Narratieve evidentie, levendigheid en overtuigingskracht

Transcriptie

1 Narratieve evidentie, levendigheid en overtuigingskracht 1. Inleiding 1 Samenvatting In het midden van de jaren negentig Het empirisch onderzoek naar de overtuigingskracht van de vorige eeuw hield een president een toespraak in het parlement. zien. Dit roept vragen op over de omstandigheden van narratieve evidentie laat uiteenlopende resultaten Hij betoogde dat het budget van het waaronder deze evidentie de overtuigingskracht Ministerie van Justitie verhoogd moest kan beïnvloeden. In deze bijdrage betoog ik dat worden. Ter ondersteuning van die narratieve evidentie vooral de acceptatie van standclaim presenteerde hij cijfers over het punten over de (on)wenselijkheid van een situatie aantal zaken dat de gemiddelde officier van justitie moest behandelen, uit het vermogen van verhalen om emoties op te of gevolg kan beïnvloeden. Die invloed vloeit voort het grote tekort aan rechters en de roepen. Voor het antwoord op de vraag welke emoties forse vertragingen die bij de behandeling van praktisch elke rechtszaak bij de literatuur over media enjoyment. Het blijkt op welke wijze worden opgeroepen, ga ik te rade optraden. Zijn betoog stuitte op een dat die emoties voortkomen uit de mate waarin de muur van nauwelijks verhulde verveling. Toen vertelde hij het verhaal van met het idee van een rechtvaardige wereld. Deze gebeurtenissen in het verhaal stroken of juist botsen de man die bij zijn auto terugkeerde bespreking levert tegelijkertijd relevante inzichten op net op het moment dat de politie een voor de vraag wat informatie levendig maakt en bon uitschreef voor fout parkeren. De onder welke omstandigheden levendige informatie daaropvolgende discussie liep dermate overtuigender is dan meer vlakke informatie. uit de hand dat de agenten de man meenamen naar het bureau om hem een nachtje af te laten koelen. Vervolgens duurde het zes weken voordat iemand zich afvroeg wat die man in cel 106 eigenlijk had misdaan. Onmiddellijk sloeg de stemming in het parlement om; het budget van het ministerie werd zonder verdere discussie verhoogd. De foutparkeerdergeschiedenis is een vorm van narratieve evidentie. Deze vorm van evidentie kan een krachtig overtuigings middel zijn, zoals blijkt uit het voorbeeld van de presidentiële toespraak. In de volgende paragraaf bespreek ik het empirisch onderzoek naar de overtuigingskracht van narratieve evidentie. Daaruit komt een gemengd beeld naar voren: soms is narratieve evidentie overtuigend, soms niet. In deze bijdrage schets ik de condities waaronder narratieve evidentie het overtuigingsproces beïnvloedt en de processen die daarbij een rol spelen. In hoofdlijnen komt mijn betoog erop neer dat narratieve evidentie Tijdschrift voor Taalbeheersing - 31 (2009), nr. 3,

2 vooral de acceptatie van standpunten over de (on)wenselijkheid van een situatie of gevolg kan beïnvloeden. Het voorbeeld van de foutparkeerder levert vooral ondersteuning voor de onwenselijkheid van de gevolgen die de overbelasting van het justitieel apparaat heeft. Deze invloed vloeit mijns inziens voort uit het vermogen van verhalen om emoties op te roepen. Voor het antwoord op de vraag welke emoties op welke wijze worden opgeroepen, ga ik te rade bij de literatuur over media enjoyment. Deze bespreking levert tegelijkertijd relevante inzichten op voor de vraag wat informatie levendig maakt en in hoeverre levendige informatie overtuigender is dan meer vlakke informatie. Deze bijdrage mondt uit in een model voor de overtuigingskracht van narratieve evidentie waaruit toetsbare voorspellingen kunnen worden afgeleid. 2. Empirisch onderzoek naar de overtuigingskracht van narratieve evidentie Er is een groot aantal experimenten uitgevoerd waarin de overtuigingskracht van narratieve evidentie wordt vergeleken met die van statistische evidentie. Het draait in deze experimenten om de vraag of een standpunt in sterkere mate wordt geaccepteerd door het aandragen van één geval of door het presenteren van een cijfermatige samenvatting van een (groot) aantal gevallen. Op basis van een meta-analyse van deze studies concluderen Allen en Preiss (1997) dat statistische evidentie een klein beetje overtuigender is dan narratieve evidentie. O Keefe (2002, p. 229) wijst er echter op dat er grote verschillen bestaan tussen de verschillende studies: sommige laten grote verschillen in overtuigings kracht zien, terwijl bij andere studies er geen verschil optreedt. Hij concludeert dan ook dat er nog veel onbekend is over de condities en de mechanismen die verantwoordelijk zijn voor die verschillen in overtuigingskracht. Hoeken en Hustinx (2009) tonen in dit verband aan dat het argumenttype een belangrijke variabele vormt. Narratieve evidentie kan namelijk deel uitmaken van argumentatie op basis van generalisatie en van analogie-argumentatie. Bij het eerste argumenttype, wordt het publiek geacht een algemene claim, bijvoorbeeld De invoering van ontspanningsruimtes in kantoren leidt tot een lager ziekteverzuim, te accepteren op basis van één geval, bijvoorbeeld Sinds Thomas Kepers gebruik maakt van de ontspannings ruimte heeft hij zich niet meer ziek gemeld. Normatief gezien vormt dit argument geen sterke ondersteuning: op basis van één enkel geval een algemene conclusie accepteren is een vorm van overhaaste generalisatie. Statistische evidentie waarin voor een veel groter aantal gevallen een vergelijkbaar effect is opgetreden, vormt daarvoor een betere ondersteuning. In twee experimenten waarin de acceptatie van een groot aantal stand punten is onderzocht die óf door narratieve óf door statistische evidentie werden onderbouwd, vonden Hoeken en Hustinx (2009, experimenten 1 en 2) inderdaad dat statistische evidentie (veel) overtuigender was dan narratieve evidentie. Ze repliceerden daarmee de bevindingen van Hornikx en Hoeken (2007, experiment 1) die vergelijkbare effecten vonden in hun onderzoek onder Nederlandse en Franse studenten. In het geval van analogie-argumentatie is het aantal gevallen dat ter ondersteuning wordt aangedragen van veel minder belang. Nu wordt immers een standpunt ingenomen over een (ander) specifiek geval, bijvoorbeeld Willem Kuipers zou ook minder vaak ziek zijn als hij gebruik zou maken van de ontspanningsruimte. In dit geval is niet het aantal gevallen van belang, maar de vergelijkbaarheid tussen het geval in de claim (Willem Kuipers) en het geval 170

