Lespakket Gavrilo Princip

Transcriptie

1 Handleiding voor docenten ter voorbereiding op het theaterstuk Gavrilo Princip. Auteur: Jan Bergen Holland Festival 2014

2 Voor de voorstelling lesstof Politieke situatie Aan het begin van de 20e eeuw liepen de grenzen in met name Oost-Europa nog anders dan zoals we ze nu kennen. Ook de politieke verhoudingen waren nog heel anders. Er was nog geen sprake van Europese eenheid naar moderne maatstaven. Landen hadden één of meerdere bondgenoten en wantrouwden vaak de ambities en intenties van de andere landen. Deze bondgenootschappen leidden tot een balance of power 1, waardoor niemand echt de machtigste kon worden. De opkomst van het nationalisme, de Duitse eenwording in 1871 en de instabiliteit in Oostenrijk-Hongarije vormden de grootste bedreigingen voor dit systeem. De Europese landen konden in 1914 in drie groepen verdeeld worden (zie de kaart bij het lespakket): De Triple Entente, bestaande uit Frankrijk, Rusland en het Verenigd Koninkrijk. De tweede groep waren de Centrale Mogendheden, met de landen Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Italië, Bulgarije en het Ottomaanse rijk. Als laatste waren er nog de neutrale landen, met onder andere Spanje, Zwitserland en Nederland. Hoe was de verdeling zo gekomen? Driekeizersbond Niet lang na de Duitse eenwording werd in 1873 door Oostenrijk-Hongarije, Rusland en Duitsland een verdrag getekend dat de Driekeizersbond is genoemd. Hierin beloofden de landen elkaar te helpen bij een dreiging van buitenaf. Dit bondgenootschap was opmerkelijk, omdat Rusland en Oostenrijk-Hongarije beide hun invloed op de Balkan wilden laten gelden. Rusland was bang dat Duitsland geneigd zou zijn om Oostenrijk-Hongarije militair te steunen als het op de Balkan tot een conflict zou komen. Om Rusland gerust te stellen, tekende de Duitse keizer Bismarck in 1887 een verdrag met Rusland waarin werd afgesproken dat Duitsland zijn bondgenootschap met Oostenrijk-Hongarije niet zou nakomen als laatstgenoemde Rusland zou aanvallen. Toen dit Rugdekkingsverdrag in 1890 was verlopen en door de nieuwe Duitse keizer Wilhelm II niet werd verlengd, raakten de Russen gealarmeerd en zochten ze een nieuwe bondgenoot. Deze vonden ze in 1894 in Frankrijk, dat tot op dat moment nog zonder officiële bondgenoten was. Duitsland lag nu tussen twee partners ingeklemd, wat daar het gevoel van veiligheid weer verkleinde. Kolonialisme en wapenwedloop De Europese grootmachten hadden in deze tijd ook hun koloniale activiteiten nieuw leven ingeblazen. Lange tijd hadden de Europese landen vaak niet meer dan een paar nederzettingen in een gebied dat tot hun invloedsfeer behoorde. Ze verdedigden dit om hun handelsbelangen daar te beschermen, maar van vergaand bestuur van het achterland of inlijving van het hele gebied was geen sprake. Rond het begin van de Twintigste eeuw veranderde dit: grote delen van Afrika en Azië werden nu echt aan het eigen rijk toegevoegd en kwamen onder Europees bestuur te staan. Duitsland had als nieuwe natie nog geen koloniaal verleden. Het land voelde dit als een gemis en begon met het bouwen van een grote vloot om overzeese gebieden te kunnen veroveren. Frankrijk en vooral Engeland zagen deze vlootopbouw als een bedreiging. In combinatie met de eerder genoemde veranderingen in de Europese bondgenootschappen, zorgde dit voor een enorme wapenwedloop. De defensie-uitgaven schoten omhoog. Die van Duitsland namen binnen een aantal jaar zelfs met 120% toe. Oostenrijk-Hongarije De situatie in Oostenrijk-Hongarije was misschien nog wel het meest ingewikkeld. De interne stabiliteit was hier ver te zoeken en werd eigenlijk alleen nog bewaard door de oude Habsburgse keizer Franz Joseph. De Hongaren wilden veel meer invloed, waaronder bijvoorbeeld zeggenschap over een eigen leger. Maar vooral de onrust op de Balkan was een probleem: de politieke grenzen kwamen totaal niet overeen met de etnische grenzen. De meeste mensen die daar 1 Als rivaliserende landen/bondgenootschappen ongeveer dezelfde militaire macht hebben, voorkomt dit dat één (groep) alle andere kan domineren. Dit vergroot de internationale stabiliteit en verkleint dus de kans op oorlog.

