De laatste zomer. David FROMKIN. De laatste zomer. Waarom de wereld in 1914 ten oorlog trok. Amsterdam, De Bezige Bij, 2004, 397 blz.

Transcriptie

1 De laatste zomer David FROMKIN. De laatste zomer. Waarom de wereld in 1914 ten oorlog trok. Amsterdam, De Bezige Bij, 2004, 397 blz. Risk op hoog niveau Sarajevo, 28 juni 1914, uur. De Oostenrijkse kroonprins Franz Ferdinand en zijn echtgenote Sophie worden neergeschoten door de Bosnisch-Servische student Princip. De schoten zijn afkomstig uit de loop van een pistool afkomstig uit België, het nieuwste van het nieuwste op dat ogenblik. Het verhaal is bij velen bekend, maar blijft fascineren. De Amerikaanse hoogleraar geschiedenis David Fromkin schreef met De laatste zomer een lezenswaardig boek hoe de moord kon uitmonden in een wereldoorlog. Hij voegt bij de gekende versie weinig nieuwe feiten toe, maar schuift toch enkele interessante hypothesen naar voor die de gebeurtenissen tijdens de zomer van 1914 in een breder daglicht stellen. De agenda van Oostenrijk Fromkin ziet de fatale schoten in Sarajevo als een katalysator van het opgekropte wantrouwen van Oostenrijk-Hongarije tegenover het expansionisme van het jonge Servië. De Dubbelmonarchie keek er immers al lang naar uit om af te rekenen met de lastige Slavische staat aan haar zuidgrens. De moordaanslag op het aartshertogelijk paar vormde in dit opzicht een prima excuus. Dat het keizerrijk geen sluitende bewijzen voor een Servische betrokkenheid kon voorleggen, vond men niet zo erg. Meer nog, regering en legertop werden in de dramatische zomer van 1914 getroffen door militaire onbekwaamheid en persoonlijk opportunisme. Zij slaagden er niet in om zonder bloedvergieten en zonder veel ruchtbaarheid Servië een lesje te leren. De Europese mogendheden zouden een snel en bescheiden Oostenrijks optreden als represaille voor de moord aanvaard hebben. Oostenrijk-Hongarije bleef echter zo lang aarzelen tot het rugdekking kreeg van bondgenoot Duitsland, Rusland tijd gaf om te mobiliseren en het politieke klimaat in Europa een militair optreden tegen Servië niet

2 langer rechtvaardigde. Gevolg: bij de uiteindelijke oorlogsverklaring op 28 juli was Europa opgenaaid voor een oorlog, het laatste wat het Oostenrijkse kabinet wou Als een tanker Het begin van de oorlog wordt vaak gezien als een conflict waarin Oostenrijk bondgenoot Duitsland, weliswaar niet tegen diens zin, meesleurde en op die manier een kettingreactie van oorlogsverklaringen uitlokte tussen de Triple Entente (Duitsland, Oostenrijk-Hongarije, Italië) en de Triple Alliantie (Rusland, Frankrijk, Engeland). Fromkin relativeert deze stelling. Vooreerst ging het om afzonderlijke verdragen die minder engagementen bevatte als soms wordt gedacht. Uit de vooroorlogse crisissen was gebleken dat Duitsland de Dubbelmonarchie wel wou steunen in haar Balkanpolitiek, maar de liefde was niet wederzijds. Zo keek tijdens de Marokko-crisis Oostenrijk de andere kant uit wanneer Duitsland onder druk stond van Frankrijk en Groot-Brittannië. Met de derde partner Italië, in de diplomatie algemeen beschouwd als een notoire flapuit en totaal onbetrouwbaar, werd zelfs geen rekening gehouden. De Triple Entente was evenmin een hecht bondgenootschap. Dit was het geval voor Engeland en Frankrijk en nog veel meer voor Engeland en Rusland. Elk land had zijn eigen agenda en trad niet zozeer in de oorlog voor de mooie ogen van de bondgenoot, maar omdat de eigen belangen dreigden in gevaar te komen. Fromkin poneert de gewaagde stelling dat het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog niet ingegeven was door imperialistische neigingen. In de beginfase was het een defensieve oorlog. Tijdens de daarop volgende maanden begonnen de grote mogendheden begerig uit te kijken naar wat men na de oorlog in beslag kon nemen. Pas dan werd het een imperialistische oorlog. Het domino-effect van oorlogsverklaringen speelde ongetwijfeld een rol, maar de oorlog kwam er begin augustus omdat sommige landen dat op dat ogenblik ook wensten. Vóór 1914 waren er evenzeer crisissen geweest die konden leiden tot een grootschalig Europees conflict. De oorlog kwam er in 1914 omdat vele landen toen hiervoor klaar waren. Deze oorlogswil verschool zich vaak achter een ideologische façade, bijvoorbeeld de strijd tussen de Teutoonse en de Slavische cultuur. De hunker naar oorlog was als een tanker wiens koers nog amper kon gewijzigd worden, ook niet door de bijna autocratische vorsten van dat ogenblik. De rol van de Duitse keizer Wilhelm II is hier opmerkelijk. Aanvankelijk gaf hij Oostenrijk alle steun in de Servische kwestie. Hier speelde overigens een persoonlijk element een rol. De dood van Franz-Ferdinand, die in Oostenrijk amper werd betreurd (zelfs niet in de keizerlijke familie), kon wél op oprechte verontwaardiging rekenen bij der Kaiser die een vriend van de aartshertog was. Toen hij