3 Narratieve evidentie, levendigheid en overtuigingskracht in de narratieve evidentie (Thomas Kepers). Als Thomas Kepers op relevante eigenschappen vergelijkbaar is met Willem Kuipers, is er sprake van een sterk analogie-argument. Hoeken en Hustinx (2009, experimenten 2 en 3) vinden inderdaad dat in een analogie-argument narratieve evidentie even overtuigend is als statistische evidentie, behalve als het geval in de narratieve evidentie afwijkt van het geval in het standpunt: onder die omstandigheden is statistische evidentie én gelijkende narratieve evidentie overtuigender dan de niet-gelijkende narratieve evidentie (Experiment 3). Hoeken en Hustinx (2009) vinden dus dat statistische evidentie óf overtuigender óf even overtuigend is als narratieve evidentie. Daar staat tegenover dat het onderzoek naar zogenaamde exemplars laat zien dat narratieve evidentie overtuigender kan zijn dan statistische informatie. Exemplars zijn korte voorbeeldgeschiedenissen die veel gebruikt worden in journalistieke en persuasieve teksten. Ze illustreren vaak een breder fenomeen. Zo bevatten nieuwsberichten over de problemen van een dubbele hypotheek meestal twee of drie korte beschrijvingen van mensen die zich in die positie bevinden en nemen in fondswervingsbrieven de levensverhalen van mensen voor wie een goed doel zich inzet, een prominente plaats in. Deze exemplars oefenen een sterke invloed uit op de opinies van mensen (Zillmann & Brosius, 2000). Brosius en Bathelt (1994) laten zien dat als de meerderheid van de exemplars in een krantenbericht een bepaalde mening is toegedaan, bijvoorbeeld dat zij niet meer van appelwijn houden, proefpersonen de mening zijn toegedaan dat dat geldt voor alle mensen, zelfs als in hetzelfde bericht de informatie is opgenomen dat een grootschalig onderzoek laat zien dat de meerderheid van de mensen wél van appelwijn houdt. En ook als het exemplar een duidelijk persuasief doel dient, zoals in een fondswervingbrief, zijn mensen toch geneigd om het in het exemplar beschreven geval als representatief te zien voor een veel grotere groep (Hoeken & Hustinx, 2007). Deze sterke effecten van narratieve evidentie worden veelal toegeschreven aan de levendigheid van de exemplar. Zo stelt Zillmann (1999, p. 70) dat exemplars meer invloed hebben dan statistische informatie want recipients give disproportional attention to concrete, often vividly displayed events, especially to those that engage the recipients emotions. Ook B aesler en Burgoon (1994, pp ) beschouwen levendigheid als een plausibele kandidaat om de grotere overtuigingskracht van narratieve evidentie te verklaren. In hun invloedrijke boek Human inference betogen Nisbett en Ross (1980, p. 47) dat een belangrijke determinant van levendigheid wordt gevormd door de mate waarin de informatie details bevat over de betrokken personen, handelingen en situaties. Met behulp van deze details kunnen mensen zich een beter beeld vormen van de gebeurtenissen. In de experimenten die in het kader van de exemplars zijn uitgevoerd, beslaat de narratieve evidentie een of twee alinea s en bevat relatief veel informatie over de betrokken personen, handelingen en situatie (zie bijvoorbeeld Gibson & Zillmann, 1994). In het onderzoek van Hoeken en Hustinx (2009) werd nauwelijks informatie verstrekt over deze thema s; de narratieve evidentie bestond uit slechts één of twee zinnen. Een mogelijke verklaring voor de discrepantie tussen de resultaten van Hoeken en Hustinx (2009) enerzijds, en die van het onderzoek naar exemplars anderzijds, is dus mogelijk gelegen in het verschil in levendigheid van de narratieve evidentie. O Keefe (2002) stelt dat de relatieve overtuigingskracht van narratieve evidentie ten opzichte van statistische evidentie afhankelijk is van andere factoren. Uit het onderzoek van Hoeken en Hustinx (2009) komt het argumenttype naar voren als één van de factoren die daarbij een rol speelt, maar die factor kan alleen verklaren waarom narratieve evidentie soms minder overtuigend is dan statistische evidentie (namelijk bij argumentatie op basis van ge- 171

4 neralisatie), en soms even overtuigend (namelijk bij gelijkende analogie-argumentatie). Een verklaring waarom narratieve evidentie soms overtuigender is dan statistische evidentie, lijkt vooral in de richting van levendigheid gezocht te moeten worden. 3. De rol van levendigheid in het overtuigingsproces Nisbett en Ross (1980) hebben de rol van levendigheid in het overtuigingsproces nadrukkelijk op de kaart gezet. Zij voorspellen dat levendige informatie zwaarder weegt in het menselijk afwegingsproces dan minder levendige informatie. Zij onderscheiden de volgende determinanten van levendigheid: concreetheid, nabijheid en emotionele interessantheid (Nisbett & Ross, 1980, pp ). Concreetheid heeft te maken met de aanwezigheid van details over de betrokken personen, handelingen en situaties. Naarmate er meer details bekend zijn, wordt het gemakkelijker om je de gebeurtenissen voor te stellen. Onder nabijheid verstaan zij de mate waarin de gebeurtenissen dichter bij de wereld van het publiek aansluiten. Een verhaal over iets wat gisteren in je eigen straat is gebeurd, zou levendiger zijn dan eenzelfde gebeurtenis die tien jaar geleden in een andere stad heeft plaatsgevonden. Emotionele interesse wordt onder andere door de aard van de gebeurtenis opgewekt. Het verhaal van iemand die zich in zijn vinger snijdt, roept minder emotie op dan iemand die zijn arm verliest of zelfs sterft. Nisbett en Ross stellen dat deze determinanten met elkaar kunnen interacteren: een gebeurtenis in je eigen straat is gemakkelijker voor te stellen (concreetheid) en zal ook meer gevoel (emotie) oproepen. De stelling dat levendige informatie zwaarder weegt in het menselijk beslissings proces lijkt plausibel, maar de empirische evidentie voor deze claim is schaars. Taylor en Thompson (1982) geven een overzicht van het empirisch onderzoek naar de invloed van levendigheid op het overtuigingsproces onder de veelzeggende titel Stalking the elusive vividness effect. Daarbij valt op dat levendigheid op zeer verschillende manieren is gemanipuleerd. In sommige studies worden concrete beschrijvingen met meer abstracte versies vergeleken (geen verschil in overtuigingskracht), in andere worden plaatjes toegevoegd aan de tekst (geen verschil in overtuigingskracht), en in weer andere wordt de invloed van audiovisuele presentaties vergeleken met auditieve of schriftelijke presentaties van dezelfde informatie (geen consistent patroon). De enige reeks onderzoeken waarin levendige informatie meer invloed heeft, is die waarin de invloed van een voorbeeld geschiedenis wordt vergeleken met statistische informatie. Dit laatste effect komt overeen met de resultaten van het onderzoek naar de invloed van exemplars op het overtuigings proces zoals beschreven in de vorige paragraaf. Het overzicht van Taylor en Thompson (1982) vormt niet het eindpunt van deze onderzoekslijn. In de daarop volgende jaren vindt er nog een groot aantal studies plaats naar de invloed van levendigheid op het overtuigingsproces. Maar ook voor deze studies geldt dat de wijze waarop levendigheid wordt gemanipuleerd sterk verschilt per en soms zelfs binnen een studie: Keller en Block (1997) voegden bijvoorbeeld plaatjes toe (Experiment 1), instrueerden proefpersonen om zich de beschreven situatie voor te stellen (Experiment 2), gaven de informatie in de vorm van een persoonlijk verhaal (Experiment 3) of waren concreter wat betreft het aanbevolen gedrag (Experiment 4). En ook deze reeks blijkt niet in staat om de voorspelling dat levendige informatie een grotere invloed uitoefent op het overtuigingsproces te onderbouwen. In verschillende bijdragen wordt dan ook betoogd dat levendigheid van informatie geen directe invloed heeft op de overtuigingskracht maar de in- 172

