Aan tafel! Artikel. Over casusbesprekingen in het welzijnswerk, in onderzoek en in de opleiding. Situering van PriCK.

Transcriptie

1 Artikel Aan tafel! Over casusbesprekingen in het welzijnswerk, in onderzoek en in de opleiding Hilde Vlaeminck TER INFO Hilde Vlaeminck is maatschappelijk werker, supervisor en methodieklector. Jarenlang legde ze op de hogeschool casuïstiek van stagiairs onder de leeslamp. Door de kennis van casuïstiek uit te breiden en aan te wenden voor onderzoeksdoelen werd de aanzet gegeven voor PriCK. PriCK profileert zich als een vorm van praktijkonderzoek die de kwaliteit van casuïstiek in een welzijnsorganisatie bestudeert. Uitgangspunt is dat casusbesprekingen betekenisvolle leerprocessen zijn voor diverse actoren. Dit artikel beschrijft het PriCK-project. Hierbij wordt de casus gepresenteerd op drie wijzen: micro, meso en macro. Waarover dit artikel gaat Dit artikel beschrijft een uniek project in Vlaanderen, PriCK genaamd. PriCK is een letterwoord dat staat voor praktijkonderzoek interne casuïstiekkwaliteit. Het project is ontstaan in 1998 én werd - en wordt nog steeds verder - ontwikkeld binnen de Arteveldehogeschool, Opleiding Sociaal werk. Waarom kiest een opleiding voor een project rond casuïstiek? Wat betekent casuistiek? In een eerste paragraaf zullen we deze vragen beantwoorden. We beschrijven de doelen, staan stil bij het begrip casus, leggen de specifieke werkwijze uit en stellen de betrokken partners voor: de doelgroepen, de opdrachtgevers, de subsidiërende overheid en de stuurgroep. Vijf jaar praktijkonderzoek bracht ons als PriCK-medewerkers aan tientallen casustafels in Vlaanderen met beginnende en ervaren welzijnswerkers in diverse sectoren van de welzijnszorg. Wat en hoe leren individuele welzijnswerkers (niet) en hun teams als ze aan de tafel zitten en een casus bespreken met elkaar? Is dit leerproces in kaart te brengen en kan dit leren worden geoptimaliseerd? Om hierop een beginnend antwoord te geven, zullen we een casus serveren op drie wijzen: micro, meso en macro. Zin om aan tafel te komen? Situering van PriCK Eén van de kernactiviteiten in het welzijnswerk is het overleg van beroepskrachten over de cliënt en zijn/haar situatie. Deze casusbesprekingen soms noemt men dit gevalsbesprekingen vormen vaak een onderdeel van een teambespreking. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 11 ]

2 Historisch gezien spelen dergelijke besprekingen een cruciale rol in de permanente ontwikkeling van methodiek. Een casus is een traditionele grondstof voor hulpverleners. In het maatschappelijk werk kreeg de oudste methode de naam Social Casework. Zorgvuldig, reflecterende vrouwelijke professionals ontwikkelden een eigen systematiek door het bespreken van hun praktijkervaringen, het vaststellen van de (niet) bereikte effecten it works? én vooral door het verklaren van hun praktijkervaringen via het opsporen van beschikbare en bruikbare theoretische concepten en wetenschappelijke kennis. Casusbesprekingen overtuigden hen langzaam maar zeker van de noodzaak om ook onderzoekers toe te laten aan de casustafel. (Kamphuis, 1971; Herman, 2001; Vlaeminck e.a., 2002) Aandacht schenken aan praktijkgevallen gebeurde overigens niet exclusief op het terrein van het sociaal werk. Ook geneesheren en ethici hechtten veel belang aan casuïstiek. Casuïstiek betekent letterlijk de leer van gevallen. Het gaat om de beschrijving van belangrijke, merkwaardige of zeldzame waarnemingen of ziektegevallen. (DSM IV Case boek, 2000) Op het terrein van ethiek en moraal wordt casuïstiek omschreven als volgt: zo nauwkeurig mogelijk de toepassing van de beginselen en algemene regels voor concrete handelingen en situaties vastleggen en registreren, daarbij nadrukkelijk de mogelijkheid der toepasbaarheid, dus eventueel de daarmee noodzakelijk geworden afwijking van de algemene regels in het oog houdend. (Winkler Prins) Casuïstiek krijgt in deze omschrijving een tweeledige opdracht: enerzijds de toepasbaarheid van de algemene regels én anderzijds ook de mogelijkheid om af te wijken van deze algemene regel. Het uitgangsprincipe in casuïstiek is dat vooral complexe gevallen een nauwkeurige analyse van alle omstandigheden en een goed inzicht in de elkaar kruisende beginselen vereisen om tot een juiste en leefbare oplossing te komen. Als maatschappelijk werker, supervisor en methodieklector had ik, net zoals zovele collega s op de hogeschool, jarenlang casuïstiek van stagiaires onder de leeslamp gelegd. Toen het Hogeschooldecreet (1994) de mogelijkheid bood om naast onderwijs ook dienstverlening en onderzoek aan te bieden aan het werkveld, besloten we om onze kennis van casuïstiek uit te breiden en aan te wenden voor onderzoeksdoelen. De toenemende druk om kwaliteitszorg te implementeren binnen de welzijnszorg vormde een bijkomend motief om casusbesprekingen te exploreren en te bestuderen als een kennisbron binnen een lerende organisatie. We oordeelden dat we als medewerkers vanuit het Hoger Onderwijs een bijdrage konden leveren aan het werkveld door op zoek te gaan naar een antwoord op de volgende vragen: Waarom, door wie, wanneer en hoe worden casussen ingebracht op een team? Levert een casusbespreking een meerwaarde voor een casusauteur? Voor een cliënt? Voor het team? Voor een organisatie? Welke (soort) reflecties bevat een casusbespreking? Welke besluiten worden er genomen bij een casusbespreking? Hoe uit casuïstiekcompetentie zich aan de casustafel? Is deze competentie te sturen? We maakten onze doelen bekend aan het werkveld en vonden meteen een aantal geïnteresseerde partners. PriCK was geboren. De doelen van PriCK Wat waren de doelen van het project? 