal van biomassa afkomstig is (98% tegenover 2% groene stroom).

25 24 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN Structuur van het rapport VIER DEELRAPPORTEN Om het rapport hanteerbaar te maken, werd gekozen voor een opdeling in vier deelrapporten: het elektriciteitssysteem, het industriële energiesysteem (warmte + elektriciteit), de huishoudelijke warmtevraag en de energievraag uit transport en mobiliteit. De systemen, en dus de deelrapporten, staan niet geheel los van elkaar zo overlapt het elektriciteitssysteem met het industriele energiesysteem, en zijn er geen strikt gescheiden elektriciteitssystemen voor huishoudens en industrie maar elk van de systemen kent specifieke trends en uitdagingen. EEN VASTE OPBOUW Elk deelrapport heeft dezelfde opbouw: een korte situering en enige cijfermatige duiding. De basiscijfers over het Vlaamse energieverbruik komen alle uit de cijferreeksen van het energie- en milieu-informatiesysteem voor het Vlaamse Gewest (EMIS) over het jaar 2011, geactualiseerd in november 2012 (www. emis.vito.be/cijferreeksen); een beschrijving van (recente) ontwikkelingen en tendensen, die al dan niet bijdragen tot de verduurzaming van het systeem; een overzicht van de belangrijkste uitdagingen; een set beleidsaanbevelingen, gepresenteerd als werven. Elementen die belangrijk zijn, maar die niet binnen deze structuur passen, werden in afzonderlijke kadertjes opgenomen.

26 DEELRAPPORT 1: HET ELEKTRICITEITSSYSTEEM 1 25 HET ELEKTRICITEITS- SYSTEEM

27 26 ARGUSRAPPORT ENERGIE VOOR MORGEN

28 27 Deelrapport 1 Het elektriciteitssysteem SITUERING Het elektriciteitssysteem omvat productie, transmissie, distributie en eindverbruik van elektriciteit. Wij benaderen het systeem vanuit de elektriciteitsbehoefte en -consumptie in Vlaanderen. Toch zal door de aard van het systeem onze aandacht zich niet tot Vlaanderen beperken. Het elektriciteitsverbruik staat voor 20% van het totale Vlaamse energetische eindverbruik. Dat is ongeveer even veel als het aandeel vanuit mobiliteit, maar slechts een derde van de warmtevraag. Er bestaat vandaag een beperkte overlap tussen warmte en elektriciteit en tussen mobiliteit en elektriciteit. Die overlap zal in de toekomst wellicht toenemen. Elektriciteit Warmte (excl. elek.) Mobiliteit (excl. elek.) Aandeel in het totale energetische eindverbruik 181,7 PJ (20%) 550,8 PJ (60%) 181,4 PJ (20%) Het elektriciteitsverbruik is in Vlaanderen met respectievelijk 46 en 52,5% min of meer gelijkmatig verdeeld over enerzijds de residentiële en gelijk-