5 De Narratieve redelijkheid evidentie, en overtuigingskracht levendigheid en overtuigingskracht van normatief sterke en normatief zwakke argumenten vloed van andere factoren afzwakt of versterkt (zie bv. Block & Keller, 1997; Smith & Shaffer, 2000). Levendige informatie zou het de lezer bijvoorbeeld gemakkelijker maken om zich de wenselijkheid van een situatie voor te stellen. In twintig jaar tijd degradeert levendigheid van een factor die van groot en direct belang voor het overtuigingsproces werd geacht tot een factor waarvan het lijkt dat die uitsluitend het belang van andere factoren kan beïnvloeden. De grote variatie in manipulaties heeft wellicht het zicht vertroebeld op de omstandigheden waaronder levendigheid het overtuigingsproces beïnvloedt. In mijn ogen kunnen deze manipulaties in twee categorieën worden verdeeld, namelijk manipulaties waarbij de inhoud van de boodschap wordt aangepast door voorbeeld geschiedenissen toe te voegen en manipulaties waarin men probeert de inhoud gelijk te houden en vooral de vorm wordt gemanipuleerd, bijvoorbeeld door de gebeurtenissen in meer concrete termen te beschrijven of door afbeeldingen van de gebeurtenissen toe te voegen. Deze tweedeling komt overeen met het door Braet (2001, p. 148) gememoreerde onderscheid tussen verticale en horizontale amplificatie in de klassieke retorica. Hij omschrijft amplificatie als het versterken of breed uitmeten van een eigenschap of verschijnsel (Braet, 2001, p. 147). Amplificatie is zowel mogelijk door het toevoegen van inhoud (inventio: verticale amplificatie) als door de stilering van die inhoud (elocutio: horizontale amplificatie). 2 Op basis van het onderscheid tussen verticale en horizontale amplificatie zijn de resultaten van levendigheid eenduidiger. Verticale amplificatie, verlevendiging door het toevoegen van voorbeeldgeschiedenissen, leidt wel tot grotere overtuigingskracht zo bleek al uit het overzicht van Taylor en Thompson (1982) en het onderzoek naar de invloed van exemplars (Zillmann, 1999, 2006; Zillmann & Brosius, 2000). Horizontale amplificatie middels concreet taalgebruik en het toevoegen van beelden lijkt geen directe invloed te hebben op de overtuigingskracht, wat ook naar voren kwam in het overzicht van Taylor en Thompson en uit de onderzoeken van Block en Keller (1997) en Smith en Shaffer (2000). In de volgende paragraaf ga ik in op de vraag waarom juist deze vorm van levendigheid overtuigend kan zijn. Daarbij maak ik gebruik van de recente theorievorming op het gebied van narratieve overtuiging. 4. Modellen voor narratieve overtuiging en levendigheid In het begin van deze eeuw komt de theorievorming over en het onderzoek naar de invloed van verhalen op de overtuigingen, attitudes en het gedrag van mensen in een stroomversnelling (zie bijv. Green & Brock, 2000, 2002; Slater & Rouner, 2002). Deze ontwikkeling is deels het gevolg van het succes van de zogenaamde entertainment-education strategie. Entertainment-education probeert het gedrag van mensen te beïnvloeden door middel van radio- en televisieseries waarin personages worstelen met problemen 3. Het idee achter entertainment-education is dat mensen het verhaal volgen om zich te amuseren maar tegelijkertijd en ongemerkt - nieuwe ideeën, attitudes en gedragingen opdoen. Uit onderzoek blijkt dat deze series erin slagen om bijvoorbeeld de positie van de vrouw te versterken in Zuid-Amerika en mensen aan te zetten tot geboorteplanning in India, doelen die moeilijk bereikbaar waren met reguliere overheids campagnes (zie voor een overzicht Slater, 2002). In verschillende bijdragen (Green & Brock, 2002; Slater & Rouner, 2002) wordt beargumenteerd dat het persuasieve effect van verhalen niet verklaard kan worden met behulp van 173