1.Ten eerste kreeg dit project een dienstverlenende doelstelling. Organisaties, teams, maatschappelijk werkers helpen bij het in kaart brengen van hun casusgestuurde leerprocessen zodat deze in het kader van kwaliteitszorg konden worden begrepen, aangewend en geoptimaliseerd. Ook het verzorgen van bijscholing en training in verband met casusgeleide leerprocessen bij hulpverleners beschouwden we als een vorm van dienstverlening. 2.Ten tweede was er een onderzoeksdoelstelling. Via diverse onderzoeksprojecten inzicht krijgen in casusgestuurde leerprocessen bij hulpverleners en deze geëxploreerde gegevens bundelen en bestuderen. Het ontwikkelen van een taal, een begrippenkader en een specifiek casuïstiekschema kwamen er als doelen gaandeweg bij. Van daaruit hoopten we aanbevelingen te kunnen geven voor het uitbouwen en [ 12 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

3 beheren van kwaliteitsvolle casusgestuurde leerprocessen. Concreet bestudeerden we drie soorten casuscompetenties: het selecteren van een casus, het reflecteren op een casus en het concluderen naar aanleiding van een casus-(bespreking). Deze probleemstelling werd in de voorbije periode meer afgebakend, concreter afgestemd op doelgroepen en op vragen vanuit het werkveld. De kwestie van de selectie van de casus werd geconcretiseerd in een aantal subdoelen. Wie selecteert welke (soorten) casussen? Welke criteria worden hierbij gehanteerd? Is er een verband tussen het selectiecriterium en de leerbehoefte? Welke casusdata selecteert de casusauteur in zijn/haar verhaal? Welke casusdata worden niet geselecteerd (de casusleemtes)? Welke gegevens worden herhaald in het verhaal? Hoe worden de geselecteerde gegevens geordend? In welke taal en in welke toon worden de gegevens gezet? veelal vanuit de profit-sector overgehevelde - kwaliteitsmodellen naar binnen te halen. PRiCK opteerde daarentegen voor het (re)valoriseren van huiseigen leermiddelen zoals de casus bijvoorbeeld als object van kwaliteitszorg. PRiCK profileert zich als een vorm van praktijkonderzoek die de kwaliteit van casuïstiek in een welzijnsorganisatie bestudeert. Het gaat om kwalitatief onderzoek dat enerzijds explorerend en descriptief van aard is en anderzijds een aspect van handelingsonderzoek inhoudt. Het is explorerend: het onderzoek bekijkt, bestudeert en brengt het casuïstiekterrein van een team, van een organisatie in kaart. Het is descriptief: het beschrijft en ontwikkelt een casustaal om casusgestuurde leerprocessen in beeld te brengen. Het is een vorm van handelingsonderzoek omdat het in nauw overleg met de betrokken partijen voorstellen tot optimalisering van casuïstiekprocessen suggereert, taxeert op haalbaarheid, stimuleert én indien de opdrachtgever dit wenst - na verloop van tijd evalueert door het organiseren van een followup. De kwestie van de reflectie kreeg een concrete vertaling in volgende vraagstelling. Waarover reflecteert een casusauteur, een casusforum? Zitten er herkenbare patronen in reflecties? Welk effect hebben reflecties op het verdere verhaal? In welke taal en in welke toon worden de reflecties geformuleerd? De kwestie van de conclusies in casussen spitste zich toe op de volgende subdoelen. Hoe eindigt het verhaal? Wordt er een besluit genomen? Wat wordt besloten? In welke taal en toon wordt het besluit geformuleerd? Aan wie worden besluiten geadresseerd? Wat concluderen de respondenten uit de onderzoeksfeedback op hun casusbesprekingen? Vanuit het bestuderen van deze drie kwesties selecteren, reflecteren en concluderen willen we aanbevelingen formuleren voor de verdere ontwikkeling van casuïstiek in een organisatie. In een periode waarin de hele welzijnszorg in Vlaanderen geconfronteerd wordt met een kwaliteitsdecreet dat elke organisatie verplicht om een kwaliteitssysteem uit te bouwen, neigden velen om externe Het uitgangspunt van PRiCK is dat casusbesprekingen betekenisvolle leerprocessen (kunnen) zijn voor diverse actoren: de casusauteur, de teamcollega s medewerkers, de cliënt, de omgeving van de cliënt, de organisatie, de opdrachtgever, externe diensten, de ruimere sector. De casusteksten of de neerslag van de casusverhalen zijn het primaire onderzoeksmateriaal samen met relevante teamdocumenten en de leerimpressies van de respondenten. Casuïstiekkwaliteit managen gaat uit van de aanwezige casuscompetentie (casuskennis, casusvaardigheden en casusattitudes) van lerende medewerkers. Kwaliteitsprocessen hebben meer kans op slagen wanneer ze naadloos aansluiten bij het reeds bestaande potentieel. Daarom zal PriCK inspanningen doen om het bestaande casuïstiekpotentieel nauwkeurig en zorgvuldig in beeld te brengen. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 13 ]