3 woonden hadden Servisch/Slavisch bloed voelden zich daarom helemaal niet verbonden met het Oostenrijkse Rijk en zagen meer in aansluiting bij Servië. Oostenrijk-Hongarije had Bosnië in 1908 officieel geannexeerd, waarmee de kans op een Servische eenheidsstaat aanzienlijk kleiner werd. Oostenrijk-Hongarije gooide zo dus olie op het vuur! Daarnaast was het een grote provocatie aan het adres van Rusland, dat een trouwe bondgenoot van Servië was. Servië begon na de Bosnische annexatie met het verspreiden van anti-oostenrijkse propaganda. Dit tastte de stabiliteit in Oostenrijk- Hongarije op zo een manier aan, dat de opvatting dat Servië vernietigd moest worden om het eigen land te redden aan populariteit won. Sociale achtergrond Begin 20e eeuw volgden de ontwikkelingen en veranderingen elkaar in rap tempo op. De grote veranderingen op technologisch (snellere auto s, vliegtuigen, moderne communicatie), sociaal (scholing en rechten) en politiek (nationalisme) gebied maakten mensen onzeker en nerveus. Dit bleek een goede voedingsbodem voor terroristisch geweld. Vele koningen, presidenten en andere staatshoofden werden tussen 1870 en het begin van de Eerste Wereldoorlog vermoord door jongens en meisjes die vanuit een bepaald idealisme het heft in eigen hand namen. Een daarvan was: Gavrilo Princip Princip werd geboren op 13 juni of juli 1894 in een dorpje in de buurt van Sarajevo, gelegen in het Oostenrijk-Hongaarse Rijk. 2 Trots als hij was op zijn Servische achtergrond, zag hij de Oostenrijkers als bezetters, die de eenwording van de Servische staat in de weg stonden. Toen hij ondanks strenge wetten toch mee deed aan een demonstratie, werd hij in 1912 van het gymnasium gestuurd. Hij besloot daarop met een paar vrienden naar Servië te gaan om zich daar aan te sluiten bij het leger. Zijn vrienden werden aangenomen, maar van Princip moesten ze niets hebben. Hij was te klein, te zwak. Princip was inderdaad een klein, fragiel mannetje, maar dat stond zijn vastberadenheid niet in de weg. Zijn afkeer van wat hij als de Oostenrijkse overheersing zag werd alleen maar groter. Hij kwam in contact met mensen van de Zwarte Hand. Deze ondergrondse organisatie streefde een staat na waarin het Servische volk verenigd zou zijn en niet langer onder Oostenrijks gezag zouden staan, precies wat Princip ook wilde. Franz Ferdinand Franz Ferdinand was het neefje van de Oostenrijkse keizer Franz Joseph. Hij was oorspronkelijk de vierde in lijn van de troonopvolging, maar door allerlei sterfgevallen werd hij in 1896 uiteindelijk de kroonprins. Hij was een moeilijke jongen, zonder keizerlijke opleiding. Hij had geen interesse in kunst en cultuur, maar vooral in het leger en de jacht. De keizer had weinig vertrouwen in Franz Ferdinand als zijn opvolger. Dit verbeterde niet toen Franz Ferdinand in 1895 verliefd werd op Sophie von Chotek, een hofdame van lage Boheemse adel. Van Franz Joseph mocht hij uiteindelijk met haar trouwen, maar wel op de voorwaarde dat de kinderen uit hun huwelijk niet in aanmerking kwamen voor de troonopvolging en Sophie geen ceremoniële rol kreeg. Franz Ferdinand was niet geliefd in Oostenrijk-Hongarije. Over de Hongaren sprak hij negatief en vond dat de keizer hen veel te veel tegemoet was gekomen in het bij elkaar houden van het rijk. Ondanks zijn liefde voor het leger was hij wel een van de meest pacifistische personen aan het Oostenrijkse hof. Hij moest niets hebben van de oorlogszuchtige taal van veel van zijn generaals en die uit de andere Europese landen. De Aanslag Franz Ferdinand vertrok 23 juni 1914 met Sophie naar Bosnië voor een inspectie van het daar gestationeerde leger. Op 28 juni zou het bezoek worden afgerond met een parade in Sarajevo. Dat dit samenviel met de jaarlijkse herdenking van de Servische nederlaag tegen de Turken op het Merelveld in 1389 (die de Serven de onafhankelijkheid kostte), was door de Servische vrijheidsstrijders als provocatie opgevat. 2 De onduidelijkheid over zijn geboortedatum maakte het onzeker of Princip 19 of 20 jaar was op het moment van de aanslag. Voor twintigjarigen behoorde de doodstraf tot de mogelijkheden, maar de rechters gaven hem het voordeel van de twijfel. Hierdoor kwam hij er met een gevangenisstraf vanaf.