6 het Elaboration Likelihood Model van Petty en Cacioppo (1986) of het Heuristic-Systematic Model van Chaiken (1987). Deze modellen proberen de persuasieve effecten te verklaren van boodschappen die ontworpen zijn met de intentie om het publiek te overtuigen (bijv. advertenties, politieke toespraken, gezondheidscommunicatie). In deze zogenaamde dualprocess modellen wordt verondersteld dat een grotere betrokkenheid bij de boodschap leidt tot een kritischer verwerking ervan, met als gevolg dat het publiek alleen nog door sterke argumenten overtuigd zou kunnen worden. Bij narratieve overtuiging wordt juist het tegenovergestelde effect voorspeld: naarmate het publiek zich meer betrokken voelt bij het verhaal, verliest het zijn kritische vermogens en zou het gemakkelijker te beïnvloeden zijn. Green en Brock (2000, 2002) verwijzen naar het door Gerrig (1993) geïntroduceerde begrip transportatie om dit proces te beschrijven. Gerrig omschrijft transportatie als een reis die door het publiek wordt gemaakt naar de wereld van het verhaal waarbij bepaalde aspecten van de werkelijkheid niet langer toegankelijk zijn; na terugkeer in de werkelijkheid kan het publiek veranderd zijn (Gerrig, 1993, pp ). Transportatie is volgens Green en Brock (2000) het resultaat van de volledige focus van cognitieve energie en vaardigheden op de gebeurtenissen zoals ze beschreven worden in het verhaal. Het gevoel dat je je verliest in de wereld van het verhaal terwijl je de echte wereld waarin je het boek leest achterlaat, wordt algemeen gezien als de sleutel voor de overtuigingskracht van een verhaal. De labels én de conceptualiseringen die wetenschappers aan deze ervaring toekennen lopen uiteen. Green en Brock (2000, 2002) kiezen voor transportatie, Slater en Rouner (2002) voor absorptie en Busselle en Bilandzic (2008) voor narratief engagement. Ik kies hier voor het label narratief engagement van Busselle en Bilandzic omdat deze onder zoekers naast een scherpere omschrijving van het concept ook een meetinstrument hebben ontwikkeld dat in empirisch onderzoek bruikbaar is gebleken voor het operationaliseren van de mate waarin het publiek opgaat in de wereld van het verhaal. Narratief engagement is een containerbegrip waarbij verschillende dimensies kunnen worden onderscheiden. De eerste dimensie is aandacht: narratief engagement gaat gepaard met het exclusief richten van de aandacht op het verhaal waardoor signalen uit de werkelijke omgeving niet of minder snel worden opgemerkt. De tweede dimensie betreft beelden: narratief engagement gaat gepaard met het visualiseren van de beschreven personages, handelingen en situaties. De derde dimensie heeft betrekking op identificatie met personages: narratief engagement gaat gepaard met het zich identificeren of op zijn minst: sympathiseren - met bepaalde personages in het verhaal. De vierde dimensie wordt gevormd door emoties: narratief engagement gaat gepaard met sterke emoties (zoals verdriet om het overlijden van een personage). Dat verhalen inderdaad in staat zijn om hun publiek te beïnvloeden, is inmiddels in verschillende experimenten aangetoond. Dat geldt voor de invloed op overtuigingen (Appel & Richter, 2007; Green & Brock, 2000; Strange & Leung, 1999), attitudes (de Graaf, Sanders, Beentjes, & Hoeken, 2007; Tal-Or, Boninger, Poran & Gleicher, 2004), en gedragintenties (Diekman, McDonald & Gardner, 2000; Larkey & Gonzalez, 2007). Er is een duidelijke parallel tussen het levendigheidsconcept zoals geïntroduceerd door Nisbett en Ross (1980) en het concept van narratief engagement. Nisbett en Ross definiëren levendige informatie als informatie die beelden oproept, dicht bij de lezer staat en emotioneel interessant is. In narratieve overtuigings modellen wordt ook veel belang gehecht aan de mate waarin het publiek zich een beeld vormt van de beschreven gebeurtenissen. Daarnaast kan identificatie met de personages ertoe leiden dat die gebeurtenissen als dichterbij worden ervaren: het publiek voelt mee met wat het personage overkomt. Afhankelijk 174

7 De Narratieve redelijkheid evidentie, en overtuigingskracht levendigheid en overtuigingskracht van normatief sterke en normatief zwakke argumenten van de ervaringen van het personage krijgt dit meevoelen een andere emotionele invulling. Leven dig heid en narratief engagement lijken daarmee twee kanten van dezelfde medaille te vormen. Dit roept de vraag op of narratief engagement behalve als verklaring kan dienen voor de persuasieve effecten van verhalen, romans en films, ook de persuasieve effecten van exemplars en andere korte verhalen in nieuws berichten, fondswerving en andere expliciet persuasieve genres kan verklaren. In de volgende paragraaf wordt dieper ingegaan op de vraag hoe narratief engagement de persuasieve effecten van verhalen kan verklaren. 5. Hoe beïnvloeden verhalen de attitude? In modellen voor narratieve overtuiging wordt narratief engagement als drijvende kracht gezien achter de overtuigende werking van verhalen (zie Green & Brock, 2002; Slater & Rouner, 2002). Narratief engagement kent ver schillen de dimensies die alle een rol zouden kunnen spelen in het overtuigingsproces. Zo zou als gevolg van de aandacht voor het verhaal, het publiek minder kritisch staan ten opzichte van het (impliciete) standpunt dat uit dit verhaal voortvloeit. Daarnaast zou de vorming van beelden het publiek de illusie kunnen geven zélf bij de gebeurtenissen aanwezig te zijn. Directe ervaringen hebben een sterke invloed op overtuigingen en attitudes. Ook zou als gevolg van identificatie met een personage het publiek open kunnen staan voor eventuele afwijkende overtuigingen en attitudes van dat personage. Bovendien zou dit kunnen leiden tot het ervaren van emoties als gevolg van de ervaringen die het personage heeft. Het positieve effect van de film Philadelphia op de acceptatie van mensen met AIDS wordt toegeschreven aan het feit dat veel bezoekers van die film zich identificeerden of sympathiseerden met Tom Hanks in zijn rol als advocaat met AIDS. In een aantal onderzoeken is geprobeerd meer inzicht te krijgen wat betreft de mechanismen die een rol spelen bij de overtuigingskracht van verhalen. De Graaf, Hoeken, Sanders en Beentjes (2009) lieten proefpersonen een verhaal lezen over de weder waardigheden van een asielzoekster. Vervolgens werd de attitude ten opzichte van de asielprocedures gemeten. Een groep proefpersonen las het verhaal onder normale, rustige omstandigheden, een andere groep las het zelfde verhaal waarin echter grove spelfouten stonden en een derde groep moest per alinea een zin aankruisen die volgens hen weg gelaten kon worden. Deze twee manipulaties zorgden ervoor dat het verhaal met minder aandacht werd gelezen en proefpersonen zich een minder goed beeld van de gebeurtenissen konden vormen. Dit leidde echter niet tot een verschil in overtuigings kracht. Dus ondanks dat de proefpersonen die het verhaal onder normale omstandigheden hadden gelezen dat met meer aandacht en scherpere beelden hadden gedaan dan de andere proefpersonen, waren de attitudes van deze groepen gelijk. Wel leidde lezing van het verhaal, ongeacht de omstandigheden waaronder dat gebeurde, tot een negatievere attitude ten opzichte van de huidige asielprocedures in vergelijking met een controlegroep waarvan de attitude was gemeten zonder dat deze het verhaal had gelezen. De belangrijkste voorspellers van die negatievere attitude bleken de aan het personage gerelateerde emoties, zoals medelijden met de asielzoekster, te zijn. Daarmee komen de resultaten van De Graaf et al. overeen met die van Busselle en Bilandzic (2008). Ook zij vonden dat de attitudes van de proefpersonen het beste voorspeld werden door aan personages gerelateerde emoties. Hoewel deze resultaten erop wijzen dat met name de relatie van de lezer met het personage en de emoties die daaruit voortvloeien een belangrijke determinant van narratieve 175