4 De casus als hoofdgerecht Wat is een casus? Het begrip is lang niet ingeburgerd bij elke welzijnswerker. Sommige spreken over praktijkverhalen, over praktijkervaringen, over gevallen, over dossiers. PriCK definieert het begrip als volgt: Een casus is een talige - mondelinge of schriftelijke - tekst die een voorbije of actuele (probleem)situatie, een geheel van omstandigheden, reconstrueert door de interactie tussen een of meerdere actoren te beschrijven; door de omstandigheden (feiten, tijd, plaats) te schetsen, door reflecties toe te voegen, door de normen en de expressie van de casusauteur te expliciteren. Een casus verwijst naar een complexe - niet zelden chaotische - situatie die nooit volledig kan worden in beeld gebracht. Het gaat om een reconstructie, er vindt altijd een selectie plaats. Een casus brengt een reconstructie van deze chaos of complexiteit in beeld: het laat zien hoe de casusauteur het ziet en niet hoe hij/zij of anderen vinden dat het er uit zou moeten zijn. Bij processen van ervaringsgericht leren speelt intuïtie altijd een rol. Intuïtie is het geheime wapen van elke expert en is te definiëren als volgt (Van der Laan, 2003: 10; De Groot, 1997) bij twijfel over een keuze tot een beslissing komen door er ad hoc algemene, holistische overwegingen bij te halen die stammen uit de eigen ervaring en door deze om te zetten in een betrekkelijk vaag vermoeden of gevoel over wat het beste is Een casus is tegelijk een uniek verhaal én een refererend verhaal, dat in een aantal opzichten lijkt op een ander verhaal. Een casus is geformatteerd vanuit expliciete of (in de praktijk veelal) impliciete leerdoelen. Een casus is een tekst waarin meerdere lagen besloten liggen. Er is de uiterlijke laag of vormgeving van een casus. Elke tekst bevat altijd plaats en tijdsaanduidingen, laat één of meerdere actoren aan het woord en kiest bewust of onbewust om bepaalde actoren niet of nauwelijks een stem te geven in het verhaal. In elk verhaal zit een narratief programma, een soort veranderingsproces waarin zowel helpende als saboterende actoren de plot beïnvloeden. Dit narratief programma letterlijk het vertelprogramma - brengt het proces in beeld van een subject dat een bepaald object nastreeft of zich van een object wil ontdoen. Een casus bevat een retorische laag waarbij de verteller de lezers van de tekst of de luisteraars van het verhaal wil overtuigen van iets. Betekenis van de tekst ontstaat door het unieke samenspel en dynamiek tussen vorm en inhoud die onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. (Maas, 1993; Bal, 1993; Baart, 1986) De werkwijze PRiCK neemt ruim de tijd om elke onderzoeksvraag en de onderzoeksverwachtingen van welzijnsorganisaties te exploreren. Daartoe wordt er niet enkel met de opdrachtgever zelf een bespreking georganiseerd maar is er ook een intake met de teammedewerkers. Hierbij worden de verwachtingen ten aanzien van het onderzoek zorgvuldig afgetast en bijgesteld waar nodig. In aansluiting op de intake worden er teamdocumenten opgevraagd. Het doel is inzicht krijgen in het referentiekader van waaruit de organisatie denkt en werkt, in de taal waarmee de organisatie communiceert met haar medewerkers, met de cliënten, met de opdrachtgever, met de buitenwereld en in de waarden en methodische concepten van de organisatie. PRiCK werkt altijd met dagverse casussen als primair onderzoeksobject. Soms gaat het om geschreven casussen, soms gaat het om mondelinge casussen (via participatie aan casusbesprekingen) die naderhand in een transcript worden omgezet. De PriCK-medewerkers observeren en participeren aan de casusbesprekingen van een team. Meestal opteren we om twee keer een casusbespreking te observeren. Tijdens de eerste observatie worden er geen video- of audio-opnames gemaakt. [ 14 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