4 Princip had eerder in 1914 gehoord van de komst van de Oostenrijkse kroonprins en besloot een aanslag op hem te plegen. Vanuit Belgrado liep (!) hij met twee anderen naar Sarajevo, als passende ontbering voor wat hij als zijn aanstaande martelaarschap beschouwde. Via de Zwarte Hand had Princip de beschikking over wapens en had hij bijbehorende (beperkte) training gekregen. Hij maakte deel uit van een groepje van in totaal zes jongens, die samen de aanslag zouden proberen te plegen. Op 28 juni verspreidden ze zich langs de route die Franz Ferdinand zou afleggen om de kans op succes te vergroten. Ze waren echter niet allemaal zo vastbesloten als Princip. De eerste drie jongens deden niets toen Franz Ferdinand en Sophie langsreden in hun open auto. Pas de vierde wierp een bom naar de auto. Volgens de verhalen reageerde Franz Ferdinand alert toen hij deze op de bank zag ploffen en gooide hij hem snel de auto uit. Hierdoor raakten mensen uit de auto achter hem gewond. Princip stond verderop, hoorde de knal en dacht dat de klus geklaard was. Hij ging naar een café om een broodje te eten. Franz Ferdinand en Sophie vervolgden ondertussen hun weg. Toen zij later op de dag besloten af te wijken van het programma om de gewonden in het ziekenhuis te bezoeken, raakte de chauffeur verdwaald in de nauwe straatjes en moest hij achteruit. Het toeval wilde dat dit net het straatje was waar Princip het café uit kwam stappen. Verbaasd zag hij dat Franz Ferdinand ongedeerd was. Hij schakelde echter snel, trok zijn pistool en opende het vuur. Naast Franz Ferdinand werd ook Sophie dodelijk verwond. Beiden overleden korte tijd later. Princip kon meteen worden opgepakt. Hij had nog geprobeerd zelfmoord te plegen door het slikken van cyaankali 3, maar dit bleek niet te werken. Hierdoor kon hij worden verhoord en is er nu relatief veel over hem bekend. Hij werd opgesloten in de gevangenis in Theresienstadt. Na een paar jaar aan tuberculose te hebben geleden, stierf hij in april 1918, een half jaar voor het einde van de oorlog die met zijn daad was begonnen. In onderstaande fragmenten wordt in ruim twee minuten de aanslag behandeld: > Aflevering 3 (Wenen & Sarajevo) > 9:02 11:10 (of eventueel tot 11:30) The Assassination of Franz Ferdinand (Engels) Bronvermelding Hengel, Guido van, Gavrilo Princip en de aanslag op Franz Ferdinand, in: Historisch Nieuwsblad (2008 nr. 1). Hengel, Guido van, Vredesduif met jachtgeweer, in: Historisch Nieuwsblad (2014 nr. 2). Hengel, Guido van, Bosnië, broeinest van terreur, in: Historisch Nieuwsblad (2014 nr. 2). Noble, Thomas F.X., Western Civilization, the continuing experiment (fourth edition), (Boston New York 2005). Sesam Atlas bij de wereldgeschiedenis, deel 2 (Apeldoorn 1989) 3 Cyaankali is een giftig, wit poeder dat oplosbaar is in water. Eén gram is genoeg om een volwassen persoon te doden.