3 constateerde dat de zaak dreigde te escaleren, trok hij resoluut een meer pacifistische kaart. In het zicht van een wereldbrand probeerde Wilhelm II alsnog een oorlog af te wenden. Zo onderhield hij tot bij het uitbreken van de oorlog een drukke briefwisseling met zijn (aangetrouwde) neef en tsaar Nicolaas II (beiden spraken elkaar aan als Nicky en Willy). Het heeft niet verhinderd dat Wilhelm II in de vijandelijke pers en later in de populaire geschiedschrijving als grote oorlogsstoker werd opgevoerd. De agenda van Duitsland Fromkin legt een zware verantwoordelijkheid voor de oorlog bij Oostenrijk-Hongarije en Duitsland. In de Dubbelmonarchie trad buitenlandminister Berthold naar voor als de grote stokebrand. In meer dan één opzicht heeft hij gezorgd dat de moord op de kroonprins uitmondde in een wereldoorlog. Niet alleen wist hij zich te verzekeren van de bijstand van Duitsland bij een oorlog tegen Servië. Vervolgens legde hij Belgrado een ultimatum voor dat geen enkele regering die zichzelf respecteerde kon inwilligen en dat dus de facto een oorlogsverklaring was. Tenslotte liet hij het conflict zo lang aanslepen dat Rusland steeds meer in het conflict verwikkeld raakte, waardoor een algemene oorlog onvermijdelijk werd. Aan Duitse kant wordt stafchef von Moltke, de man die het beruchte plan-von Schlieffen in de praktijk omzette, als ijzervreter voorgesteld. Moltkes eigen woorden in 1915 zijn in dit opzicht al zeer belastend: deze oorlog die ik heb voorbereid en waartoe ik het initiatief heb genomen. We leren de generaal kennen als iemand met fatalistische neigingen die de geschiedenis zag als een clash van titanen. Hij meende dat Duitsland gedoemd was om vroeg of laat oorlog te voeren tegen het inferieure Slavische Rusland. Vele machthebbers in Berlijn waren overigens behept met de gedachte dat de Russische beer door zijn expansieplannen in de richting van de Balkan en Centraal-Europa voor Duitsland een gevaar zou betekenen. En gezien het bijstandsverdrag van Moskou met Parijs zou Duitsland onvermijdelijk ook een oorlog met Frankrijk moeten voeren (tweefrontenoorlog). Volgens Moltke kwam het er op aan om het juiste ogenblik voor de strijd af te wachten. Economie en leger van Duitsland stonden in 1914 op hun toppunt. Langer wachten betekende de vijand versterken en zichzelf verzwakken. Vooral bij de legertop begon deze hypothese als een niet te ontlopen realiteit uit te groeien. Enkel een preventieve oorlog op een voor Duitsland gunstig ogenblik kon dit noodlot afwenden. Deze overtuiging leefde ook bij een groot deel van de regering. Voor de Duitse legerstaf was het eind juli een uitgemaakte zaak: er kwam oorlog. Enkel de keizer en de publieke opinie moesten hiervoor nog warm gemaakt worden. Wilhelm II verloor de greep op de gebeurtenissen en werd samen met de bevolking op het verkeerde been gezet, onder andere door de valse berichten dat Russische