5 De tweede observatie wordt wél via audio- en videorecorder geregistreerd. Indien PriCK een onderdeel vormt van een grotere onderzoeksopdracht waarbij het gaat om meerdere diensten of voorzieningen, wordt de werkwijze aangepast. Het gaat dan niet om de casuïstiekkwaliteit van één casusforum of één dienst, maar wel om de casuïstiekkwaliteit van een gehele sector of een segment van de welzijnszorg. We starten dan met het in kaart brengen van de casusmodaliteiten van alle betrokken diensten als basis voor een selectie van een beperkt aantal casustafels. Bij deze selectie spelen de probleemstelling en de specifieke onderzoeksvraag een belangrijke rol. In dergelijke opdrachten kiezen we om geheel of gedeeltelijk met schriftelijke casussen te werken. Na het transcriberen van de audio-opnames van de casusbesprekingen gebeurt het coderen en het analyseren van de casusdata. De bevindingen en hypothesen uit de PriCKanalyse worden in een uitvoerige bespreking met het betreffende team onder meer aan de hand van video- en audiofragmenten toegelicht. De feedback van de medewerkers hierop wordt zowel via een groepsdialoog maar ook individueel en schriftelijk bevraagd. Onder meer wordt nagegaan welke bevindingen herkenbaar zijn, welke bevindingen hen verrassen en vooral met welke hypothesen en suggesties ze in de toekomst iets willen doen. De gegevens uit deze feedback worden mee opgenomen in het PriCK-eindrapport. In grotere onderzoeksopdrachten wordt de analyse van casusdata geconfronteerd met de analyse van de andere onderzoeksluiken. Indien de opdrachtgever dit wenst kan er een PriCK-follow-up plaatsvinden na verloop van tijd. Na zes maanden, na een jaar bijvoorbeeld nemen de onderzoekers plaats aan de casustafel en gaan na of en in welke zin casuïstiek evolueerde. Ook deze stap gebeurt in dialoog met de respondenten. De betrokken partners Van meet af aan stelden we een PriCKstuurgroep samen die zowel bestond uit externe als uit interne partners. 1 In welke welzijnsorganisaties werd geprickt? Wie behoorde tot de doelgroep? We dienen een onderscheid te maken tussen interne en externe doelgroepen. De externe doelgroepen komen uit diverse werksectoren in de hulpverlening: justitie (opleiding penitentiaire beambten), pleegzorg, ambulante en residentiële jeugdzorg, teleonthaal en de autonome en ingebouwde diensten voor algemeen welzijnswerk. Voor meerdere opdrachten konden we rekenen op subsidies van de provinciale en van de Vlaamse overheid. Uit deze sectoren bestudeerden we niet alleen casussen van maatschappelijk werkers maar ook van penitentiaire beambten en van pedagogen, psychologen, begeleiders in residentiële en ambulante voorzieningen. De diversiteit van werksectoren én de verscheidenheid van casusauteurs laten de onderzoeksgroep toe om vastgestelde fenomenen naast elkaar te leggen. Zo stelden we bijvoorbeeld vast waarin casuïstiek van derdejaarsstudenten verschilt van deze van penitentiaire beambten die nauwelijks een opleiding kregen. Vanuit welke motieven zijn opdrachtgevers geïnteresseerd in PriCK? De eerste klant kwam uit de sector Justitie. Het Penitentiaire opleidingscentrum de Bres zocht zowel universiteiten als hogescholen die wilden meewerken aan de verdere uitbouw van een vernieuwd opleidingscurriculum voor penitentiaire beambten (vroeger cipiers of bewaarders genoemd). PriCK bood aan om in de opleiding vooral casuïstiek te onderzoeken. Enerzijds observeerden en bestudeerden we de casussen die door lesgevers werden gebruikt als didactisch materiaal tijdens de opleiding. Anderzijds vertelden de cursisten ons een casus in een face to face gesprek. 1 Externe partners: Prof. dr. G. Van der Laan (Universiteit Utrecht), bijzonder hoogleraar in de grondslagen van het maatschappelijk werk en maatschappelijk werker Jan van der Vorst, preventiewerker Geestelijke gezondheidszorg in Terneuzen. Interne partners: Theo Hullebroeck (onderzoeksmethoden), Henk Sap (leerprocessen), Philippe Bocklandt (kwaliteitszorg), Jo Lefevere, Freya Versluys en Marleen Van den Berghe (co-onderzoekers bij observaties van casusbesprekingen). Aanvullend: dr. J.J. Maas (hoofddocent Universiteit Utrecht) voor de semiotische analyse van casusteksten. Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 15 ]

6 De opdrachtgevers uit de sector Pleegzorg en Bijzondere Jeugdzorg toonden interesse vanuit de vereisten van het kwaliteitsdecreet. Wat hen vooral aansprak was het vernieuwende karakter en het feit dat hun teammedewerkers niets extra hoefden te presteren, maar gewoon aan tafel konden zitten voor een casusbespreking. Bovendien hoopten zij dat dit project zowel de eigenheid als de gemeenschappelijkheid tussen de diverse teams of casusfora helder in kaart zou kunnen brengen. Ze zagen hierin een kans om casuïstiek als corebusiness een plaats te geven in het kwaliteitshandboek. Een andere soort opdrachtgevers zijn de provinciale overheid of koepelorganisaties die een grote onderzoeksopdracht bestellen bij één of meer onderzoeksinstituten (universiteit en/of meerdere hogescholen) waarbij casusonderzoek als een onderdeel of als een afzonderlijk onderzoeksluik werd opgenomen. De voorbije twee jaar werkte PriCK mee aan het PAWOonderzoek (de kwaliteit van en de blinde vlekken in de eerstelijnszorg in de provincie Oost- Vlaanderen), aan het onderzoek in Teleonthaal Vlaanderen (preventie van zelfdoding via telefonische hulpverlening), aan een onderzoek bij de koepelorganisatie Begeleid Wonen (in kaart brengen van de expertise). Naast ervaren welzijnswerkers wenste PriCK de studenten derde jaar maatschappelijk werk als interne doelgroep bij het praktijkonderzoek te benutten. De afgelopen vijf jaar werden zij in het kader van