Steunpunt Welzijn Volksgezondheid en Gezin. Eerste resultaten screening voor regio Geel

Transcriptie

1 Steunpunt Welzijn Volksgezondheid en Gezin Eerste resultaten screening voor regio Geel Melanie Demaerschalk Prof. Dr. Anja Declercq Dr. Nele Spruytte Met dank aan: OCMW Laakdal Werknota Maart

2 Inhoud INLEIDING 3 1. DEPRESSIE Depressie volgens leeftijd Depressie volgens geslacht 8 2. COGNITIEVE PROBLEMEN Cognitieve problemen volgens leeftijd Cognitieve problemen volgens geslacht SAMENHANG DEPRESSIE EN COGNITIEVE PROBLEMEN 16 BESLUIT 17 BIJLAGE 1: SCREENINGSINSTRUMENT 18 REFERENTIES 19 2

3 INLEIDING De screening is een onderdeel van de Vlaamse Ouderen Zorg Studie, een van de studies van het Steunpunt Welzijn, Volksgezondheid en Gezin. Het Steunpunt is een samenwerkingsverband tussen verschillende universiteiten 1 en één hogeschool 2. Op initiatief van de Vlaamse minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin, wordt door deze onderzoekers beleidsgericht onderzoek gevoerd. Het Steunpunt bestaat uit verschillende onderzoeksprogramma s in 8 regio s 3. De Vlaamse Ouderen Zorg Studie (of kortweg VoZs) is een van deze onderzoeksprogramma s. Meer informatie over het Steunpunt, en de verschillende onderzoeksprogramma s vindt u op de website VoZs is een longitudinaal onderzoek naar de zorgtrajecten van ouderen. In dit onderzoek worden 3600 ouderen en hun mantelzorgers vier jaar lang opgevolgd. De bedoeling is om na vier jaar een zicht te hebben op welke zorg men gebruikt en hoe tevreden men met die zorg is. De nadruk van de bevraging ligt op het zorgtraject dat deze ouderen meemaken, van thuiszorg al dan niet naar residentiële zorg (in een rusthuis bijvoorbeeld). We krijgen zicht op dit zorgtraject door dezelfde ouderen vier jaar lang te bevragen. Er wordt nagegaan welke factoren een invloed hebben op het gebruik van bepaalde zorgvormen en op de periode dat men thuiszorg gebruikt. Zo kan worden bestudeerd welke zaken ervoor zorgen dat ouderen langer thuis kunnen blijven. Bij elk van de trajecten worden de kwaliteit van leven en het subjectieve welbevinden gemeten, dit om, naast de tijd die men langer thuis blijft, bijvoorbeeld ook te kunnen nagaan of men wel tevreden is met het thuisblijven. Het onderzoek VoZs is toegespitst op ouderen met cognitieve problemen en ouderen met depressieve gevoelens. Ook de mantelzorgers 4 van deze ouderen worden bevraagd. Het welbevinden van deze mantelzorgers heeft immers ook invloed op het zorgtraject van de ouderen. Om de juiste onderzoekspopulatie (ouderen met cognitieve problemen en/of depressieve klachten) te bereiken, werd medewerking gevraagd aan een aantal thuiszorgorganisaties, waaronder Wit-Gele Kruis, Landelijke Thuiszorg, vzw ISIS en een aantal diensten van de Vlaamse Vereniging Diensten voor Gezinszorg). 1 K.U.Leuven, Ugent, VUB 2 Katholieke Hogeschool Kempen 3 Het onderzoek vindt plaats in de volgende gemeenten: Antwerpen: - Antwerpen Noord (Oud Borgerhout, Antwerpen Dam en Schijnpoort) - Geel, Mol, Balen, Laakdal, Meerhout Limburg: - Genk, As, Diepenbeek, Opglabbeek, Zutendaal Oost Vlaanderen: - Gent (Gent 1) - Oudenaarde, Kluisbergen, Horebeke, Kruishoutem, Maarkedal, Wortegem- Petegem, Ronse, Zingem Vlaams-Brabant: - Diest, Aarschot, Bekkevoort, Holsbeek, Lubbeek, Tielt-Winge, Scherpenheuvel- Zichem West-Vlaanderen: - Ieper, Mesen, Poperinge, Vleteren, Heuvelland, Langemark-Poelkapelle, Zonnebeke - Oostende, Bredene, De Haan, Gistel, Ichtegem, Middelkerke, Oudenburg 4 De mantelzorger van de oudere is de persoon die buiten de professionele hulp het meest voor de oudere zorgt. Dit kan de partner zijn, een van de kinderen, een ander familielid, een buur, een vriend, of nog iemand anders. 3