4 soldaten de Duitse grens reeds waren overgetrokken. De Duitse legerleiding was overigens van haar eerste leugen niet gestorven. Zo verspreidde zij het bericht dat Franse troepen het land waren binnengetrokken om de Luxemburgers gunstig te stemmen voor een Duitse doortocht door het groothertogdom richting Frankrijk. In de discussie over de schuldvraag van de Eerste Wereldoorlog hanteert Fromkin een vrij geallieerde visie. Het boek legt vooral de oorlogsmotieven van Duitsland en Oostenrijk-Hongarije bloot. Dat in Sint-Petersburg en Parijs soortgelijke overwegingen meespeelden, komt amper aan bod. Vooral Frankrijk wordt voorgesteld als een land dat helemaal geen oorlog wou. De auteur minimaliseert hiermee de betekenis van een sterke oorlogspartij die plannen had om Elzas- Lotharingen in te palmen. De bewering dat Frankrijk in militair opzicht niet bij machte was om oorlog te voeren is schromelijk overdreven. Ook Rusland komt er in het boek vrij goed van af. Hiermee gaat Fromkin toch voorbij aan de nauwe (financiële) banden van Rusland met het Servisch nationalisme, de snelle mobilisatie van het leger en de oorlogszucht in het oppercommando. Twee oorlogen Fromkins benadering van de schuldvraag doet zeker geen afbreuk aan de waarde van het boek. Hij lanceert ook nog andere pistes. Interessant is bijvoorbeeld zijn stelling dat de Eerste Wereldoorlog in de beginfase eigenlijk uit twee oorlogen bestond. Er was de confrontatie in de Balkan waar Oostenrijk te allen koste Rusland buiten het conflict wou houden. Het verzekerde zich hiervoor van de steun van Duitsland dat zijn ambitie koesterde. Duitsland wou immers precies Rusland in een meer algemene oorlog betrekken. Zo haalde een wereldoorlog het op een Balkanoorlog. Het boek irriteert als het de Eerste Wereldoorlog als verklaring voor recente politieke ontwikkelingen opvoert. Zo leest men uitlatingen zoals als er in 1914 geen Wereldoorlog was uitgebroken, er in 2002 misschien wel helemaal geen Irak was geweest. Een bewering die, los van zijn correctheid, voor een leek minstens toch enige verheldering verdient. Storend zijn enkele betwistbare formuleringen zoals de situering van de Turkse terugtrekking tijdens de 17de eeuw of de industrialisatie van Frankrijk op hetzelfde ogenblik als Groot-Brittannië tijdens de 18de eeuw. Werkelijk flagrant is de bewering dat Europa ca nog deels feodaal zou geweest zijn. Het neemt niet weg dat De laatste zomer een aanrader is voor elke liefhebber van de grote oorlog. Weinig andere boeken weten beter de sfeer op te roepen van de weken die de oorlog voorafgingen. Men leest er over de machtsdrang, de intriges, de dubbele agenda s, het gekonkel en de huichelarij in regeringen, legerstaven en vorstenhoven. Vandaag is het allemaal zeer herkenbaar voor liefhebbers van Stratego

5 of Risk, maar in 1914 was het wel bloedige ernst Patrick Praet