de methodiekcursus Social Casework systematisch bevraagd over hun casuscompetentie. De klassieke didactische strategie van deductie (accent op theorie die in een latere fase moet worden toegepast in de praktijk) werd ingeruild voor inductief leren. De praktijk door middel van casuïstiek van studenten werd het vertrekpunt. Vanuit de reflectie op praktijksituaties leerden we studenten vragen stellen en methodische antwoorden ontwikkelen. Via deze interne doelgroep kregen we dagelijks casussen uit heel Vlaanderen op de tafel tijdens de lessen. Hoe verloopt dit nu concreet? Elke les presenteert een studentcasusauteur een eigen casus, aangevuld met een literatuurinjectie van een medestudent die casusinzichten probeert te verruimen. De medestudenten leden van het casusforum in de klas beluisteren en bevragen de casus en gaan in dialoog met de casusauteur en de lezer. Op een systematische wijze leert het casusforum een zestal casusinterventies. Gedurende vijf jaar werden deze casuspresentaties zorgvuldig geregistreerd met behulp van de videocamera. Een systematische vorm van casusregistratie en casusreflectie helpen de studenten om de casus te archiveren én dwingt hen om persoonlijke inzichten naar aanleiding van de casuspresentatie en casusbespreking te expliciteren. We beschikken inmiddels over een uitgebreid casusarchief. Verder noteerden we systematisch hun leerimpressies, hun selectiemotieven en reflecties. Op het einde van het academiejaar gingen we na welke casussen een hoge waardering kregen. De registratie van deze gegevens hebben we verwerkt en geven ons bijkomende inzichten in specifieke selectie-, vertel- en reflectiepatronen van casusauteurs in een opleidingssituatie. Af en toe werden deze casuspresentaties bijgewoond door buitenstaanders die in deze didactische werkvorm geïnteresseerd waren. Collega s uit andere hogescholen, assistenten van de universiteit, deelnemers aan een workshop of een seminarie maar ook eigen collega s uit andere opties binnen de opleiding Sociaal werk kwamen als observator of participant kennismaken. [ 16 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

7 De casus vanuit het micro-perspectief De meest in het oog springende en traditionele casusdata zijn deze die betrekking hebben op de samenwerking tussen de cliënt, de cliëntsituatie, diens omgeving en op de betrokken hulpverlener. We noemen dit het microperspectief in een casus. Drie vragen willen we in dit verband naar voor brengen: Wie krijgt een rol in het verhaal? Wie niet? Wat wordt er precies meegedeeld? Hoe worden de actoren in scène gezet in het narratief programma van de casus? Wie Om te beginnen gaan we na WIE een rol krijgt in de reconstructie. Een casus kan worden gezien als een bijzondere verhaalvorm waarin een hulpverleningssituatie in scène gezet wordt door personen, instanties, tijd en plaats in een narratief programma te situeren. Er is een begin, een midden en een slot. (Bal, 1993; Baart, 2001). Er gebeurt iets. Een subject wil een object bereiken of wil zich ontdoen van een obstakel en schakelt hiertoe een aantal hulpnarratieve programma s in. Deze hulpnarratieve programma s kunnen het subject helpen of juist tegenwerken in het bereiken van het object. Een casusauteur kan zichzelf als personage een belangrijke rol geven maar kan zich ook beperken tot de uitsluitende rol van nietpersonage gebonden verteller. Casuïstiek van penitentiaire beambten bijvoorbeeld bevatte nauwelijks casusdata over de gedetineerden zelf maar des te meer en vaak zeer gedetailleerde, punctuele casusdata over hun eigen tussenkomsten. In hun reconstructies spelen ze zelf als ik-persoon een hoofdrol. Casuïstiek van derdejaarsstudenten daarentegen herbergt vaak uitsluitend casusdata over de cliënt, maar niet of nauwelijks over het eigen hulpverlenend optreden. In veel gevallen beperken deze respondenten hun rol tot vertelinstantie en niet tot een handelende actor. Wanneer ze toch een vorm van handelend optreden reconstrueren, gebeurt dit veelal door het inzetten van een wijpersonage en niet als een persoonlijk handelen. In een residentiële voorziening stelden we vast dat de verwijzende instantie nauwelijks een stem kreeg in de reconstructie. Aan een casustafel in de pleegzorg bleek vooral of uitsluitend de pleegmoeder een rol te spelen in de verhalen en bleef de pleegvader nagenoeg uit beeld. Belangrijk hierbij is of deze selectie van actoren geëxpliciteerd wordt: maakt een casusauteur het casusforum attent op het geheel of gedeeltelijk ontbreken of uit het beeld halen van bepaalde actoren? Wat WAT vertelt de casus en wat niet? Op microniveau bestudeert PriCK de informatie die via het initiële verhaal van de casusauteur we spreken over de naakte casus als input aan het casusforum wordt aangeboden. Casusdata kunnen vooral feiten bevatten, kunnen subjectieve betekenissen weergeven of kunnen normatieve overwegingen inhouden. (Van der Laan, 1990, Schilder, 2001). Vooral de wijze waarop de feiten, de beleving of betekenis