4 Medewerking hield in dat de thuisverzorgers bij elk van hun cliënten die ouder is dan 65, die woont in een van de gemeentes waar het Steunpunt onderzoek voert, en die Nederlands spreekt een heel korte vragenlijst afnamen. Dit vragenlijstje (hier in bijlage) bestaat uit drie delen, het eerste deel vraagt naar achtergrondgegevens van de oudere, zoals leeftijd, geslacht en woonplaats. Het tweede deel bestaat uit twee vragen die door de professionele hulpverlener aan de oudere worden gesteld. Deze twee vragen peilen naar depressie of depressieve klachten. Het laatste deel van het vragenlijstje bestaat uit 5 vragen over cognitieve problemen die de professionele hulpverlener voor de oudere dient in te vullen. Indien de oudere op een van de 7 vragen (dus de twee over depressie en de 5 over cognitieve problemen) met ja diende te antwoorden, ontving hij of zij van de professionele hulpverlener een folder over het onderzoek, en werd gevraagd of hij of zij wenste deel te nemen aan de studie. Dit document kwam tot stand op basis van de resultaten van deze screening, dus op basis van het korte vragenlijstje dat voor alle cliënten (ouder dan 65, Nederlands sprekend en wonend in een van de onderzoeksregio s) werd ingevuld (zie bijlage). In wat volgt worden de twee onderdelen van het vragenlijstje - depressie en cognitieve problemen - uitvoerig besproken voor de 448 gescreende cliënten in regio Geel. Het Wit-Gele kruis en OCMW Laakdal screenden in deze regio. Andere organisaties (o.a. Landelijke Thuiszorg, organisaties uit de Vlaamse Vereniging Diensten voor Gezinszorg, Verpleegkundigen van de Socialistische Mutualiteit) zijn momenteel bezig met de screening, of plannen de screening binnenkort uit te voeren. Hiervan zijn voorlopig nog geen gegevens beschikbaar. Zodra dit wel het geval is, worden hun gegevens aan dit rapport toegevoegd. Niet voor alle ouderen werd echter het volledige screeningsinstrument ingevuld. De berekeningen die in dit rapport worden weergegeven, werden gemaakt op basis van de gegeven antwoorden op de screeningsvragen. In elke tabel wordt dan ook weergegeven hoeveel personen wel gescreend werden, maar geen antwoord gaven op de geanalyseerde vragen. De gegevens van de ouderen uit regio Geel worden afgezet tegenover de resultaten van de andere regio s, waar op dit ogenblik (maart 2009) 1279 ouderen werden gescreend. 4

5 1. DEPRESSIE Depressie werd gemeten via het tweevrageninstrument van Whooley (1997): Heeft u gedurende de voorbije maand vaak last gehad van neerslachtigheid, een depressief of hopeloos gevoel? Heeft u gedurende de laatste maand minder plezier of interesse in wat u doet? De antwoordmogelijkheden op deze vragen zijn: ja of neen. Indien de oudere op beide vragen ontkennend antwoordt, zijn er weinig aanwijzingen voor een depressie. Antwoordt de oudere wel positief op een van beide vragen, is volgens Whooley e.a. (1997) verdere diagnostiek naar depressie vereist. De sensitiviteit van het tweevrageninstrument is 96% en de specificiteit is 57%. Dit betekent dat er bijna geen ouderen met depressie gemist worden, maar dat er wel relatief veel personen die positief scoren (dus op een van beide vragen met ja antwoorden) niet aan de criteria van een depressie zullen beantwoorden. Subklinische vormen van depressie worden dus eveneens in deze groep opgenomen. Dit maakt het mogelijk om te kijken in welke gevallen deze subklinische depressie zich ontwikkelt tot een klinische depressie, en in welke gevallen dit niet zo blijkt te zijn. Om de tekst verstaanbaar te maken spreken we in wat volgt over depressie of depressieve klachten of depressieve gevoelens als ouderen op minstens een van beide vragen met ja antwoorden. De weergegeven depressieschaal heeft waarden van 0 tot 2. Antwoordt men op beide vragen neen, dan is de score op depressie volgens deze schaal gelijk aan nul. Antwoordt men één maal ja, krijgt men een score één op deze screeningsschaal voor depressie. Personen die twee maal ja antwoorden krijgen score twee. 109 van de 228 ouderen (dus 48 %) die gescreend werden door de thuiszorgdiensten in regio Geel geven blijk van depressieve gevoelens, zij antwoordden op minstens een van beide depressievragen met ja. Tabel 1: Score op depressieve gevoelens: regio Geel Depressie Frequentie Percentage Cumulatieve Frequentie Cumulatief Percentage % % % % % % Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 220 *Door afronding kunnen de som van het percentage en het weergegeven cumulatief percentage verschillen. 5

