Steunpunt Welzijn Volksgezondheid en Gezin. Eerste resultaten screening voor regio Tielt-Winge

Transcriptie

1 Steunpunt Welzijn Volksgezondheid en Gezin Eerste resultaten screening voor regio Tielt-Winge Melanie Demaerschalk Prof. Dr. Anja Declercq Dr. Nele Spruytte Met dank aan: Werknota Februari

2 Inhoud INLEIDING 3 1. DEPRESSIE Depressie volgens leeftijd Depressie volgens geslacht 8 2. COGNITIEVE PROBLEMEN Cognitieve problemen volgens leeftijd Cognitieve problemen volgens geslacht SAMENHANG DEPRESSIE EN COGNITIEVE PROBLEMEN 15 BESLUIT 17 BIJLAGE 1: SCREENINGSINSTRUMENT 18 REFERENTIES 19 2

3 INLEIDING De screening is een onderdeel van de Vlaamse Ouderen Zorg Studie, een van de studies van het Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Het Steunpunt is een samenwerkingsverband tussen verschillende universiteiten 1 en één hogeschool 2. Op initiatief van de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, wordt door deze onderzoekers beleidsgericht onderzoek gevoerd. Het Steunpunt bestaat uit verschillende onderzoeksprogramma s in 8 regio s 3. De Vlaamse Ouderen Zorg Studie (of kortweg VoZs) is een van deze onderzoeksprogramma s. Meer informatie over het Steunpunt, en de verschillende onderzoeksprogramma s vindt u op de website VoZs is een longitudinaal onderzoek naar de zorgtrajecten van ouderen. In dit onderzoek worden 3600 ouderen en hun mantelzorgers vier jaar lang opgevolgd. De bedoeling is om na vier jaar een zicht te hebben op welke zorg men gebruikt en hoe tevreden men met die zorg is. De nadruk van de bevraging ligt op het zorgtraject dat deze ouderen meemaken, van thuiszorg al dan niet naar residentiële zorg (in een rusthuis bijvoorbeeld). We krijgen zicht op dit zorgtraject door dezelfde ouderen vier jaar lang te bevragen. Er wordt nagegaan welke factoren een invloed hebben op het gebruik van bepaalde zorgvormen en op de periode dat men thuiszorg gebruikt. Zo kan worden bestudeerd welke zaken ervoor zorgen dat ouderen langer thuis kunnen blijven. Bij elk van de trajecten worden de kwaliteit van leven en het subjectieve welbevinden gemeten, dit om, naast de tijd die men langer thuis blijft, bijvoorbeeld ook te kunnen nagaan of men wel tevreden is met het thuisblijven. Het onderzoek VoZs is toegespitst op ouderen met cognitieve problemen en ouderen met depressieve gevoelens. Ook de mantelzorgers 4 van deze ouderen worden bevraagd. Het welbevinden van deze mantelzorgers heeft immers ook invloed op het zorgtraject van de ouderen. Om de juiste onderzoekspopulatie (ouderen met cognitieve problemen en/of depressieve klachten) te bereiken, werd medewerking gevraagd aan een aantal thuiszorgorganisaties, waaronder Wit-Gele Kruis, Landelijke Thuiszorg, vzw ISIS en een aantal diensten van de Vlaamse Vereniging Diensten voor Gezinszorg). 1 K.U.Leuven, Ugent, VUB 2 Katholieke Hogeschool Kempen 3 Het onderzoek vindt plaats in de volgende gemeenten: Antwerpen: - Antwerpen Noord (Oud Borgerhout, Antwerpen Dam en Schijnpoort) - Geel, Mol, Balen, Laakdal, Meerhout Limburg: - Genk, As, Diepenbeek, Opglabbeek, Zutendaal Oost Vlaanderen: - Gent (Gent 1) - Oudenaarde, Kluisbergen, Horebeke, Kruishoutem, Maarkedal, Wortegem- Petegem, Ronse, Zingem Vlaams-Brabant: - Diest, Aarschot, Bekkevoort, Holsbeek, Lubbeek, Tielt-Winge, Scherpenheuvel- Zichem West-Vlaanderen: - Ieper, Mesen, Poperinge, Vleteren, Heuvelland, Langemark-Poelkapelle, Zonnebeke - Oostende, Bredene, De Haan, Gistel, Ichtegem, Middelkerke, Oudenburg 4 De mantelzorger van de oudere is de persoon die buiten de professionele hulp het meest voor de oudere zorgt. Dit kan de partner zijn, een van de kinderen, een ander familielid, een buur, een vriend, of nog iemand anders. 3

4 Medewerking hield in dat de thuisverzorgers bij elk van hun cliënten die ouder is dan 65, die woont in een van de gemeentes waar het Steunpunt onderzoek voert, en die Nederlands spreekt een heel korte vragenlijst afnamen. Dit vragenlijstje (hier in bijlage) bestaat uit drie delen, het eerste deel vraagt naar achtergrondgegevens van de oudere, zoals leeftijd, geslacht en woonplaats. Het tweede deel bestaat uit twee vragen die door de professionele hulpverlener aan de oudere worden gesteld. Deze twee vragen peilen naar depressie of depressieve klachten. Het laatste deel van het vragenlijstje bestaat uit 5 vragen over cognitieve problemen die de professionele hulpverlener voor de oudere dient in te vullen. Indien de oudere op een van de 7 vragen (dus de twee over depressie en de 5 over cognitieve problemen) met ja diende te antwoorden, ontving hij of zij van de professionele hulpverlener een folder over het onderzoek, en werd gevraagd of hij of zij wenste deel te nemen aan de studie. Dit document kwam tot stand op basis van de resultaten van deze screening, dus op basis van het korte vragenlijstje dat voor alle cliënten (ouder dan 65, Nederlands sprekend en wonend in een van de onderzoeksregio s) werd ingevuld (zie bijlage). In wat volgt worden de twee onderdelen van het vragenlijstje - depressie en cognitieve problemen - uitvoerig besproken voor de 704 gescreende cliënten in regio Tielt-Winge. Het Wit-Gele kruis, Landelijke Thuiszorg en vzw ISIS (ism De Leuning) screenden in deze regio. Andere organisaties (o.a. organisaties uit de Vlaamse Vereniging Diensten voor Gezinszorg, Verpleegkundigen van de Socialistische Mutualiteit) zijn momenteel bezig met de screening, of plannen de screening binnenkort uit te voeren. Hiervan zijn voorlopig nog geen gegevens beschikbaar. Zodra dit wel het geval is, worden hun gegevens aan dit rapport toegevoegd. Niet voor alle ouderen werd echter het volledige screeningsinstrument ingevuld. De berekeningen die in dit rapport worden weergegeven, werden gemaakt op basis van de gegeven antwoorden op de screeningsvragen. In elke tabel wordt dan ook weergegeven hoeveel personen wel gescreend werden, maar geen antwoord gaven op de geanalyseerde vragen. De gegevens van de ouderen uit regio Tielt-Winge worden afgezet tegenover de resultaten van de andere regio s, waar op dit ogenblik (maart 2009) 1023 ouderen werden gescreend. 4

5 1. DEPRESSIE Depressie werd gemeten via het tweevrageninstrument van Whooley (1997): Heeft u gedurende de voorbije maand vaak last gehad van neerslachtigheid, een depressief of hopeloos gevoel? Heeft u gedurende de laatste maand minder plezier of interesse in wat u doet? De antwoordmogelijkheden op deze vragen zijn: ja of neen. Indien de oudere op beide vragen ontkennend antwoordt, zijn er weinig aanwijzingen voor een depressie. Antwoordt de oudere wel positief op een van beide vragen, is volgens Whooley e.a. (1997) verdere diagnostiek naar depressie vereist. De sensitiviteit van het tweevrageninstrument is 96% en de specificiteit is 57%. Dit betekent dat er bijna geen ouderen met depressie gemist worden, maar dat er wel relatief veel personen die positief scoren (dus op een van beide vragen met ja antwoorden) niet aan de criteria van een depressie zullen beantwoorden. Subklinische vormen van depressie worden dus eveneens in deze groep opgenomen. Dit maakt het mogelijk om te kijken in welke gevallen deze subklinische depressie zich ontwikkelt tot een klinische depressie, en in welke gevallen dit niet zo blijkt te zijn. Om de tekst verstaanbaar te maken spreken we in wat volgt over depressie of depressieve klachten of depressieve gevoelens als ouderen op minstens een van beide vragen met ja antwoorden. De weergegeven depressieschaal heeft waarden van 0 tot 2. Antwoordt men op beide vragen neen, dan is de score op depressie volgens deze schaal gelijk aan nul. Antwoordt men één maal ja, krijgt men een score één op deze screeningsschaal voor depressie. Personen die twee maal ja antwoorden krijgen score twee. 225 van de 494 ouderen die gescreend werden in regio Tielt-Winge (dus 46 %) geven blijk van depressieve gevoelens, zij antwoordden op minstens een van beide depressievragen met ja. Tabel 1: Score op depressieve gevoelens: regio Tielt-Winge Depressie Frequentie Percentage Cumulatieve Frequentie Cumulatief Percentage % % % % % % Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 210 *Door afronding kunnen de som van het percentage en het weergegeven cumulatief percentage verschillen. 5

6 1.1 Depressie volgens leeftijd Aangezien het subjectief welbevinden samen blijkt te hangen met leeftijd (Vanden Boer, 2004, pp ), werd ook voor de screeningsgegevens de samenhang tussen depressie en leeftijd berekend. In tabel 2 wordt voor de cliënten uit regio Tielt-Winge de score op het screeningsinstrument voor depressie weergegeven volgens leeftijdsgroep. Tabel 2: Samenhang van depressieve gevoelens en leeftijdsgroep: regio Tielt-Winge. Depressie Leeftijdsgroep Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 215 In grafiek 1 op de volgende pagina wordt de gemiddelde score op het tweevrageninstrument gegeven volgens leeftijdsgroep. Dit gebeurt voor regio Tielt- Winge, maar ook voor alle andere regio s waar de screening reeds (gedeeltelijk) plaatsvond (regio Antwepen, regio Genk, regio Geel). Op die manier kunnen de gegevens van regio Tielt-Winge in een breder kader bekeken worden. De cijfers bovenop de balken geven het aantal bevraagde ouderen in deze leeftijdsgroep aan (voor regio Tielt-Winge kunnen deze ook in de onderste rij van tabel 2 teruggevonden worden). In de gegevens van regio Tielt-Winge valt op dat de gemiddelde depressieve gevoelens stijgen met de leeftijd (60-80jaar), om terug te dalen vanaf 80 jaar. Deze trend is terug te vinden in een grafiek van het rapport Depressie. Stand van zaken (Bayingana, 2002). Helaas wordt er in dat rapport niet dieper op ingegaan, en worden er geen verklaringen voor dit fenomeen gezocht. In de andere regio s valt deze trend eveneens te herkennen, al lijkt de piek van waaruit de depressieve gevoelens terug dalen niet bij 80, maar pas bij 90 jaar te liggen. Op de grafiek zien we dat de gemiddelde depressieve gevoelens bij de cliënten van thuiszorgorganisaties uit regio Tielt-Winge in de leeftijdsklasse jarigen hoger is dan in de andere gescreende regio s. Voor de 80plussers (80-90 en 90+) is deze trend omgekeerd, daar lijken de gemiddelde depressieve gevoelens voor ouderen uit regio Tielt-Winge lager te liggen dan die van andere regio s. Bij jonge ouderen (60-70 jaar) en oude ouderen (90+) is het verschil tussen regio Tielt-Winge en de andere regio s het grootst. 6

7 Grafiek 1: Gemiddelde score op depressieschaal volgens leeftijdscategorie * De and in deze grafiek staan voor de andere regio s waar de screening reeds plaatsvond. T_W staat uiteraard voor regio Tielt-Winge. 7

8 1.2 Depressie volgens geslacht Het voorkomen van depressieve gevoelens werd ook onderzocht in functie van het geslacht. Tabel 3: Samenhang van depressieve gevoelens en geslacht: regio Tielt-Winge. Depressie Geslacht Man Vrouw Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 211 Zoals kan gezien worden in tabel 3, maar ook op de grafiek op de volgende pagina, blijken vrouwelijke cliënten van thuiszorgorganisaties in regio Tielt-Winge gemiddeld meer depressieve gevoelens te ervaren dan mannen. Deze trend komt ook bij de andere regio s naar voren. Dit is niet verwonderlijk, aangezien ook de wetenschappelijke literatuur aangeeft dat oudere vrouwen vaker depressieve gevoelens uiten of lijden aan depressie dan oudere mannen. Wat er ook opvalt bij de vergelijking regio Tielt-Winge andere regio s, is dat zowel mannelijke als vrouwelijke cliënten van thuiszorgorganisaties uit regio Tielt-Winge iets lager scoren op de depressieschaal dan hun geslachtsgenoten uit de andere regio s. Deze ouderen hebben dus gemiddeld minder depressieve klachten dan ouderen van andere regio s. Zoals hierboven al kon gezien worden is dit verschil ook leeftijdsgerelateerd. 8

9 Grafiek 2: Gemiddelde score op depressieschaal volgens geslacht * De and in deze grafiek staan voor de andere regio s waar de screening reeds plaatsvond. T_W staat uiteraard voor regio Tielt-Winge. 9

10 2. COGNITIEVE PROBLEMEN De aanwezigheid van cognitieve problemen wordt gemeten door middel van vijf vragen, die door de professionele hulpverlener over de oudere persoon werden ingevuld. Elke vraag kon met ja of nee worden beantwoord. De volgende vragen werden gesteld: Vergeet de oudere steeds welke dag het is? Vergeet de oudere regelmatig gebeurtenissen die zich kort geleden hebben voorgedaan? Valt de oudere vaak in herhalingen zonder het zelf te beseffen? Heeft de oudere moeite om een gesprek te begrijpen? Haalt de oudere tijden door elkaar? Deze vragen werden gekozen na advies van experten op het vlak van cognitieve problemen bij ouderen: een aantal Vlaamse huisartsen, geronto-psychiaters en onderzoekers. De vragen samen vormen een consistente schaal met een Chronbach s alpha 5 van Tabel 4: Score op cognitieve problemen: Wit-Gele Kruis regio Tielt-Winge Cognitieve problemen Frequentie Percentage Cumulatieve Frequentie Cumulatief Percentage % % % % % % % % % % % % Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 209 *Door afronding kunnen de som van het percentage en het weergegeven cumulatief percentage verschillen. Ongeveer een derde (33 %*) van de ouderen gescreend door thuiszorgorganisaties uit regio Tielt-Winge ervaart volgens de professionele hulpverlener cognitieve problemen. Het gaat om 161 personen. In tabel 4 kan gezien worden hoe de professionele hulpverlener voor de oudere op de vragen antwoordde. Per positief antwoord, werd een punt toegevoegd aan de schaal cognitieve problemen. Personen die 5 scoorden op deze schaal (6 % van de gescreende ouderen bij uit regio Tielt-Winge), vergeten met andere woorden volgens hun professionele hulpverlener steeds welke dag het is, 5 De Chronbach alpha berekent de mate van interne consistentie van een schaal. Een schaal met een Chronbach alpha > 0.7 wordt beschouwd als intern consistent. Een hoge interne consistentie betekent dat de items nauw samenhangen en eenzelfde aspect meten en dus betrouwbaar genoemd kunnen worden. 10

11 vergeten regelmatig gebeurtenissen die zich kort geleden hebben voorgedaan, vallen vaak in herhalingen zonder het zelf te beseffen, hebben moeite om een gesprek te begrijpen en halen tijden door elkaar. Tussen deze twee uitersten (geen cognitieve problemen, of een score van 5, dus veel cognitieve problemen) bevindt zich 26 % (130 personen) van de gescreende ouderen. Voor deze ouderen antwoordde de professionele hulpverlener ja op één, twee, drie of vier van de vragen over cognitieve problemen. 2.1 Cognitieve problemen volgens leeftijd Leeftijd is een risicofactor in de ontwikkeling van cognitieve problemen (Lobo e.a., 2000). In de gegevens van de andere regio s valt deze trend eveneens op. Voor regio Tielt-Winge beschrijft deze trend het merendeel van de data, maar opvallend is het hoge gemiddelde aan cognitieve problemen bij ouderen tussen jaar, en het lage gemiddelde bij personen tussen 60 en 70. Voor cliënten van thuiszorgorganisaties uit regio Tielt-Winge lijken de cognitieve problemen gemiddeld lager dan die van hun leeftijdsgenoten uit de andere regio s. Enkel de jarigen vormen hierop een uitzondering. Hier is het gemiddelde voor cognitieve problemen voor de ouderen uit regio Tielt-Winge uitzonderlijk hoog. Tabel 5: Samenhang van cognitieve problemen en leeftijdsgroep: regio Tielt-Winge. Cognitieve problemen Leeftijdsgroep Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen =

12 Grafiek 3: Gemiddelde score op schaal voor cognitieve problemen volgens leeftijd * De and in deze grafiek staan voor de andere regio s waar de screening reeds plaatsvond. T_W staat uiteraard voor regio Tielt-Winge. 12

13 2.2 Cognitieve problemen volgens geslacht De verdeling van cognitieve problemen is ook onderzocht in functie van het geslacht van de oudere persoon. Vrouwelijke cliënten van thuiszorgorganisaties uit regio Tielt- Winge blijken meer cognitieve problemen te ervaren dan mannen. Dit is niet verwonderlijk, want ook in de wetenschappelijke literatuur (Lobo e.a., 2000) blijken vrouwen vaker dan mannen cognitieve problemen te ervaren. Wat wel verwonderlijk is, is dat bij de andere regio s mannen een hoger gemiddelde hebben qua cognitieve problemen dan vrouwen. Een verklaring hiervoor valt niet meteen te onderkennen. Tabel 6: Samenhang van cognitieve problemen en geslacht: regio Tielt-Winge. Cognitieve problemen Geslacht Man Vrouw Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen =

14 Grafiek 4: Gemiddelde score op schaal voor cognitieve problemen volgens geslacht * De and in deze grafiek staan voor de andere regio s waar de screening reeds plaatsvond. T_W staat uiteraard voor regio Tielt-Winge. 14

15 3. SAMENHANG DEPRESSIE EN COGNITIEVE PROBLEMEN In deze laatste paragraaf belichten we de mate waarin de gescreende oudere personen te kampen hebben met depressieve klachten in combinatie met cognitieve problemen. Dit blijken 109 personen (of 22% van de gescreende ouderen) te zijn. 269 van de 489 (of 55%) gescreende ouderen heeft depressieve klachten, ervaart cognitieve problemen of beide. Tabel 7: Samenhang depressieve gevoelens en cognitieve problemen Cognitieve problemen Depressieve klachten Afwezig Aanwezig Totaal Frequentie Afwezig 45% 23% 69% Celpercentage Rijpercentage 66% 34% 100% Kolompercentage 82% 51% Aanwezig 10% 22% 32% 30% 70% 100% 18% 49% Totaal 55% 45% 100% 100% 100% Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 215 *Door afronding kunnen de som van het percentage en het weergegeven cumulatief percentage verschillen. De algemene trend in de data van regio Tielt-Winge als de andere regio s komt overeen met de literatuur: meer cognitieve problemen gaan samen met meer depressieve klachten. De mate van samenhang blijkt wel te verschillen tussen regio Tielt-Winge en de andere regio s. Bij categorie nul zijn de gemiddelden van cognitieve problemen nagenoeg 15

16 gelijk. Scoren de ouderen een één op de depressieschaal, dan scoren de ouderen in regio Tielt-Winge gemiddeld iets lager op de schaal van cognitieve problemen dan de ouderen uit de andere regio s. Scoren de ouderen twee op de depressieschaal, dan liggen de kaarten omgekeerd, en geven de ouderen uit regio Tielt-Winge aan gemiddeld iets meer cognitieve problemen te hebben dan ouderen uit andere regio s. Grafiek 5: Gemiddelde score op schaal voor cognitieve problemen volgens score op de depressieschaal * De and in deze grafiek staan voor de andere regio s waar de screening reeds plaatsvond. T_W staat uiteraard voor regio Tielt-Winge. 16

17 BESLUIT Er zijn, gezien de screening nog niet werd afgerond, geen veralgemeende conclusies mogelijk over de aan- of afwezigheid van depressieve klachten en cognitieve problemen bij thuiszorggebruikers in regio Tielt-Winge. De resultaten bevestigen wel dat zowel depressieve klachten als cognitieve problemen belangrijke aandoeningen zijn bij oudere gebruikers van thuiszorg. Immers, meer dan de helft (55 %) van de bevraagde personen heeft depressieve klachten en/of cognitieve problemen. Voor de thuiszorgorganisaties is het dus zeker interessant om hun personeel te stimuleren vormingen te volgen betreffende het herkennen van symptomen of over de aanpak en omgang met ouderen met depressieve klachten en/of cognitieve problemen. De Vlaamse Ouderen Zorg Studie zal op termijn ook een breder inzicht bieden in de zorgtrajecten van personen met depressieve gevoelens en/of cognitieve problemen. Ze wil speciale aandacht geven aan de invloed van persoonlijke kenmerken, kenmerken van de mantelzorger en vooral ook kenmerken van de regio waar de oudere verblijft op het zorgtraject. 17

18 BIJLAGE 1: SCREENINGSINSTRUMENT 18

19 REFERENTIES Bayingana, K., Drieskens, S., & Tafforeau, J. (2002). Depressie. Stand van zaken in België (Rep. No. D/2002/2505/20). Brussel: Dienst Epidemiologie Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid. Lobo, A., Launer, L. J., Fratiglioni, L., Andersen, K., Di Carlo, A., Breteler, M. et al. (2000). Prevalence of dementia and major subtypes in Europe: A collaborative study of population-based cohorts. Neurology, 54, S4-S9. Vanden Boer, L. & Pauwels, K. (2004). Het subjectief welbevinden. In T. Jacobs, L. Vanderleyden, & L. Vanden Boer (Eds.), Op latere leeftijd. De leefsituatie Van 55- plussers in Vlaanderen (pp ). Brussel: CBGS. 19