en de norm geldigheid krijgen aan de casustafel doorheen de casusbesprekingen interesseert de casusonderzoeker. Zowel aan casustafels van professionele hulpverleners als bij vrijwilligers hoorden we opmerkelijke discussies over de kwestie van de waarheid. Wie zegt op grond van welke observatie, welke toets, welk document, welke informatiebron dat feiten waar zijn. Voor de geldigheid van subjectieve betekenis geldt het criterium van de authenticiteit. Het gaat om de vraag of de casusdata over de beleving het meest geëigende en geliefde domein van maatschappelijk werkers waarachtig zijn. Wat de normatieve casusdata betreft, geldt het criterium van de juistheid: zijn de gehanteerde normen correct? In onze onderzoeken stellen we vast dat nogal wat normatieve kwesties vooral impliciet het verhaal bepalen en niet altijd als zodanig erkend of geëxpliciteerd worden door het casusforum. Op microniveau probeert PriCK zo nauwkeurig mogelijk het narratief gebeuren in beeld te brengen vanaf de input van het initiële verhaal van de casusauteur. We spreken hierbij over de naakte casus. Daarnaast onderzoekt PriCK hoe deze naakte casus door een casusforum wordt aange- Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 17 ]

8 kleed : welke vragen, reflecties, opponente visies worden er aan de naakte casus toegevoegd en zijn hierin bepaalde patronen te herkennen. Het aankleden benoemen we in de PriCK-analyse als throughput. Naast de input en de throughput gaat de aandacht uit naar de output. Hoe eindigt het verhaal: wie heeft wat niet bereikt en omwille van welke motieven. Naast het observeren van de concluderende interventies aan de casustafel zal PriCK hiertoe ook de teamnotulen analyseren. Het confronteren van deze beide bronnen maakt duidelijk welke casusdata het forum wél en niet archiveert. Een bijkomende informatiebron levert het individueel en schriftelijk bevragen van het casusforum meteen na de casusbespreking. De respondenten noteren hun spontane leerimpressies. Een minderheid van respondenten noteert individuele leerimpressies op het microniveau. Uit dergelijke leerimpressies leren we dat de output op microniveau sterk kan verschillen of gewoon tegengestelde informatie oplevert bij respondenten. Respondent A noteert bijvoorbeeld dat de casusbespreking duidelijk maakte hoe er verder met jongere X moet worden gewerkt in de leefgroep terwijl respondent B schrijft dat er nog steeds geen heldere afspraken gemaakt werden rond de verdere aanpak van X. Een groot deel van de leerimpressies van respondenten situeert zich op het mesoperspectief. In de volgende paragraaf willen we dit nader uitleggen. Hoe HOE worden de actoren in scène gezet in de reconstructie? Een reconstructie is altijd een dynamische combinatie van vorm en inhoud. Een casusauteur maakt vaak niet eens bewust gebruik van retorische middelen. Het in scène zetten van bepaalde actoren in de directe rede bijvoorbeeld, geeft deze een sterkere positie (dergelijke uitspraken lijken méér waar dan andere), het herhalen van casusdata, het visueel ondersteunen door woorden (namen, sleutelbegrippen), teksten en cijfers in beeld te brengen, het gebruik van metaforen. Het regelen van de spanning of de plot in een casus wordt onder meer door de enscenering geregeld. De casus vanuit het meso-perspectief Een casus is ingebed in een bepaalde casuscontext: een geheel van omstandigheden, een casuscultuur, een casusklimaat. Elk casusforum ontwikkelt geschreven maar vooral veel ongeschreven regels over casuïstiek. Welke doelen, welke verwachtingen, welke vereisten stelt men aan een casusauteur, een casusforum? Welke status kent men toe aan casuïstiek? Is er sprake van een bewust casuïstiekbeheer op het mesoniveau? Elk PriCK-onderzoek poogt deze mesocasusdata in beeld te krijgen en te spiegelen. Het gaat hierbij onder meer over observatiegegevens van de infrastructuur en accommodatie die het narratief comfort van een casusauteur en een casusforum kunnen verhogen. Semiotisch gesproken kunnen we stellen dat een casuscontext gezien kan worden als een geheel van tekens die zorgen voor betekenisvormgeving aan de casustafel. Evenzeer zal PriCK attent zijn op de geschreven of gesproken casusdata die verwijzen naar het mesoniveau, zoals het gebruik van een bepaalde ordening of logica in de reconstructie van een hulpverleningssituatie, het hanteren van een teamtaal, het gebruikmaken van het casusarchief, het honoreren van eerder opgeslagen casusknowhow in een casusforum. PriCK zal de unieke mix van mesodata die de casuscontext mee bepalen en de casus kleuren proberen zo goed mogelijk weer te geven. Taal, huiseigen begrippen, humor, de kleur van de metaforen krijgen bij PriCK extra aandacht. Woordtellingen, semiotische analysetechnieken helpen om deze op een systematische wijze op te sporen en te ordenen. Een belangrijk aspect hierbij is de collegiale zorg en de betrouwbaarheid die op het mesoniveau casuïstiek mee bepaalt. De analyse van de leerimpressies maakt duidelijk dat teamcohesie, veiligheid, respect voor elkaars casus- [ 18 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

9 teksten, solidariteit een hoge waardering krijgen en spontaan als leerimpressie genoteerd worden. Voor teamcoördinatoren en leidinggevenden kan de analyse van deze mesodata interessante gegevens opleveren. Zowel de eigenheid van een casusforum als de gemeenschappelijke kenmerken tussen casusfora binnen dezelfde organisatie krijgen een taal. De eigen, specifieke casuscompetentie van een casusforum komt in beeld en kan worden benut vanuit principes van kennismanagement. (Senge, 1990; Van den Broeck, 1994; Van Robaeys,1997; Dixon, 2002) De casus vanuit het macro-perspectief Het eerste casusonderzoek bij penitentiaire beambten maakte de PriCK-onderzoekers attent op de aanwezigheid van macrodata in de casus. Deze casusauteurs verwezen in hun verhalen naar de ruimere maatschappelijke context waarin ze moeten werken. Vooral de spanningen en dilemma s die ontstaan door de tegengestelde normen en regels binnen en buiten de gevangenis, tussen hun professionele wereld en hun thuisomgeving, tussen de theorie die ze in de opleiding kregen en de dagelijkse handelingspraktijk kwamen in meerdere casussen naar voor. Opgemerkte fenomenen op het microniveau brachten deze respondenten in verband met structurele en maatschappelijke aspecten. Vrijwilligers in Tele-onthaal bijvoorbeeld stellen een stijging vast van het aantal oproepen van psychiatrische patiënten en vragen zich af hoe hun organisatie zich tegenover dit fenomeen wil opstellen. Tijdens een instroomoverleg in een ACAW signaleert het casusforum dat cliënten steeds vaker informatie vragen over goede zelfstandige, professionele hulpverleners (advocaten, therapeuten, dokters). Ze beraden zich hoe ze met deze vragen in de toekomst zullen omgaan. Er zijn tal van voorbeelden uit onze diverse opdrachten waarin opgemerkte structurele aspecten wel worden geformuleerd, maar (nog) niet in een actie werden vertaald. Het is de praktijkvloer zelf die de PriCKonderzoekers alert maakte voor deze micromacroverbinding. Alleen al de aanwezigheid van een directielid of een leidinggevende aan een casusforum kan deze verbinding letterlijk aanwezig stellen. In sommige locaties was de directie vooral virtueel aanwezig, door systematisch een mondelinge of schriftelijke briefing te voorzien waarop telkens een vorm van feedback volgde. Op macroperspectief denken we aan het verruimen van casussen, over diverse casusfora heen binnen de eigen organisatie, maar ook binnen de welzijnssector. We stelden vast dat sommige casustafels de impact van beleidsbeslissingen of de (neven)effecten van regelgeving via casuïstiek detecteerden. Geregeld verbaasde het ons dat het archiveren en uitwisselen van interessante informatie over de casusfora heen, geen vanzelfsprekendheid is. Ethische argumenten bij het bespreken van moeilijke normatieve casuskwesties halen in de meeste gevallen de teamnotulen niet of komen niet terecht in een communicatiestroom die kennis binnen een organisatie vlot laat circuleren. In de meeste PriCK-opdrachten konden we leidinggevenden overtuigen van de waarde en de noodzaak om permanent on-line te zijn met de casustafel zodat signalen vanuit de werkvloer rechtstreeks kunnen worden opgepikt. Dit gebeurt niet vanzelfsprekend. Veelal zijn noch de leidinggevenden zelf, noch de leden van het casusforum zich bewust van de aanwezigheid van macrodata in hun casuïstiek. Soms ontkenden leidinggevenden dat casuïstiek een aangewezen plaats is om structurele signalen te detecteren. Ze oordeelden dat registratiecijfers hiertoe een veel betrouwbaarder middel zijn. Het ontwikkelen van een dubbele feedbackleerlus waarbij informatie vanuit de basis de casustafel in dit geval het management bereikt die op haar beurt zorgt dat kennis doorheen de hele organisatie kan stromen én waarbij ook het systeem zelf van kennisverspreiding binnen een organisatie kan worden herzien en bijgesteld, is op meerdere locaties nog geen verworvenheid. (Senge, 1990; Van den Broeck, 1994; Van der Laan, 2002) Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 19 ]

10 Zowel aan de kant van het management als aan de kant van het casusforum diende PriCK geregeld macrodata in casuïstiek als bron van kennis te argumenteren. PriCK heeft in de grotere onderzoeksopdrachten inmiddels vastgesteld dat sommige casusfora occasioneel of veeleer systematisch zorg besteden aan de goede of verbeterbare afstemming tussen de verschillende diensten binnen een fusie. Een onderzoek naar de alertheid voor blinde vlekken maakte duidelijk dat sommige casusbesprekingen betekenisvolle reflecties maakten over nieuwe fenomenen en keuze in de organisatie van de welzijnszorg. We denken hierbij aan de keuze om dader- en slachtofferhulp te scheiden van elkaar, de verhouding tussen welzijnsorganisaties en particuliere, zelfstandige professionals. Tot slot Samengevat kunnen we stellen dat elk PriCK-project de