6 1.1 Depressie volgens leeftijd Aangezien het subjectief welbevinden samen blijkt te hangen met leeftijd (Vanden Boer, 2004, pp ), werd ook voor de screeningsgegevens de samenhang tussen depressie en leeftijd berekend. In tabel 2 wordt voor regio Geel de score op het screeningsinstrument voor depressie weergegeven volgens leeftijdsgroep. Tabel 2: Samenhang van depressieve gevoelens en leeftijdsgroep: regio Geel. Depressie Leeftijdsgroep Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 220 In grafiek 1 op de volgende pagina wordt de gemiddelde score op het tweevrageninstrument gegeven volgens leeftijdsgroep. Dit gebeurt voor regio Geel, maar ook voor alle andere regio s waar de eerste resultaten van de screening reeds binnen zijn. Dit zijn regio Tielt-Winge, regio Genk en regio Antwerpen. Op die manier kunnen de gegevens van regio Geel in een breder kader bekeken worden. De cijfers bovenop de balken geven het aantal bevraagde ouderen in deze leeftijdsgroep aan (voor regio Geel kunnen deze ook in de onderste rij van tabel 2 teruggevonden worden). Op de grafiek zien we dat de gemiddelde depressieve gevoelens bij de cliënten van thuiszorgorganisaties in regio Geel gemiddeld iets hoger zijn dan van de cliënten uit andere regio s. Enkel bij de leeftijdsklasse jarigen is het gemiddelde van cliënten uit regio Geel aanzienlijk lager dan in de andere gescreende regio s. Opvallend is ook het hele hoge gemiddelde bij 90plussers. In de gegevens van regio Geel valt op dat de gemiddelde depressieve gevoelens stijgen met de leeftijd. De gemiddelde scores van de ouderen in de andere regios stijgen eveneens met de leeftijd, om terug te dalen vanaf 80 jaar. Deze trend is terug te vinden in een grafiek van het rapport Depressie. Stand van zaken (Bayingana, 2002). Helaas wordt er in dat rapport niet dieper op ingegaan, en worden er geen verklaringen voor dit fenomeen gezocht. 6

7 Grafiek 1: Gemiddelde score op depressieschaal volgens leeftijdscategorie 7

8 1.2 Depressie volgens geslacht Het voorkomen van depressieve gevoelens werd ook onderzocht in functie van het geslacht. Tabel 3: Samenhang van depressieve gevoelens en geslacht: regio Geel. Depressie Geslacht Man Vrouw Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 226 Zoals kan gezien worden in tabel 3, maar ook op de grafiek op de volgende pagina, blijken vrouwelijke cliënten van thuiszorgorganisaties uit regio Geel gemiddeld meer depressieve gevoelens te ervaren dan mannen. Deze trend komt ook bij de andere regio s naar voren. Dit is niet verwonderlijk, aangezien ook de wetenschappelijke literatuur aangeeft dat oudere vrouwen vaker depressieve gevoelens uiten of lijden aan depressie dan oudere mannen. Wat er ook opvalt bij de vergelijking regio Geel andere regio s, is dat mannelijke cliënten uit regio Geel gemiddeld minder hoog scoren op de depressievragen, terwijl dit voor de vrouwelijke cliënten net omgekeerd is. Vrouwelijke cliënten uit regio Geel blijken gemiddeld iets meer depressieve gevoelens te ervaren dan cliënten uit andere regio s. 8