8 over tuiging vormen, geven ze niet de doorslag. Een alternatieve verklaring is immers dat mensen die toch al negatief staan ten opzichte van de huidige asielprocedures ook meer meeleven met het personage en sterkere emoties ervaren. De Graaf, Hoeken, Sanders en Beentjes (in voorbereiding) voerden twee experimenten uit waarin ze meer zicht probeerden te krijgen op de (causale) aard van de relatie tussen identificatie met een personage en de overtuigingskracht van een verhaal. In het eerste experiment kregen proefpersonen een verhaal te lezen over de sollicitatie van een gehandicapte jongeman bij een noodlijdend bedrijf. Het belang van de sollicitant was om aangenomen te worden, het belang van het bedrijf om de allerbeste kandidaat aan te nemen. De manipulatie bestond eruit dat de gebeurtenissen óf vanuit het perspectief van de sollicitant óf vanuit het perspectief van de medewerker van het bedrijf werden be schre ven, waardoor proefpersonen zich óf meer met de sollicitant óf meer met de mede werker identificeerden. Na lezing van het verhaal, werd onder andere de attitude gemeten ten op zichte van het recht van een bedrijf om gehandicapte sollicitanten te weigeren. De resultaten lieten zien dat de manipulatie van het perspectief invloed had op de attitude: na lezing van de versie in het sollicitantenperspectief was men negatiever over het recht van werkgevers om gehandicapte sollicitanten te weigeren. Uit verdere statistische analyses bleek bovendien dat dit effect gemedieerd werd door identificatie met de sollicitant. Dit wijst erop dat identificatie met een personage een belangrijk mechanisme vormt voor narratieve overtuiging. In een vervolgexperiment met een ander verhaal repliceerden De Graaf et al. dit effect. Ook hier had manipulatie van het verhaalperspectief invloed op de mate van identificatie met een personage en de resulterende attitude waarbij het attitude-effect gemedieerd werd door de mate van identificatie. Er zijn verschillende manieren waarop identificatie met een personage tot beïnvloeding van de attitude kan leiden. Eén optie is dat de proefpersoon de overtuigingen en attitudes overneemt die door het personage worden geventileerd. Maar in veel verhalen is er geen sprake van het expliciet verwoorden van opinies en attitudes door personages. Dit roept de vraag op hoe identificatie met het personage een aanpassing van de attitude tot gevolg kan hebben. 6. Verhalen, personages en emoties Uit het onderzoek van De Graaf et al. (2009, in voorbereiding) en Busselle en Bilandzic (2008) blijkt dat het meeleven door de lezer met het personage en de bijbehorende emoties een belangrijke determinant vormen voor de overtuigende werking van verhalen. Om te begrijpen hoe dat in zijn werk gaat, biedt het onderzoek naar media enjoyment een interessant perspectief. In deze onderzoekslijn wordt onderzocht hoe het verwerken van verhalen in verschillende media (zoals boeken en films) ons plezier bezorgt. Het basisidee is dat dat plezier het gevolg is van de emoties die we ervaren bij het verwerken van die verhalen. De theorievorming en het empirisch onderzoek richten zich op de vraag hoe die emoties tot stand komen. Hieronder zal ik betogen dat een deel van de emoties die verantwoordelijk zijn voor het plezier dat we beleven tevens de oorzaak vormen voor de attitude-effecten van sommige verhalen. In zijn disposition theory beschrijft Raney (2006) de volgende deelprocessen die een rol spelen in het plezier beleven aan een verhaal. Hij schetst dat het publiek eerst een band krijgt met een of meer personages, waarbij de aard van die band kan variëren van extreem 176

9 De Narratieve redelijkheid evidentie, en overtuigingskracht levendigheid en overtuigingskracht van normatief sterke en normatief zwakke argumenten positieve gevoelens via onverschilligheid tot extreem negatieve gevoelens. De positie op dat continuüm is gebaseerd op morele oordelen over de handelingen van het personage. Zo zullen de meeste lezers van de Harry Potter boeken de hoofdpersoon een warmer hart toedragen dan Draco Malfidus om over Voldemort maar niet te spreken. Deze gevoelens leiden tot empathie en identificatie bij personages die zich aan de positieve kant van het continuüm bevinden en tot antipathie bij personages die zich aan de negatieve kant van het continuüm bevinden. Dit onderscheid is van groot belang gegeven de just world hypothesis die de meeste mensen aanhangen (Lerner, 2003). Volgens dit idee willen mensen graag dat de wereld rechtvaardig is, en een rechtvaardige wereld is er een waarin het goede beloond en het kwade bestraft wordt. Raney (2006) voorspelt dan ook dat verhalen waarin het goed afloopt met het goede personage (en het kwade personage bestraft wordt) als bevredigender en plezieriger worden ervaren dan verhalen waarin het kwaad zegeviert. Deze laatste verhalen roepen gevoelens van verdriet op over het onrecht dat het goede personage wordt aangedaan en boosheid over de beloning van het kwade. Zillmann (2006a, p. 230) stelt het onderscheid tussen goede en slechte personages gelijk aan het onderscheid tussen respectievelijk protagonist en antagonist. Daarmee suggereert Zillmann dat de hoofdpersoon altijd moreel goed is. De vraag is of dat een correcte assumptie is: er zijn voldoende hoofdpersonen waarvan het morele gehalte op zijn minst dubieus te noemen is (zoals Tony Soprano in de Amerikaanse televisieserie The Sopranos). In de benadering van Raney (2004) ligt de relatie tussen hoofdpersoon en diens moreel gehalte subtieler. Hij stelt dat het publiek er vanuit gaat dat de hoofdpersoon moreel gezien goed is totdat het tegendeel is bewezen. Auteurs spelen soms met dit principe. Zo worden de eerste tachtig pagina s in John le Carré s De toegewijde tuinier verteld vanuit het perspectief vanuit een naar later blijkt moreel verwerpelijk personage. Deze manipulatie heeft een licht vervreemdend effect. De bovenstaande ideeën over hoe de aard van de personages en het verloop van de gebeurtenissen emoties oproepen, vormen volgens mij een verklaring voor de overtuigingskracht van de verhalen in het onderzoek van De Graaf et al. (in voorbereiding). Door de manipulatie van het perspectief wordt in de ene versie de gehandicapte sollicitant de protagonist en in de andere versie de medewerker van het bedrijf. Omdat er in het verdere verloop van het verhaal geen informatie wordt gegeven over morele defecten bij de personages, ligt de sympathie van het publiek bij de desbetreffende personages zoals ook blijkt uit de hogere scores op identificatie met de hoofdpersoon. Dat betekent ook dat de proefpersonen hopen dat, volgens de regels van een rechtvaardige wereld, dit goede personage wordt beloond in de zin dat het personage zijn doel bereikt. Als gevolg van die wens zullen de proefpersonen eventuele barrières die het bereiken van dat doel in de weg staan, willen opheffen. Een belangrijke barrière in dit geval zou eruit bestaan dat bedrijven het recht hebben om gehandicapte sollicitanten te weigeren. De attitude ten opzichte van dit recht zal dan ook negatiever zijn naarmate mensen zich sterker identificeren met de gehandicapte sollicitant. En dat was ook precies het (mediatie-)effect dat De Graaf et al. vonden. De emoties die bijdragen aan het plezier dat we beleven aan een verhaal lijken dus ook de verklaring te vormen voor de overtuigende werking van verhalen. In de volgende paragraaf ga ik in op de vraag hoe deze processen een rol zouden kunnen spelen bij narratieve evidentie in een retorische tekst. 177

10 7. Narratieve evidentie in retorische teksten De hierboven beschreven inzichten en processen kunnen volgens mij verklaren hoe en onder welke omstandigheden narratieve evidentie de overtuigingskracht van een retorische tekst versterkt. Daarbij is het belangrijk om het concept narratief scherper te definiëren. Toolan (2001) definieert een narratief als a perceived sequence of non-randomly connected events, typically involving, as the experiencing agonist, humans or quasi-humans, or other sentient beings, from whose experience we humans can learn. Als eerste is van belang dat Toolan stipuleert dat er in een narratief een wezen moet zijn dat ervaringen kan hebben (experiencing agonist). Dat betekent dat er pas sprake is van een narratief als er een levend wezen is. Het concept levendigheid dat vaak te hulp wordt geroepen om de grotere overtuigingskracht van narratieve evidentie te verklaren, moet wellicht letterlijker genomen worden dan tot nu toe het geval is geweest: informatie is pas levendig als er in die informatie sprake is van een levend wezen. Andere operationalisaties, zoals het toevoegen van afbeeldingen of concreter taalgebruik, leiden niet noodzakelijkerwijs tot het verhogen van levendigheid, tenzij ze bijdragen aan de vorming van een helder beeld van de gebeurtenissen en de ervaringen van het levende wezen. De aanwezigheid van een levend wezen is echter niet voldoende om de overtuigingskracht van narratieve evidentie te verklaren. Narratieve evidentie zal met name het overtuigingsproces beïnvloeden als die evidentie erin slaagt emoties op te roepen. En daarbij spelen de gebeurtenissen waarover Toolan (2001) rept in zijn definitie een belangrijke rol. Op basis van de dispositietheorie (Raney, 2004, 2006), worden positieve emoties (zoals blijdschap) opgeroepen als het goede beloond (of het kwade bestraft) wordt, terwijl negatieve emoties het gevolg zijn van gebeurtenissen waarin het kwade beloond (of het goede bestraft) wordt. De aard van de emotie vormt voor het publiek een signaal voor de wenselijkheid of onwenselijkheid van een situatie. Blijdschap fungeert als indicatie van een wenselijke situatie - het goede wordt immers beloond, het kwade bestraft -, boosheid of verdriet daarentegen attendeert het publiek op een ongewenste situatie. Volgens deze redenering zou narratieve evidentie in het overtuigingsproces vooral een rol spelen in het benadrukken van de wenselijkheid (of onwenselijkheid) van een gevolg. Deze stelling valt te illustreren aan de hand van het voorbeeld van de president die het parlement wil overtuigen van de noodzaak om het budget voor het ministerie van Justitie te verhogen. De cijfers en statistieken die de president over zijn publiek uitstort, zijn saai en doods. Het ontbreekt aan een ervarend wezen, een wezen dat de onwenselijkheid van de huidige situatie aan den lijve ervaart. De voorbeeldgeschiedenis van de fout parkeerder introduceert een dergelijk personage. We weten eigenlijk niets over deze man, maar zoals hierboven uitgelegd, geven mensen een personage in eerste instantie het voordeel van de twijfel: het is geen vreselijk persoon (Raney, 2004). Deze man heeft weliswaar iets fout gedaan, zijn auto op een plek neergezet waar dat niet mocht en daarover ruzie gemaakt met de politie, maar in de ogen van de meeste mensen is het negatieve gevolg zes weken in de gevangenis - overdreven. Hier is sprake van een schending van wat Schmitt en Maes (2006) retributive justice noemen: de strafmaat staat niet in verhouding tot de wandaad. Deze schending van de rechtvaardige wereld leidt tot boosheid bij het publiek. Oatley (2002, pp ) bespreekt onderzoek waaruit blijkt dat boosheid aanzet tot toekomstgericht handelen: hoe kunnen we deze situaties in het vervolg voorkomen? De parlementariërs in het voorbeeld kunnen die 178

11 De Narratieve redelijkheid evidentie, en overtuigingskracht levendigheid en overtuigingskracht van normatief sterke en normatief zwakke argumenten boosheid onmiddellijk omzetten in actie, namelijk het verhogen van het budget voor het ministerie van Justitie. Als de bovenstaande verklaring voor de overtuigingskracht van narratieve evidentie klopt, dan volgen daaruit een aantal interessante voorspellingen en vragen. In de eerste plaats zijn dat voorspellingen die voortvloeien uit het karakter van het personage. Het presidentiële standpunt zou je kunnen interpreteren als: Het is onwenselijk dat arrestanten zo lang moeten wachten voordat ze voor de rechter staan. De kracht van de narratieve evidentie vloeit voort uit de onbalans tussen de overtreding en de sanctie. Zou de arrestant echter een moordenaar of kinderverkrachter zijn, dan had het voorbeeld wellicht minder impact gehad ondanks dat het de illustratie vormt voor hetzelfde verschijnsel: ook deze mensen moeten lang wachten voordat ze zich voor de rechter kunnen verantwoorden. In dit geval zouden de meeste mensen echter de sanctie niet als overdreven beschouwen. Omgekeerd zou het voorbeeld van een moordenaar of kinderverkrachter ook sterker kunnen werken dan dat van een foutparkeerder als het gebruikt wordt om te wijzen op de onwenselijkheid van een ander gevolg van de overbelasting van het justitiële apparaat, namelijk dat mensen niet worden vervolgd. Het beeld van een vrij rondlopende moordenaar roept volgens bovenstaand model meer woede op dan het beeld van een foutparkeerder die er zonder een boete afkomt. Een interessante vraag vloeit voort uit de observatie in de media-enjoyment literatuur dat de mate van identificatie met een personage de intensiteit van de emotie bepaalt. Naarmate je je sterker identificeert met een personage, neemt je woede toe als dat personage onrecht wordt aangedaan. In de literatuur over narratologie (Rimmon-Kenan, 2002; Toolan, 2001) wordt daarbij gewezen op het belang van round characters, personages die voldoende uitgewerkt zijn om als echte mensen over te komen. In het voorbeeld van de president valt juist op hoe flat het personage wordt beschreven. Behalve het geslacht, weten we niets van deze man. Wellicht dat juist deze afwezigheid van kenmerken ervoor zorgt dat hij fungeert als een soort Elckerlyc op wie wij onze eigen kenmerken kunnen projecteren. In veel exemplars komen personages voor die vaak wel met naam en toenaam worden geïntroduceerd zonder dat ze daarmee ook maar in de buurt komen van een round character. De vraag is of, en zo ja welke, nadere informatie over personages kan leiden tot meer of minder identificatie door het publiek. Volgens Raney (2004) zou met name informatie over moreel gezien acceptabele of onacceptabele handelingen en opinies de mate van sympathie voor een personage bepalen. Daarnaast is het de vraag of narratieve evidentie op deze wijze niet vooral geschikt is om de (on)wenselijkheid van een gevolg te benadrukken. De aard van de opgeroepen emoties vormt een indicatie voor de (on)wenselijkheid van de situatie: boosheid en verdriet signaleren een onwenselijke situatie, blijdschap en vreugde juist een wenselijke. Zeker in pragmatische argumentatie speelt de wenselijkheid van gevolgen van maatregelen of handelingen een belangrijke rol. Hustinx, van Enschot en Hoeken (2006) laten zien dat verschillen in de wenselijkheid van gevolgen implicaties hebben voor de acceptatie van een voorgestelde maatregel, terwijl verschillen in de waarschijnlijkheid van die gevolgen nauwelijks worden opgemerkt. Als narratieve evidentie erin slaagt om de attitude te beïnvloeden middels het oproepen van emoties, dan zou die invloed vooral het gevolg zijn van veranderingen in de inschatting van de wenselijkheid van gevolgen. Figuur 1 bevat een grafische weergave van deze redenering. 179

12 Narratief in overeenstemming met rechtvaardige wereld goed personage wordt beloond Positieve emoties: Blijdschap, vreugde slecht personage wordt bestraft Narratief in tegenstelling tot rechtvaardige wereld goed personage wordt bestraft Negatieve emoties: Woede, verdriet slecht personage wordt beloond Figuur 1: Een model voor de overtuigende werking van narratieve evidentie Acceptatie wenselijkheid Acceptatie onwenselijkheid 180

13 De Narratieve redelijkheid evidentie, en overtuigingskracht levendigheid en overtuigingskracht van normatief sterke en normatief zwakke argumenten 8. Conclusie In deze bijdrage heb ik een kader geschetst voor de condities waaronder, en de mechanis men waarlangs, narratieve evidentie de overtuigingskracht van een boodschap kan ver sterken. Ik verwacht dat narratieve evidentie vooral een bijdrage zal leveren als zij wordt ingezet ter ondersteuning van een evaluatief standpunt, een standpunt dat betrekking heeft op de wenselijkheid of onwenselijkheid van een bepaalde situatie of maatregel. 4 Ik voorspel dat de narratieve evidentie alleen overtuigend is als zij erin slaagt om relevante emoties op te roepen. Bij de ondersteuning van een standpunt over de wenselijk heid van een situatie moeten dit positieve emoties zoals blijdschap en vreugde zijn, bij de ondersteuning van een standpunt over de onwenselijkheid zijn dit negatieve emoties zoals woede of verdriet. De aard van de opgeroepen emoties wordt bepaald door de mate waarin de gebeurtenissen zoals beschreven in de narratieve evidentie overeenkomen met of afwijken van de ideeën die er bij het publiek leven over een rechtvaardige wereld. Meer specifiek worden positieve emoties opgeroepen als het goede wordt beloond of het kwade bestraft terwijl negatieve emoties het gevolg zijn van de beloning van het kwade of het bestraffen van het goede. Als de evidentie wordt gebruikt ter ondersteuning van een evaluatief standpunt met betrekking tot een situatie is bovenstaande voldoende. Als het standpunt betrekking heeft op een maatregel, moet uit de evidentie blijken dat deze maatregel leidt tot een rechtvaardiger wereld. Voor het oproepen van de emoties is het noodzakelijk dat de narratieve evidentie een ervarend subject bevat dat voldoende is uitgewerkt om empathie (in het geval van een goed personage) of antipathie (in het geval een slecht personage) op te roepen. Daarbij lijken mensen de personages in een verhaal het voordeel van de twijfel te geven wat inhoudt dat voor het creëren van antipathie er waarschijnlijk meer informatie over het personage moet worden gegeven dan voor het creëren van empathie. Het toevoegen van narratieve evidentie is een vorm van verticale amplificatie. Het onderscheid tussen een meer inhoudelijke en een meer stilistische vorm van amplificatie kan van belang zijn voor het onderzoek naar de relatie tussen levendigheid en overtuigingskracht. De intuïtief plausibele verwachting dat levendige informatie overtuigender is, zou dan bevestigd worden in onderzoek waarin gebruik wordt gemaakt van narratieve evidentie, maar niet in onderzoek waarin de manipulatie van levendigheid op stilistisch niveau is uitgevoerd. Ik hoop met bovenstaand model een bijdrage te leveren aan het onderzoek naar de vraag onder welke omstandigheden narratieve evidentie invloed heeft op het overtuigings proces. Gegeven dat verhalen en anekdotes veel frequenter voorkomen in communicatie dan statistisch cijfermateriaal of doortimmerde betogen, is dat een vraag die een belangrijke plaats verdient op de onderzoeksagenda van de relatie tussen taal en overtuiging. 181

14 Noten 1 Ik dank Anneke de Graaf, Lettica Hustinx, Peter Jan Schellens en twee anonieme beoordelaars voor hun waardevolle commentaar op een eerdere versie van dit artikel. 2 Braet (2001) merkt echter ook op dat verticale en horizontale amplificatie vaak als inhoud en vorm hand in hand gaan: de keuze voor een verhaal of anekdote lijkt tevens uit te nodigen tot het gebruik van een bepaalde stijl. Die opinie wordt gesteund door het corpus-analytisch stijl-onderzoek waarin de dimensie narratief nietnarratief een belangrijke dimensie blijkt (Biber, 1993). 3 Verhalen kunnen schriftelijk, auditief of audiovisueel worden vormgegeven. Het lijkt voor de hand te liggen dat er een belangrijk verschil is tussen schriftelijke (en auditieve) verhalen waarbij het publiek zelf op basis van verbale informatie zich beelden moet vormen van de beschreven gebeurtenissen én audiovisuele verhalen waarbij de regisseur en acteurs de constructie van die beelden voor hun rekening nemen. Onderzoek van Green, Kass, Carey, Herzig, Feeney en Sabini (2008) suggereert dat deze verschillen wellicht minder groot zijn dan vooraf aangenomen en dat persoonlijkheidskenmerken zoals de need for cognition daarbij een rol spelen. 4 Een voor waarde voor het optreden van een dergelijk effect is dat de doelgroep nog niet overtuigd is van dat standpunt. Als zij immers al de (on)wenselijkheid van de situatie of maatregel volledig onderschrijven, heeft het toevoegen van evidentie geen effect. Literatuur Allen, M., & Preiss, R. W. (1997). Comparing the persuasiveness of narrative and statistical evidence using metaanalysis. Communication Research Reports, 17, Appel, M., & Richter, T. (2007). Persuasive effects of fictional narratives increase over time. Media Psychology, 10, Baesler, E. J., & Burgoon, J. K. (1994). The temporal effects of story and statistical evidence. Communication Research, 21, Biber, D. (1993). Using register-diversified corpora for general language studies. Computational Linguistics, 19, Braet, A. (2001). Argumenteren met anekdoten. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 23, Brosius, H.-B., & Bathelt, A. (1994). The utility of exemplars in persuasive communications. Communication Research, 21, Busselle, R., & Bilandzic, H. (2008). Narrative engagement: Emotion and cognition in filmic narrative comprehension and engagement. Paper presented at the Annual Conference of International Communication Association, Montreal, Canada. Chaiken, S. (1987). The heuristic model of persuasion. In M. P. Zanna, J. M. Olson, & C. P. Herman (eds.), Social influence: The Ontario symposium (Vol. 5, pp. 3-39). Hillsdale, NJ: Erlbaum. Diekman, A. B., McDonald, M., & Gardner, W. L. (2000). Love means never having to be careful: The relationship between reading romance novels and safe sex behavior. Psychology of Women Quarterly, 24, Gerrig, R. J. (1993). Experiencing narrative worlds. New Haven, CT: Yale University Press. Gibson, R., & Zillmann, D. (1994). Exaggerated versus representative exemplification in news reports: Perception of issues and personal consequences. Communication Research, 21, Graaf, A. de, Sanders, J., Beentjes, H., & Hoeken, H. (2007). De rol van identificatie in narratieve overtuiging. Tijdschrift voor Taalbeheersing, 29, Graaf, A. de, Hoeken, H., Sanders, J., & Beentjes, H. (2009). The role of dimensions of narrative engagement in narrative persuasion. Communications The European Journal of Communication Research, 34,

15 De Narratieve redelijkheid evidentie, en overtuigingskracht levendigheid en overtuigingskracht van normatief sterke en normatief zwakke argumenten Graaf, A. de, Hoeken, H., Sanders, J., & Beentjes, H. (in voorbereiding). Look at it from a different perspective: The effect of identification with a character on narrative persuasion. Green, M. C., & Brock, T. C. (2000). The role of transportation in the persuasiveness of public narratives. Journal of Personality and Social Psychology, 79(5), Green, M. C., & Brock, T. C. (2002). In the mind s eye: Transportation-imagery model of narrative persuasion. In T. C. Brock, J. J. Strange & M. C. Green (Eds.), Narrative impact: Social and cognitive foundations (pp ). Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates, Inc. Green, M. C., Kass, S., Carrey, J., Herzig, B., Feeney, R., & Sabini, J. (2008). Transportation across media: Repeated exposure to print and film. Media Psychology, 11, Hoeken, H., & Hustinx, L. (2007). The impact of exemplars on responsibility stereotypes in fund-raising letters. Communication Research, 34 (6), Hoeken, H., & Hustinx, L. (2009). When is statistical evidence superior to anecdotal evidence in supporting probability claims? The role of argument type. Human Communication Research, 35, Hornikx, J., & Hoeken, H. (2007). Cultural differences in the persuasiveness of evidence types and evidence quality. Communication Monographs, 74, Hustinx, L., Enschot, R. van, & Hoeken, H. (2006). Argumentkwaliteit en overtuigingskracht in het Elaboration Likelihood Model. Welke dimensies spelen een rol? Tijdschrift voor Taalbeheersing, 28, Keller, P. A., & Block, L. G. (1997). Vividness effects: A resource-matching perspective. Journal of Consumer Research, 24, Larkey, L. K., & Gonzalez, J. (2007). Storytelling for promoting colorectal cancer prevention and early detection among Latinos. Patient Education and Counseling, 67, Lerner, M. J. (2003). The justice motive: Where social psychologists found it, how they lost it, and why they may not find it again. Personality and Social Psychology Review,7, Nisbett, R., & Ross, L. (1980). Human inference: Strategies and shortcomings of social judgment. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall. O Keefe, D. J. (2002). Persuasion. Theory and research (2 nd Ed.). Newbury Park, CA: Sage. Oatley, K. (2002). Emotions and the story worlds of fiction. In M. C. Green, J. J. Strange, & T. C. Brock (Eds.), Narrative impact. Social and cognitive foundations (pp ). Mahwah, NJ: Erlbaum. Petty, R. E., & Cacioppo, J. T. (1986). Communication and Persuasion: Central and peripheral routes to attitude change. New York: Springer. Raney, A. R. (2004). Expanding disposition theory: Reconsidering character liking, moral evaluations, and enjoyment. Communication Theory, 14, Raney, A. R. (2006). The psychology of disposition-based theories of media-enjoyment. Attribution and entertainment: It s not who dunnit, it s why. In J. Bryant & P. Vorderer (Eds.), Psychology of Entertainment (pp ). Mahwah, NJ: Erlbaum. Rimmon-Kenan, S. (2002). Narrative fiction: Contemporary poetics (2 nd Ed.). London: Routledge. Schmitt, M., & Maes, J. (2006). Equity and justice. In J. Bryant & P. Vorderer (Eds.), Psychology of entertainment (pp ). Mahwah, NJ: Erlbaum. Slater, M. (2002). Entertainment education and the persuasive impact of narratives. In M. C. Green, J. J. Strange, & T. C. Brock (Eds.), Narrative impact. Social and cognitive foundations (pp ). Mahwah, NJ: Erlbaum. Slater, M. D., & Rouner, D. (2002). Entertainment-education and elaboration likelihood: Understanding the processing of narrative persuasion. Communication Theory, 12(2), Smith, S. M., & Shaffer, D. R. (2000). Vividness can undermine or enhance message processing: The moderating role of vividness congruency. Personality and Social Psychology Bulletin, 26, Strange, J. J., & Leung, C. C. (1999). How anecdotal accounts in news and in fiction can influence judgments of a social problem s urgency, causes, and cures. Personality and Social Psychology Bulletin, 25 (4),