onderzoekers in zekere zin verrast en confronteert met nieuwe en huiseigen casuïstiekcompetenties naast terugkerende, herkenbare en gemeenschappelijke casuïstiekfenomenen. Kwaliteit van casuïstiek laat zich niet zo maar vaststellen of meten via gewone optelsommen van deelkwaliteiten. Veelal gaat het om unieke combinaties van traditie, van geschreven en ongeschreven regels, van fenomenen die (nog) geen taal kregen, die sluimeren, om stille expertise. PriCK is sinds 1998 een lange weg gegaan. We hebben de voorbije vijf jaar een grote verscheidenheid van casuïstiek leren kennen en leren in kaart brengen. In Vlaanderen staan Bourgondische casustafels en sobere eethuizen. Soms nemen casusauteurs en hun collega s gewoon een dagschotel of een snelle hap, soms kiezen ze voor een uitgebreide degustatiemenu. Veel casusgezelschappen zijn zich niet bewust van deze veelzijdige voedingsbron en behoeven een buitenstaander die hen een spiegel voorhoudt en taal aanreikt om casuïstiekcompetenties en patronen te benoemen. We hebben op meerdere locaties de status van casuïstiek verhoogd door de casus als een centraal onderzoeksobject te upgraden en door de respondenten vanuit meerdere perspectieven naar casuïstiek te laten kijken. PriCK heeft haar vaststellingen geordend in een groot schema, de zogenaamde PriCKprisma waar het micro-, het meso- en het macroniveau van casuïstiek gecombineerd worden met de drie fasen van een casusgebaseerd proces: input, throughput en output. Dit betekent dat de prisma in totaal negen kwadranten bevat, waarvan elk kwadrant voldoende blanco ruimte bevat voor de toekomstige ontdekkingen. Narratologische en semiotische begrippen werden eveneens opgenomen in deze prisma. De criteria voor zorgvuldig hulpverlenen die Van der Laan heeft uitgewerkt, hierbij geïnspireerd door het communicatieve handelen van Habermas, zijn in de PriCK-prisma duidelijk terug te vinden. Of casusauteurs en hun casusfora profijt halen uit casusbesprekingen voor hun professioneel handelen in de toekomst, kunnen we niet aantonen. Deze doelstelling ligt niet binnen het bereik van dit project. Wél kennen we de eerste leerimpressies van respondenten en die vormen voldoende uitdaging om de dialoog met de respondenten aan te gaan. Uit de eerste follow-up met respondenten blijkt in elk geval dat het casusforum met PriCK aanbevelingen aan de slag ging. Vooral acties op het vlak van het beïnvloeden van de casusleercontext lijken erg aantrekkelijk voor een forum en sorteren een effect op korte termijn. Erkenning en taal aangereikt krijgen voor de aanwezige casuscompetenties werd in elke opdracht gewaardeerd. Na elk PriCK-project neemt de stuurgroep tijd om na te tafelen. Langzaam maar zeker ontwikkelen we inzichten en taal. Nieuwe en oude vragen om op te kauwen of om te laten marineren. [ 20 ] Socia-cahier nr. 1 november 2004

11 Geraadpleegde literatuur BAART, A.J., Verhalen. De dialoog als grondmodel van het maatschappelijk activeringswerk. Hilversum, Gooi en Sticht, BAL, M., De theorie van vertellen en verhalen. Inleiding in de narratologie. Muiderberg, Coutinho, DE GROOT, A.D., Intuïtie is onmisbaar voor schakers. NRC Handelsblad, 27 mei DIXON, N.M., De organisatie leercyclus. Hoe we collectief kunnen leren. Amsterdam, Nieuwezijds, DSM-IV caseboek. Werken met DSM: 200 uitgebreide gevalsbeschrijvingen. 2 de druk, Lisse, Swets & Zeitlinger, HERMAN, S., Onvoltooid verleden tijd. Maatschappelijk werk en social casework. Leuven, Garant, KAMPHUIS, M., Het avontuur in St Paul. (sociale en culturele reeks), Alphen aan den Rijn, Samsom, MAAS, J., Verhalen met verhalen. Tilburg, University Press, OOSTRIK, H. en SCHILDER, L., Leren van dilemma s in de onvrijwillige hulpverlening. Een handreiking voor maatschappelijk werkers. Arnhem, De Grift, SENGE, P.M., De vijfde discipline. De kunst en de praktijk van de lerende organisatie. Schiedam, Scriptum Books, VAN DEN BROECK, H., Lerend management. Verborgen krachten van managers en organisaties. Tielt, Lannoo Scriptum, VAN DER LAAN, G., De professional als expert in practice-based evidence. Sociale Interventie, 2003, nr. 4. VAN DER LAAN, G., Gevalskennis, verschillende soorten kennis. Caseconsult AMW, VAN DER LAAN, G., Legitimatieproblemen in het maatschappelijk werk. Utrecht, SWP, VAN DER LAAN, G., Leren van gevallen. Over het nut van de reconstructie van casuïstiek voor praktijk en wetenschap. Utrecht, SWP, VAN DER LAAN, G., Nieuwe technologie als metafoor. Eindhoven, Oratie Fontys hogeschool, VAN DER LAAN, G., Social Casework: sociaal beleid van geval tot geval. Sociale Interventie, 1999, nr.3. VAN ROBAEYS, N., Stapstenen. Algemeen beleid en ondernemingsstrategie. Leuven, Acco, VAN STRIEN, P.J., Praktijk als wetenschap. Assen/Maastricht, VanGorcum, VLAEMINCK, H., MALFLIET, W.en SAELENS, S., Social casework in de 21 eeuw. Mechelen, Kluwer, VERMUNT, J., Leerstijlen en sturen van leerprocessen in het hoger onderwijs. Amsterdam, Swets en Zeitlinger, Socia-cahier nr. 1 november 2004 [ 21 ]