5 Mogelijke opdrachten Hieronder staan een aantal opdrachten waar uit gekozen kan worden. Er mag uiteraard ook naar eigen inzicht gecombineerd worden. De insteek van de opdracht is om te bespreken wie de held is en wie de slechterik en wat de rol van de media is in de beeldvorming van een vrijheidsstrijder dan wel terrorist. Je bent journalist en het is een dag na de aanslag. Schrijf een krantenbericht over de aanslag. Je kan kiezen of je voor een Oostenrijkse of een Servische krant schrijft. Is Princip een held of een terrorist? Discussie over held en vijand, goed en kwaad. Is Princips daad goed te praten? De helft van de klas moet hem verdedigen, de andere helft beargumenteren waarom het een terrorist is. Laat de klas eventueel bespreken hoe deze aanslag zich verhoudt tot het hedendaagse terrorisme. Is er in honderd jaar tijd iets veranderd? Zoek op internet of in de krant naar een ander voorbeeld waarbij 1 persoon een aanslag pleegt. Wat zijn de overeenkomsten, wat zijn de verschillen? (Volkert vd Graaf, Mohammed B, Lee Harvey Oswald) Kijk naar de foto s (zie bijlage, foto s 1 t/m 4). Tot op de dag van vandaag gebruiken verschillende groeperingen op de Balkan de beeltenis van Gavrilo Princip. Wat zijn hun idealen denk je? Waarom zou hij door mensen van nu nog gezien kunnen worden als held? En waarom als slechterik? (Oostenrijk maakt op geen enkele manier nog aanspraak op bijvoorbeeld Bosnië, dus zij kunnen onmogelijk nog de vijand zijn.) Zet de onderstaande punten in de juiste volgorde. (Hussel de punten door elkaar, hieronder staat de juiste volgorde) 1) Eenwording van Duitsland 2) Rugdekkingsverdrag Duitsland Rusland verloopt. 3) Bondgenootschap Rusland Frankrijk 4) Oostenrijk-Hongarije annexeert Bosnië 5) De aanvallers gooien een granaat 6) Gavrilo Princip gaat naar het café 7) Franz Ferdinand gaat op weg naar het ziekenhuis 8) Gavrilo Princip schiet Franz Ferdinand en Sophie neer. 9) Oostenrijk-Hongarije verklaart de oorlog aan Servië. 10) Rusland verklaart de oorlog aan Oostenrijk-Hongarije.

6 Voorstelling Gavrilo Princip Op 28 juni is het precies honderd jaar na de aanslag van Gavrilo Princip op Franz Ferdinand. Deze gebeurtenis staat vandaag de dag te boek als het begin van de Eerste Wereldoorlog. Naar aanleiding van dit gegeven komt theatercollectief De Warme Winkel in het Holland Festival met een voorstelling over Gavrilo Princip. Het Holland Festival is het grootste internationale podiumkunstenfestival van Nederland en bestaat al sinds Ieder jaar in de maand juni vindt het festival plaats in verschillende theaters in Amsterdam. In het festivalprogramma staan grote, internationale theatermakers en componisten, maar ook jong talent zoals De Warme Winkel. Het concept van de voorstelling leunt op twee pijlers. Enerzijds de reconstructie van de moord op Franz Ferdinand op 28 juni 1914 en alle biografische elementen van Gavrilo Princip die daarbij interessant zijn en theatrale kracht geven. Anderzijds de veelheid aan scenes uit de Europese kunst, die verhalen over hoe het nieuws van de aanslag de buitenwereld bereikte, verbaasde en schokte. Deze twee pijlers zullen schools ingezet worden om uiteindelijk volledig en krankzinnig door elkaar te lopen. Introductie De Warme Winkel Theatergroep De Warme Winkel is een acteurscollectief, dus zonder vaste leider of regisseur, bestaande uit Mara van Vlijmen, Jeroen De Man, Vincent Rietveld en Ward Weemhoff. De acteurs zijn allemaal nog jong (in de dertig). De stijl van De Warme Winkel is energiek. Vertrekpunt is een gedeelde liefde voor de literatuur en fascinatie voor geschiedenis. De geschiedenis van Europa is de rode draad in hun repertoire. Na eerst in het wilde weg te improviseren, worden uiteindelijk alle theatrale middelen ingezet om een paradox te vieren, een dilemma aan te scherpen of een ode te brengen aan een onderwerp. Dit komt. aldus de Warme Winkel zelf, over als een strak georkestreerd tumult. Door de afwisseling in stijlen en gebeurtenissen zoeken de voorstellingen van De Warme Winkel altijd de spanning op tussen representatie en de werkelijkheid. Theaterregels Het Holland Festival verzoekt u onderstaande regels met de leerlingen door te nemen. De regels betreffen het gedrag in een theater. Tijdens de voorstelling ben je stil (uit respect voor de spelers, maar ook omdat andere mensen veel geld betalen voor een kaartje) Je mag niet eten en drinken in de zaal Je mag niet filmen en/of fotograferen Het (geluid van) je telefoon moet uit