9 Grafiek 2: Gemiddelde score op depressieschaal volgens geslacht 9

10 2. COGNITIEVE PROBLEMEN De aanwezigheid van cognitieve problemen wordt gemeten door middel van vijf vragen, die door de professionele hulpverlener over de oudere persoon werden ingevuld. Elke vraag kan met ja of nee worden beantwoord. De volgende vragen werden gesteld: Vergeet de oudere steeds welke dag het is? Vergeet de oudere regelmatig gebeurtenissen die zich kort geleden hebben voorgedaan? Valt de oudere vaak in herhalingen zonder het zelf te beseffen? Heeft de oudere moeite om een gesprek te begrijpen? Haalt de oudere tijden door elkaar? Deze vragen werden gekozen na advies van experten op het vlak van cognitieve problemen bij ouderen: een aantal Vlaamse huisartsen, geronto-psychiaters en onderzoekers. De vragen samen vormen een consistente schaal met een Chronbach s alpha 5 van Tabel 4: Score op cognitieve problemen: regio Geel Cognitieve problemen Frequentie Percentage Cumulatieve Frequentie Cumulatief Percentage % % % % % % % % 4 6 3% % % % Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 254 *Door afronding kunnen de som van het percentage en het weergegeven cumulatief percentage verschillen. Iets meer dan een derde (35 %) van de ouderen gescreend door regio Geel ervaart volgens de professionele hulpverlener cognitieve problemen. Het gaat om 67 personen. In tabel 4 kan gezien worden hoe de professionele hulpverlener voor de oudere op de vragen antwoordde. Per positief antwoord, werd een punt toegevoegd aan de schaal cognitieve problemen. Personen die 5 scoorden op deze schaal (7 % van de gescreende ouderen in regio Geel), vergeten met andere woorden volgens hun professionele hulpverlener steeds welke dag het is, vergeten regelmatig 5 De Chronbach alpha berekent de mate van interne consistentie van een schaal. Een schaal met een Chronbach alpha > 0.7 wordt beschouwd als intern consistent. Een hoge interne consistentie betekent dat de items nauw samenhangen en eenzelfde aspect meten en dus betrouwbaar genoemd kunnen worden. 10

11 gebeurtenissen die zich kort geleden hebben voorgedaan, vallen vaak in herhalingen zonder het zelf te beseffen, hebben moeite om een gesprek te begrijpen en halen tijden door elkaar. Tussen deze twee uitersten (geen cognitieve problemen, of een score van 5, dus veel cognitieve problemen) bevindt zich 27 % (53 personen) van de gescreende ouderen. Voor deze ouderen antwoordde de professionele hulpverlener ja op één, twee, drie of vier van de vragen over cognitieve problemen. 11

12 2.1 Cognitieve problemen volgens leeftijd Leeftijd is een risicofactor in de ontwikkeling van cognitieve problemen (Lobo e.a., 2000). Ook bij de cliënten uit regio Geel is dit zo: vanaf 70 jaar stijgt het gemiddeld aantal cognitieve problemen met de leeftijd. Uiterst merkwaardig is het hoge gemiddelde voor ouderen tussen 60 en 70 jaar, dat zelfs hoger is dan het gemiddelde voor 90-plussers (wat op zich al redelijk hoog ligt, zeker in vergelijking met andere regio s). Hiervoor valt niet meteen een verklaring te vinden, al kan het altijd om een toevalligheid in het cliëntenbestand gaan. Ook voor cliënten van de andere regio s valt een stijging van het gemiddelde waar te nemen bij het stijgen van de leeftijd. Enkel bij jarigen lijkt het aantal cognitieve problemen licht te dalen, om dan weer te stijgen bij 90 plussers. Voor gescreende thuiszorggebruikers uit regio Geel valt op dat cliënten tussen jaar gemiddeld aanzienlijk meer cognitieve problemen blijken te ervaren dan hun leeftijdsgenoten uit de andere regio s. Ook bij personen ouder dan 90 is dit het geval. Bij cliënten uit regio Geel van 70 tot 80 jaar blijkt het omgekeerde, ze hebben minder cognitieve problemen dan hun leeftijdsgenoten uit de andere regio s. Het gemiddeld aantal cognitieve problemen voor jarigen is ongeveer gelijk voor cliënten uit regio Geel en cliënten uit andere regio s. Tabel 5: Samenhang van cognitieve problemen en leeftijdsgroep: regio Geel. Cognitieve problemen Leeftijdsgroep Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen =

13 Grafiek 3: Gemiddelde score op schaal voor cognitieve problemen volgens leeftijd 13

14 2.2 Cognitieve problemen volgens geslacht De verdeling van cognitieve problemen is ook onderzocht in functie van het geslacht van de oudere persoon. Hier is iets heel merkwaardigs aan de hand bij cliënten uit regio Geel. Daar waar in de wetenschappelijke literatuur (Lobo e.a., 2000) en bij de gegevens van de andere regio s vrouwen vaker dan mannen cognitieve problemen ervaren, is dit bij cliënten uit regio Geel net omgekeerd. Hier hebben mannen vaker dan vrouwen cognitieve problemen. Een verklaring hiervoor valt niet meteen te vinden. Tabel 6: Samenhang van cognitieve problemen en geslacht: regio Geel. Cognitieve problemen Geslacht Man Vrouw Totaal Totaal Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen =

15 Grafiek 4: Gemiddelde score op schaal voor cognitieve problemen volgens geslacht 15

16 3. SAMENHANG DEPRESSIE EN COGNITIEVE PROBLEMEN In deze laatste paragraaf belichten we de mate waarin de gescreende oudere personen te kampen hebben met depressieve klachten in combinatie met cognitieve problemen. Dit blijken 50 personen (of 26% van de gescreende ouderen) te zijn. 115 van de 193 (of 60%) gescreende ouderen heeft depressieve klachten, ervaart cognitieve problemen of beide. Tabel 7: Samenhang depressieve gevoelens en cognitieve problemen Cognitieve problemen Depressieve klachten Afwezig Aanwezig Totaal Frequentie Afwezig 40% 61% 25% 39% 66% 100% Celpercentage Rijpercentage Kolompercentage 83% 49% Aanwezig 8% 26% 34% 24% 76% 100% 17% 51% Totaal 49% 51% 100% 100% 100% Gescreend maar ontbrekend antwoord op deze vragen = 255 *Door afronding kunnen de som van het percentage en het weergegeven cumulatief percentage verschillen. Op de volgende grafiek is te zien dat het gemiddelde tussen regio Geel bij geen of weinig depressieve klachten (score 0 of 1 op de depressieschaal) lager ligt dan het gemiddelde van andere regio s. Cliënten met een hoge score op de depressieschaal hebben in regio Geel echter gemiddeld meer cognitieve problemen dan cliënten met score twee op de depressieschaal uit de andere gescreende regio s. De algemene trend in de data van zowel regio Geel als de andere afdelingen komt overeen met de literatuur: meer cognitieve problemen gaan samen met meer depressieve klachten. 16

17 Grafiek 5: Gemiddelde score op schaal voor cognitieve problemen volgens score op de depressieschaal BESLUIT Er zijn, gezien de screening nog niet werd afgerond, geen veralgemeende conclusies mogelijk over de aan- of afwezigheid van depressieve klachten en cognitieve problemen bij thuiszorggebruikers in regio Geel. De resultaten bevestigen wel dat zowel depressieve klachten als cognitieve problemen belangrijke aandoeningen zijn bij oudere gebruikers van thuiszorg. Immers, meer dan de helft (60 %) van de bevraagde personen heeft depressieve klachten en/of cognitieve problemen. Voor de thuiszorgorganisaties is het dus zeker interessant om hun personeel te stimuleren vormingen te volgen betreffende het herkennen van symptomen of over de aanpak en omgang met ouderen met depressieve klachten en/of cognitieve problemen. De Vlaamse Ouderen Zorg Studie zal op termijn ook een breder inzicht bieden in de zorgtrajecten van personen met depressieve gevoelens en/of cognitieve problemen. Ze wil speciale aandacht geven aan de invloed van persoonlijke kenmerken, kenmerken van de mantelzorger en vooral ook kenmerken van de regio waar de oudere verblijft op het zorgtraject. 17

18 BIJLAGE 1: SCREENINGSINSTRUMENT 18

19 REFERENTIES Bayingana, K., Drieskens, S., & Tafforeau, J. (2002). Depressie. Stand van zaken in België (Rep. No. D/2002/2505/20). Brussel: Dienst Epidemiologie Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid. Lobo, A., Launer, L. J., Fratiglioni, L., Andersen, K., Di Carlo, A., Breteler, M. et al. (2000). Prevalence of dementia and major subtypes in Europe: A collaborative study of population-based cohorts. Neurology, 54, S4-S9. Vanden Boer, L. & Pauwels, K. (2004). Het subjectief welbevinden. In T. Jacobs, L. Vanderleyden, & L. Vanden Boer (Eds.), Op latere leeftijd. De leefsituatie Van 55- plussers in Vlaanderen (pp ). Brussel: CBGS. 19