7 Lesplan Gavrilo Princip Tijd Docent Activiteit Leerling activiteit 2 Ontvangen van de leerlingen Leerlingen komen binnen en nemen plaats. 3 Lesprogramma op het bord schrijven en benoemen Bekijkt/-luistert het lesprogramma 10 Voorgeschiedenis aanslag Luisteren/vragen (beantwoorden) 5 Behandelen aanslag Luisteren/vragen (beantwoorden) 5 Opdracht uitleggen Luisteren/vragen 20 Opdracht geven en bespreken Opdracht maken en bespreken 5 Toelichting theaterstuk Gavrilo Princip Luisteren/vragen (beantwoorden) 2 Introductie gezelschap De Warme Winkel Luisteren/vragen (beantwoorden) 2 Theaterregels interactief 1 Afsluiten les

8

9 Tijdens de voorstelling Bij het lespakket zit ook een kijkwijzer. Geef voor de voorstelling de kijkwijzer aan de leerlingen. Zij kunnen dan vast kijken waar ze op moeten letten tijdens de voorstelling en kunnen deze dan kort na afloop invullen. Na de voorstelling Hieronder vindt u een aantal mogelijkheden om de les na te bespreken: 1) Een discussie n.a.v. een aantal vragen (gebruik eventueel ook vragen uit de Kijkwijzer) Hoe vind je dat Gavrilo Princip in het toneelstuk is afgeschilderd? Als held of terrorist? Is Franz Ferdinand na het zien van dit stuk een schurk of kwam zijn vredelievende karakter ook goed naar voren? Welke andere beroemde aanslagen herkende je? Heb je de indruk dat de makers de aanslag zo historisch correct mogelijk hebben weergegeven? Waarom wel/niet? Vind je dat erg? 2) Het schrijven van een recensie Schrijf een recensie over het toneelstuk. Neem daarin punten mee uit de kijkwijzer en denk aan de voorbereidende les. Wat vond je goed aan het stuk en wat vond je minder goed? Zou je het aan iemand anders aanraden?

10 Kijkwijzer bij de voorstelling Gavrilo Princip Deze vragen bieden je wat aandachtspunten om op te letten bij het kijken naar de voorstelling. Na afloop kan je de vragen beantwoorden en gebruiken voor de nabespreking. Inhoud Wat was het centrale thema van de voorstelling? Welke personages kon je onderscheiden en hoe werden deze gespeeld? Kon je je inleven in de personages? Zo ja, in welke het meest en waarom? Werd er gebruik gemaakt van muziek? Zo ja, welke stijl(en)? Hoe zag het decor eruit? Hoe zagen de kostuums eruit? Hoe werd het verhaal verteld? Achtergrond Wat was het doel van de voorstelling? (amuseren, informeren, ) Wat heeft De Warme Winkel met de voorstelling willen zeggen? Voor welke doelgroep is de voorstelling gemaakt? Wat voor publiek was er aanwezig bij de voorstelling? (leeftijd, achtergrond) Eigen mening Wat het onderwerp van de voorstelling nieuw voor je? Kwam de voorstelling overeen met het beeld dat je er vooraf van had? Geef een cijfer tussen 1 en 10: