GEZONDHEIDSENQUETE 2013

Transcriptie

1 GEZONDHEIDSENQUETE 2013 RAPPORT 5: PREVENTIE VAN DE ONDERZOEKSRESULTATEN

2 Stefaan Demarest, Rana Charafeddine (ed.) Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance J. Wytsmanstraat 14 B-1050 Brussel stefaan.demarest@wiv-isp.be Depotnummer: D/2015/2505/26 Intern referentienummer PHS Report

3 GEZONDHEIDSENQUÊTE 2013 RAPPORT 5: PREVENTIE VAN DE ONDERZOEKSRESULTATEN

4

5 INHOUDSTAFEL Inleiding...5 Methodologische verantwoording...5 Kankerscreening...7 Vaccinatie...10 Medische preventie van hart- en vaatziekten en diabetes Kennis en houding t.a.v. HIV/aids

6 De opdrachtgevers van de Gezondheidsenquête: Maggie De Block Minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid (Federale Overheid) Jo Vandeurzen Vlaams Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin (Vlaamse Gemeenschap) Guy Van Hengel Minister van de Brusselse Hoofdstedelijke Regering (Brussels Hoofdstedelijk Gewest) Didier Gosuin Ministre du Gouvernement de la Région de Bruxelles-Capitale (Brussels Hoofdstedelijk Gewest) Joëlle Milquet Vice-Présidente et Ministre de l Education, de la Culture et de l Enfance (Franse Gemeenschap) Cécile Jodogne Ministre de la Fonction publique et de la Politique de la Santé, Commission communautaire française (Brussels Hoofdstedelijk Gewest) Maxime Prévot Vice-Président et Ministre des Travaux publics, de la Santé, de l Action sociale et du Patrimoine (Waals Gewest) Antonios Antoniadis Minister für Familie, Gesundheit und Soziales (Duitstalige gemeenschap) De Gezondheidsenquête 2013 werd uitgevoerd door de Operationele Directie Volksgezondheid en surveillance (WIV-ISP) in samenwerking met de Algemene Directie Statistiek (FOD Economische Zaken). Onderzoeksteam WIV-ISP (in alfabetische volgorde) Rana Charafeddine Stefaan Demarest Sabine Drieskens Lydia Gisle Jean Tafforeau Johan Van der Heyden 4 Veldwerkorganisatie AD Statistiek Sandrine de Waleffe Erik Meersseman Administratieve ondersteuning Els Delporte Tadek Krzywania Marie-Joëlle Robberechts Monique Schoonenburg

7 INLEIDING De ministers bevoegd voor volksgezondheid op federaal, regionaal en gemeenschapsniveau hebben beslist om in 2013 een vijfde Gezondheidsenquête te organiseren met als doel hun beleid beter te oriënteren. Met het oog op het behoud van een coherente aanpak en vanwege het schaalvoordeel werd beslist deze enquête door één enkel instituut te laten uitvoeren. Deze opdracht werd toevertrouwd aan het Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid (WIV-ISP). Deze enquête richtte zich tot alle officieel geregistreerde inwoners van het land, zonder enige leeftijdsbeperking. Voor het verzamelen van de gezondheidsgegevens werden huishoudens gecontacteerd, waarvan (57%) deelnamen. In totaal werden personen aan huis bevraagd: personen in het Vlaams Gewest, personen in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest en in het Waals Gewest. Door het gebruik van wegingstechnieken kunnen representatieve resultaten bekomen worden voor het geheel van het land en voor elk van de gewesten. METHODOLOGISCHE VERANTWOORDING Hoewel in België al heel wat gezondheidsinformatie beschikbaar is, biedt een gezondheidsenquête een belangrijke meerwaarde omwille van de volgende redenen: een gezondheidsenquête geeft een globaal overzicht van de gezondheidstoestand van de totale bevolking, en wel vanuit het standpunt van de personen zelf; er wordt informatie verzameld over de gezondheid en leefstijl van de gehele bevolking, ook van die personen die zelden of nooit een beroep doen op gezondheidsdiensten; een gezondheidsenquête biedt de mogelijkheid om een verband te leggen tussen heel wat gezondheidsgerelateerde factoren; de periodieke herhaling van de enquête laat toe om evoluties te volgen in de tijd. De resultaten van de Gezondheidsenquête moeten in een specifiek kader geplaatst en geïnterpreteerd worden: In de eerste plaats is er altijd een subjectief element aanwezig: het gaat over wat de ondervraagde personen vermelden. Voorts moet er op gewezen worden dat de extrapolatie van de resultaten van de onderzochte steekproef naar de totale bevolking aan een zekere foutmarge onderhevig is, niet alleen omdat de steekproef nooit 100% representatief kan zijn, maar ook om louter statistische redenen. Het is dan ook belangrijk om te benadrukken dat de resultaten die in dit rapport vermeld worden, schattingen zijn die enigszins kunnen verschillen van de cijfers die men zou bekomen indien men de totale bevolking zou hebben ondervraagd. Die verschillen zijn groter naarmate het aantal personen waarop de resultaten van toepassing zijn, kleiner is. 5 In de Gezondheidsenquête 2013 werden personen via een gestructureerd interview aan huis bevraagd. Deze personen werden willekeurig gekozen uit alle inwoners van België. De resultaten geven een representatief beeld van het gebruik van gezondheids- en welzijndiensten door de bevolking. Alle personen ingeschreven in het Rijksregister kwamen voor bevraging in aanmerking, met uitzondering van personen die verbleven in: een instelling, behalve personen verblijvend in rusthuizen en rust- en verzorgingstehuizen (deze maakten expliciet wel deel uit van het steekproefkader); een religieuze gemeenschap van meer dan 8 personen; een gevangenis.

8 Er werd getracht om het demografische profiel van de steekproef zo nauwkeurig mogelijk te laten aansluiten aan dat van de totale bevolking. De vertrekbasis was een toevallige selectie van huishoudens uit het Rijksregister, per gewest, per provincie en per gemeente (systematische steekproef). Per gewest stond het aantal geselecteerde personen in iedere provincie in verhouding tot het aantal inwoners. De basissteekproef bestond uit 3500 interviews in het Vlaams Gewest, 3500 in het Waalse Gewest en 3000 in het Brusselse Gewest. Op vraag van de provincie Luxemburg dienden bijkomend 600 personen woonachtig in de provincie Luxemburg bevraagd te worden bevraagd, zodat in totaal personen dienden bevraagd te worden in het Waals Gewest ( ). Binnen elke provincie werden de steden of gemeenten geselecteerd waar de interviews zouden worden uitgevoerd en dit op zo n wijze dat telkens zowel grote steden als middelgrote of kleine gemeenten in deze selectie werden opgenomen. In elke geselecteerde stad of gemeente werden minstens 50 mensen ondervraagd. Om dit aantal te bereiken werd een beperkt aantal huishoudens geselecteerd, waarbij telkens maximaal 4 personen per huishouden geïnterviewd werden. De referentiepersoon van het huishouden en indien van toepassing de partner moesten echter steeds bevraagd worden. Uiteindelijk leidde de gehanteerde steekproefmethodologie tot gerealiseerde interviews in het Vlaams Gewest, interviews in het Brussels Gewest en interviews in het Waals Gewest. Om tot representatieve resultaten te komen voor het land en elk van de gewesten werd aan elk individu dat deelnam aan de enquête een gewicht toegekend in functie van de selectiekans binnen het huishouden, de gemeente, de provincie, het gewest en het trimester waarin het interview uitgevoerd werd. Ondanks de doelstelling om de samenstelling van de steekproef zo goed mogelijk te laten overeenkomen met de samenstelling van de bevolking in België, was het uiteraard onmogelijk om een volledig representatieve steekgroep te selecteren. Mensen die bijvoorbeeld niet ingeschreven waren in het Rijksregister kwamen sowieso niet voor selectie in aanmerking. Sommige huishoudens konden niet gecontacteerd worden. Deelname aan de enquête was ook niet verplicht. Van alle huishoudens met wie de enquêteur effectief een contact had, stemde 57% in met deelname aan de enquête. 6 De overige 43% weigerde deel te nemen; dit om zeer diverse redenen (vooral desinteresse en/of een gebrek aan tijd). Om een vertekening van de resultaten als gevolg van dergelijke weigeringen op te vangen, werden voor alle geselecteerde huishoudens vervanghuishoudens (woonachtig in dezelfde gemeente, met eenzelfde aantal gezinsleden, en dezelfde leeftijd van de referentiepersoon als het oorspronkelijk geselecteerde huishouden) voorzien. Als een huishouden niet gecontacteerd kon worden (ondanks meerdere pogingen) of weigerde aan de enquête deel te nemen, werd een vervanghuishouden ingeschakeld. Voor de Gezondheidsenquête werd gebruik gemaakt van drie soorten vragenlijsten. De eerste vragenlijst ging over het huishouden (en had betrekking op de grootte en samenstelling van het huishouden, het inkomen, de uitgaven voor gezondheidszorgen, omgevingsfactoren, ) en werd in regel voorgelegd aan de referentiepersoon of zijn/haar partner. Een tweede vragenlijst, waarbij het accent lag op de gezondheidstoestand en de medische consumptie, moest beantwoord worden door elk van de geselecteerde personen in het huishouden. Als een geselecteerde persoon niet in staat was om zelf te antwoorden (bijvoorbeeld vanwege ziekte of langdurige afwezigheid) of jonger was dan 15 jaar antwoordde iemand anders in zijn of haar naam (meestal een ander lid van het huishouden). Voor beide vragenlijsten werd tijdens de Gezondheidsenquête 2013 voor het eerst de bevraging doorgevoerd met behulp van een computer (Computer Assisted Personal Interview of CAPI). Voor het invoeren van de gegevens werd een daartoe bestemd programma geschreven in Blaise. Gebruik van CAPI vergemakkelijkt het werk van de enquêteur, verkleint het risico op verlies van vragenlijsten en maakt het achteraf informatiseren van de resultaten overbodig. Ten slotte vulde elke deelnemer van 15 jaar en ouder ook een schriftelijke vragenlijst in met vragen die veeleer persoonlijk van aard waren (zoals vragen over de mentale gezondheid, het alcohol- en tabaksgebruik, ).

9 KANKERSCREENING KERNPUNTEN 76% van de vrouwen van 50 tot 69 jaar geeft aan in de afgelopen 2 jaar een mammografie te hebben laten uitvoeren. Zelfs buiten de doelgroep, is het aantal vrouwen dat in de afgelopen 2 jaar een mammografie heeft laten uitvoeren, hoog. Ondanks het nationaal programma voor vroegtijdige opsporing van borstkanker, blijven er in het domein van de vroegtijdige opsporing van borstkanker socio-economische ongelijkheden bestaan. 69% van de vrouwen van 20 tot 69 jaar geeft aan in de afgelopen 3 jaar een baarmoederhalsuitstrijkje te hebben laten afnemen. Voor wat betreft de vroegtijdige opsporing van dikkedarmkanker, bij 16% van de bevolking tussen 50 en 74 jaar werd in de afgelopen twee jaar een test uitgevoerd om occult bloed in de stoelgang op te sporen en bij 24% werd in de afgelopen tien jaar een colonoscopie uitgevoerd. Borstkanker Studies hebben de doeltreffendheid van vroegtijdige opsporing van borstkanker door mammografie aangetoond, meer bepaald bij het terugdringen van de mortaliteit bij vrouwen tussen 50 en 69 jaar. In België bestaat er dan ook een nationaal programma voor vroegtijdige opsporing van borstkanker. Eind 2000 werd hieromtrent een interministerieel protocolakkoord afgesloten. In België geeft 76% van de vrouwen van 50 tot 69 jaar aan een mammografie te hebben laten uitvoeren in de twee jaar voorafgaand aan het interview. Zelfs buiten deze groep zijn de percentages hoog, met name 43% bij vrouwen van jaar en 37% bij vrouwen van jaar. Dit duidt er op dat een mammografie niets steeds wordt uitgevoerd volgens de aanbevelingen, althans niet als het gaat om de vroegtijdige opsporing ervan. Niettegenstaande er een nationaal programma bestaat, blijven er in België belangrijke socio-economische verschillen bestaan in het domein van vroegtijdige opsporing van borstkanker: bij hoger opgeleiden liggen de percentages hoger. Het nationaal programma er dus niet in geslaagd is om de socio-economische verschillen in dit domein te doen verminderen. 7 Tijdens de periode is het percentage vrouwen van 50 tot 69 jaar dat aangeeft een mammografie te hebben laten uitvoeren in de afgelopen twee jaar zeer duidelijk gestegen: van 49% in 1997, over 59% in 2001 tot 71% in Daarna is de toename minder uitgesproken: van 73% in 2008 tot 76% in Het percentage vrouwen van 50 tot 69 jaar dat de afgelopen twee jaar een mammografie liet uitvoeren, is hoger in het Vlaams Gewest (78%) dan in het Waals Gewest (71%). In het Waals Gewest blijkt dit percentage bovendien te dalen tussen 2008 (77%) en 2013 (71%) (Figuur 1). De belangrijkste factor die vrouwen er toe aanzet om een mammografie te laten uitvoeren is het advies van de gynaecoloog, vooral dan in het Waals en Brussels Gewest. De rol van de huisarts is meer uitgesproken bij vrouwen met een lage opleiding. Dit is vooral het geval in het Waals Gewest.

10 Figuur 1 Percentage vrouwen van 50 tot 69 jaar dat aangeeft in de afgelopen twee jaar een mammografie te hebben laten uitvoeren, per gewest en per jaar, Gezondheidsenquête, België, Baarmoederhalskanker Baarmoederhalskanker is de vijfde belangrijkste kanker bij vrouwen voor wat betreft de mortaliteit. Voor deze kanker is er geen nationaal screeningsprogramma, maar in 2013 heeft de Vlaamse Gemeenschap wel beslist om vrouwen van 25 tot 64 jaar uit te nodigen om deel te nemen aan een vroegtijdige opsporing van baarmoederhalskanker. 69% van de vrouwen van 20 tot 69 jaar heeft een baarmoederhalsuitstrijkje laten uitvoeren in de afgelopen drie jaar. De verdeling van het tijdstip waarop het laatste uitstrijkje werd afgenomen duidt op een zekere vorm van over screening : bij de helft van de vrouwen die een uitstrijkje lieten uitvoeren in de afgelopen 3 jaar werd het laatste uitstrijkje afgenomen in de afgelopen 12 maanden. Bovendien stellen we ook socio-economische ongelijkheden vast. Bij laag opgeleide vrouwen bedraagt het percentage vrouwen dat in de afgelopen drie jaar een uitstrijkje liet uitvoeren 47%, terwijl dit bij de hoogst opgeleiden 76% is. 8 Het percentage vrouwen dat in de afgelopen drie jaar een uitstrijkje liet uitvoeren, varieert nauwelijks over de tijd. In 1997 en 2001 ging het om 65% van de vrouwen, in 2004 om 68%, in 2008 om 67% en in 2013 om 69%. Dit percentage vertoont wel regionale verschillen. In het Waals Gewest (73%) en het Brussels Gewest (72%) is dit hoger dan in het Vlaams Gewest (66%). De evolutie over de tijd is sterk verschillend tussen de gewesten. Een significante toename van het aantal vrouwen met een baarmoederhalsuitstrijkje in de afgelopen drie jaar wordt geobserveerd in het Brussels Gewest tot 2004 en in het Waals Gewest tot 2008, met daarna een stabilisering. In het Vlaams Gewest is er eerder een daling vast te stellen, maar deze is niet significant. Het is vooral de gynaecoloog die een in rol speelt bij het aanmoedigen van vrouwen om een uitstrijkje te laten uitvoeren. Hier observeert men een belangrijk verschil tussen de gewesten, waarbij de rol van de gynaecoloog veel groter is in het Brussels en het Waals Gewest en de rol van de huisarts belangrijker is in het Vlaams Gewest.

11 Dikkedarmkanker Dikkedarmkanker behoort tot de meest frequent voorkomende kankers in België, zowel bij mannen als bij vrouwen. Programma s om te screenen naar dikkedarmkanker werden opgestart in 2009 in de Franse Gemeenschap en in 2013 in de Vlaamse Gemeenschap. In verband met dikkedarmkanker liet 16% van de bevolking in België van 50 tot 74 jaar een fecaal occult bloedtest (FOBT) uitvoeren in de afgelopen twee jaar, en 24% had een colonoscopie in de afgelopen tien jaar. Wanneer men beide technieken combineert, blijkt dat het totaal aantal personen dat zich in deze leeftijdsgroep laat screenen voor dikkedarmkanker 34% bedraagt. Het percentage personen bij wie een FOBT werd uitgevoerd, varieert niet in belangrijke mate in functie van het opleidingsniveau. Dit is daarentegen wel het geval voor wat betreft de colonoscopie, die uitgevoerd werd bij 17% van bevolking van 50 tot 74 jaar met een laag opleidingsniveau, tegenover 28% van diegenen met een hoog opleidingsniveau. Dergelijke verschillen worden echter niet waargenomen in het Vlaams Gewest. Het percentage van de bevolking van 50 tot 74 jaar bij wie een FOBT werd uitgevoerd in de afgelopen twee jaar, is in 2013 hoger dan in 2008, toen dit voor het eerste maal gemeten werd in de Gezondheidsenquête: Het betreft 16% tegenover 9% in Colonoscopie kwam in 2013 voor het eerst aan bod in de Gezondheidsenquête. In het Brussels gewest (36%) wordt een hoger percentage in de bevolking van 50 tot 74 jaar gevonden bij wie een colonoscopie werd uitgevoerd dan in de andere twee gewesten (23%). Wanneer beide onderzoeken samen bekeken worden, bedraagt het percentage waarbij een onderzoek voor het opsporen van dikkedarmkanker gebeurde, 33% in het Vlaams en Waals Gewest tegenover 48% in het Brussels Gewest. Tabel 1 Evolutie indicatoren kankerscreening Percentage vrouwen (van 50 tot 69 jaar) dat aangeeft in de afgelopen twee jaar een mammografie te hebben laten uitvoeren Percentage vrouwen (van 20 tot 69 jaar) dat aangeeft in de afgelopen drie jaar een baarmoederhalsuitstrijkje te hebben laten afnemen. Percentage van de bevolking (van 50 tot 74 jaar) dat aangeeft dat bij hen in de afgelopen twee jaar een test werd uitgevoerd om occult bloed in de stoelgang op te sporen Percentage van de bevolking (van 50 tot 74 jaar) dat aangeeft dat bij hen in de afgelopen tien jaar een colonoscopie werd uitgevoerd 49,2 58,9 71,0 72,7 75,5 64,9 65,4 67,8 67,5 68,7 8,9 16,5 24,3 9 Bron: Gezondheidsenquête, België, 1997, 2001, 2004, 2008, 2013

12 VACCINATIE KERNPUNTEN 44% van de risicopopulatie werd in het afgelopen griepseizoen tegen griep gevaccineerd. 8% van de risicopopulatie werd in de afgelopen 5 jaar gevaccineerd tegen pneumokokken. De vaccinatiegraad tegen humaan papillomavirus bedraagt 23% bij meisjes tussen 10 en 14 jaar en 50% bij jonge vrouwen van 15 tot 19 jaar. De vaccinatiegraad tegen griep, pneumokokken en humaan papillomavirus is in het algemeen beter in het Vlaams Gewest dan in de andere twee gewesten. In België wordt de vaccinatiegraad bij kinderen al via verschillende methodes en op regelmatige wijze gemeten. Voor de volwassenen is er echter zeer weinig informatie over de vaccinatiegraad aanwezig: zij vormen dan ook de voornaamste doelgroep van de module rond vaccinatie in de Gezondheidsenquête. De vaccinaties die aan bod komen in 2013 betreffen influenza (griep), pneumokokken en humaan papillomavirus. De doelgroep voor vaccinatie tegen griep en pneumokokken bestaat de personen van 65 jaar en ouder, maar ook uit volwassenen met één of meer specifieke chronische ziekten, onafgezien van hun leeftijd. Griepvaccinatie In België geeft 35% van de bevolking van 15 jaar en ouder aan ooit tegen griep gevaccineerd te zijn. Voor 24% was dit het geval in de afgelopen 12 maanden. Deze indicatoren laten toe om na te gaan in welke mate het vaccinatieprogramma actief is op het niveau van de bevolking. 44% van de doelgroep werd in het afgelopen vaccinatieseizoen gevaccineerd tegen griep. Het betreft dus het percentage personen dat effectief beschermd is tegen griep via het meest recent aangepaste griepvaccin dat beschikbaar is. De vaccinatiegraad is dus niet optimaal, vooral niet bij jonge volwassenen (jonger dan 55 jaar). In deze groep is minder dan 20% van de risicopersonen gevaccineerd. Sinds 2008 is de tendens dat het percentage risicopersonen dat gevaccineerd werd, naar beneden toe afbuigt (Figuur 2). Het lijkt er dus op dat de limieten van het vaccinatieprogramma bereikt zijn. De resultaten zijn echter beter in het Vlaams Gewest dan in de andere twee gewesten. 10

13 Figuur 2 Percentage van de doelgroep dat gevaccineerd werd tegen griep in het afgelopen vaccinatieseizoen, per gewest en per jaar, Gezondheidsenquête, Vaccinatie tegen pneumokokken Van de 65-plussers is slechts 10% in de afgelopen vijf jaar gevaccineerd tegen pneumokokken. Ter vergelijking, in 2013 was de vaccinatiegraad bij 65-plussers in de Verenigde Staten 60%; in Canada was deze 38% in In België is 8% van de doelgroep in de afgelopen vijf jaar gevaccineerd tegen pneumokokken. Zoals dit het geval was voor griep, zijn ook hier de kwetsbare personen in de jongere leeftijdsgroepen minder beschermd, maar ook bij 65-plussers is de vaccinatiegraad zeer laag. Sinds 2004 is de vaccinatiegraad voor pneumokokken niet verbeterd. Integendeel, tussen 2008 en 2013 lijkt deze eerder te zijn gedaald, meer bepaald in het Waals Gewest. Dit wijst er op dat deze vaccinatie nog niet is ingeburgerd, zowel bij de gezondheidsbeoefenaars als bij de bevolking. Ook blijkt de vaccinatiegraad hoger te zijn in het Vlaams Gewest dan in de andere twee gewesten. Vaccinatie tegen het humaan papillomavirus In België geeft 18% van de vrouwen tussen 10 en 44 jaar aan ooit gevaccineerd te zijn geweest tegen het humaan papillomavirus. Bij jarigen is de vaccinatiegraad 23%; bij jarigen is dit 50%, om daarna terug te dalen tot 38% bij de jarigen. 11 Het cijfer bij jonge vrouwen van jaar (50% in de huidige enquête) komt overeen met de cohorte Ter vergelijking; de vaccinatiegraad in 2013 voor de cohorte van 1998 was in Nederland 58% en in het Verenigd Koninkrijk 76%. De vaccinatiegraad is lager (11%) bij vrouwen met een diploma lager secundair en vrouwen die wonen in een stedelijke omgeving (13%). Het percentage vrouwen van 10 tot 44 jaar dat aangeeft ooit gevaccineerd te zijn geweest tegen humaan papillomavirus is hoger in het Vlaams Gewest (24%) dan in het Brussels en Waals Gewest (10 en 11%).

14 Tabel 2 Evolutie indicatoren vaccinatie Percentage van de doelpopulatie dat in het afgelopen seizoen tegen griep werd gevaccineerd Percentage van de doelpopulatie dat in de afgelopen vijf jaar tegen pneumokokken werd gevaccineerd Percentage meisjes (van 10 tot 14 jaar) dat minstens eenmaal werd gevaccineerd tegen het humaan papillomavirus. Percentage jonge vrouwen (van 15 tot 19 jaar) dat minstens eenmaal werd gevaccineerd tegen het humaan papillomavirus 32,1 40,1 47,1 45,0 43,7 12,6 11,0 8,5 23,5 49,9 Bron: Gezondheidsenquête, België, 1997, 2001, 2004, 2008, 2013 MEDISCHE PREVENTIE VAN HART- EN VAATZIEKTEN EN DIABETES KERNPUNTEN 12 Bij 91% van de bevolking van 15 jaar en ouder werd de bloeddruk in de afgelopen vijf jaar door een gezondheidswerker gemeten. Bij 73% van de bevolking van 15 jaar en ouder werd het cholesterolgehalte in hun bloed in de afgelopen vijf jaar door een gezondheidswerker gemeten. Bij 68% van de bevolking van 15 jaar en ouder werd het bloedsuikergehalte in de afgelopen drie jaar door een gezondheidswerker gemeten. Alhoewel ook in vorige gezondheidsenquêtes gepeild werd naar medische preventie van hart- en vaatziekten en diabetes, zijn de resultaten voor de gezondheidsenquête 2013 niet vergelijkbaar met deze bekomen in vorige enquêtes. In de gezondheidsenquête 2013 werd enkel gepeild naar het meten van bloeddruk, het cholesterolgehalte en het bloedsuikergehalte door gezondheidswerkers, terwijl in vorige enquêtes deze meting door om het even wie, ook door de betrokkene zelf, kon worden uitgevoerd. Er wordt nagegaan in welke mate de aanbevelingen aangaande medische preventie van hart-en vaatziekten en diabetes een controle van de bloeddruk en van het cholesterolgehalte in het bloed om de vijf jaar en een controle van het bloedsuikergehalte om de drie jaar worden gevolgd. In België geeft 91% van de bevolking van 15 jaar en ouder aan dat hun bloeddruk in de afgelopen vijf jaar door een gezondheidswerker werd gemeten: bij 1% van de bevolking is dit langer dan vijf jaar geleden. Bij 8% van de bevolking hoofdzakelijk jongeren werd de bloeddruk nog nooit door een gezondheidswerker gemeten. 73% van de bevolking van 15 jaar en ouder geeft aan dat het cholesterolgehalte in hun bloed in de afgelopen vijf jaar door een gezondheidswerker werd gemeten: bij 1% van de bevolking werd het cholesterolgehalte in het bloed langer dan vijf jaar gelden gemeten. Bij 26% van de bevolking hoofdzakelijk jongeren werd het cholesterolgehalte in het bloed nog nooit door een gezondheidswerker gemeten. Significant meer vrouwen (76%) dan mannen (70%) geeft aan dat cholesterolgehalte in hun bloed in de afgelopen vijf jaar gemeten, een feit dat ongetwijfeld te maken heeft met controles tijdens de zwangerschap.

15 68% van de bevolking van 15 jaar en ouder geeft aan dat een gezondheidswerker in de afgelopen drie jaar het bloedsuikergehalte heeft gemeten: bij 4% van de bevolking werd het bloedsuikergehalte langer dan drie jaar geleden gemeten. Bij 28% van de bevolking hoofdzakelijk jongeren werd het bloedsuikergehalte nog nooit door een gezondheidswerker gemeten. Ook hier ligt het percentage significant hoger bij vrouwen (72%) dan bij mannen (64%), een verschil dat verklaard kan worden door de relatief hogere percentages op bloedsuikergehalte gescreende vrouwen in de leeftijdsgroep van jaar (wellicht te maken met controles tijdens de zwangerschap). Het percentage mensen dat de bloeddruk, de cholesterol en het bloedsuikergehalte heeft laten controleren, neemt toe met de leeftijd. Zo stijgt bv. het percentage personen bij wie het bloedsuikergehalte in de afgelopen drie jaar werd gemeten met de leeftijd van 31% in de leeftijdsgroep van jaar tot 55% in de leeftijdsgroep van jaar en tot 90% bij de 75-plussers (Figuur 3). Figuur 3 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) waarvan in de afgelopen drie jaar het bloedsuikergehalte door een gezondheidswerker werd gemeten, volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, 2013 Tabel 3 Evolutie indicatoren medische preventie van hart- en vaatziekten en diabetis Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) waarvan de bloeddruk in de afgelopen 5 jaar werd gemeten (*) 90,7 het cholesterolgehalte in de afgelopen 5 jaar werd gemeten (*) 72,6 het bloedsuikergehalte in de afgelopen 3 jaar werd gemeten (*) 68,0 Bron: Gezondheidsenquêtes, België, 2013 (*) het betreft hier uitsluitend metingen uitgevoerd door een gezondheidswerker

16 KENNIS EN HOUDING T.A.V. HIV/AIDS KERNPUNTEN In de bevolking van 15 jaar en ouder bestaan er nog steeds foute percepties over de overdracht van HIV/aids: 63% van de bevolking heeft hierover ten minste één foute perceptie. Personen van 15 jaar en ouder zijn over het algemeen goed op de hoogte over de veilige methoden om zich tegen HIV/aids te beschermen. Alarmerend is echter dat ze niet goed inschatten welke strategieën onveilig zijn om zich tegen HIV te beschermen. Slechts 48% van de bevolking schat de ernst en de ongeneeslijkheid van HIV/aids correct in. 6% van de bevolking van 15 jaar en ouder geeft aan in de 12 maanden voorafgaand aan de enquête een HIV-test te hebben laten uitvoeren. Een volgehouden sensibilisering rond HIV/aids is nodig voor twee bevolkingsgroepen: jongeren en laagopgeleiden. Inwoners van het Vlaams Gewest hebben een minder goede kennis over HIV/aids. 14 Deze module heeft als doel de evolutie op te volgen van de kennis die de bevolking in België heeft met betrekking tot HIV/aids. Het opvolgen van deze kennis in verband met de overdracht van en de bescherming tegen HIV is essentieel voor de planning en opvolging van preventieprogramma s. Het laat tevens toe die groepen in de samenleving te omschrijven waarvoor deze programma s nog meer versterkt moeten worden. Dit is belangrijk, niet alleen voor de preventie van deze ziekte, maar ook omdat de houding ten aanzien van seropositieve personen nauw verbonden is met de kennis over de ziekte. Gevoelens als angst en onzekerheid die aanleiding kunnen zijn voor discriminatie, worden gevoed door een foute kennis over de overdracht van het virus en over een adequate bescherming ertegen. De resultaten van de Gezondheidsenquête 2013 tonen aan dat er in België nog steeds foute percepties bestaan over de overdracht van HIV. 44% van de bevolking van 15 jaar en ouder denkt ten onrechte dat HIV in België kan overgedragen worden door bloed te geven, 33% gelooft dat overdracht mogelijk is via een muggenbeet, 29% door een kus te geven op de mond en 22% door van iemands glas te drinken. Wanneer men deze 4 omstandigheden samenneemt, blijkt dat 63% van de bevolking minstens één foute perceptie heeft over de overdrachtswijzen van HIV. Slechts 37% van de bevolking antwoordt dus correct op de vier vragen. Globaal gezien is het percentage personen dat de overdrachtswijzen van HIV/ aids fout inschat in 2013 afgenomen t.o.v en 2004, maar gelijk gebleven t.o.v Enkel voor wat betreft de overdracht van HIV door het geven van bloed is het percentage personen dat dit op een foute manier inschat in 2013 (44%) gestegen t.o.v (38%). Respondenten zijn over het algemeen goed op de hoogte over de veilige methoden om zich tegen seksuele overdracht van HIV/aids te beschermen. Alarmerend is echter dat ze niet goed inschatten welke strategieën onveilig zijn om zich tegen HIV te beschermen. Slechts 48% van de bevolking weet dat het kiezen van een partner die gezond lijkt niet tegen HIV beschermt en 60% weet dat zich terugtrekken voor de ejaculatie geen bescherming biedt. In totaal geeft 43% van de bevolking correct aan dat deze twee methoden geen bescherming bieden tegen de overdracht van het virus. Dit percentage is in 2013 (43%) gedaald t.o.v. de vorige jaren (56% in 1997, 60% in 2004 en 46% in 2008). De daling t.o.v is vooral uitgesproken voor het percentage personen dat weet dat een gezonde partner kiezen niet beschermt tegen HIV (48% in 2013 tegenover 52% in 2008). 43% van de bevolking identificeert op een correcte manier de drie methoden die worden voorgesteld om zich tegen HIV/aids te beschermen. Dit laag percentage heeft te maken met het feit dat slechts 45% erkent dat het zich onthouden van seks met penetratie een correcte bescherming biedt tegen HIV.

17 Daarentegen identificeert 88% het gebruik van een condoom als een goede methode en 86% weet dat enkels seks hebben met een vaste, trouwe partner die geen HIV heeft een goede bescherming biedt. Het percentage personen dat op een correcte manier de methoden identificeert om zich tegen HIV/aids te beschermen is in 2013 gelijk gebleven t.o.v Wanneer men dit echter bekijkt per methode, blijkt dat het percentage personen dat weet dat enkel seks hebben met een vaste, trouwe partner beschermt tegen HIV lager is in 2013 (86%) dan in 2008 (90%). In de Gezondheidsenquête 2013 wordt ook nagegaan in welke mate de bevolking correct de ernst en ongeneeslijkheid van HIV/aids inschat. Dit gebeurt op basis van 4 stellingnames. De resultaten tonen aan dat 78% van de bevolking inderdaad meent dat HIV/aids een ernstige ziekte is, 60% weet dat de nieuwe behandelingen HIV/aids niet kunnen genezen, 60% weet dat er geen vaccin is tegen HIV/aids en 77% van mening is dat HIV/aids nog altijd een probleem is in België. Op basis van de 4 stellingnames samen blijkt dat 48% van de bevolking de ernst en ongeneeslijkheid van HIV/aids correct inschat. Dit percentage is tussen 2004 en 2013 stabiel gebleven. Wanneer elke stellingname afzonderlijk wordt bekeken, blijkt dat in 2013 (78%) significant minder personen denken dat HIV/aids een ernstige ziekte is dan in 2004 (83%). De percentages voor de andere stellingnames zijn in deze tijdsperiode stabiel gebleven. Tot slot werd ook nagegaan in welke mate gescreend wordt voor HIV/aids. In 2013 geeft 6% van de bevolking van 15 jaar en ouder aan in de 12 maanden voorafgaand aan de enquête een HIV-test te hebben laten uitvoeren. Van de personen bij wij deze test werd uitgevoerd, geeft 86% aan persoonlijk op de hoogte te zijn gebracht van de resultaten van de test. Het percentage van de bevolking dat een HIV-test liet uitvoeren, is tussen 2008 en 2013 stabiel gebleven. De studie van de verschillende indicatoren in functie van sociodemografische kenmerken laat toe om een aantal algemene tendensen vast te stellen. De kennis over HIV/aids hangt sterk samen met het opleidingsniveau. Foute percepties over de overdracht van HIV/aids nemen af naarmate het opleidingsniveau toeneemt, terwijl het percentage personen dat de methoden om zich te beschermen tegen HIV/aids correct inschat en de ernst en de ongeneeslijkheid van HIV/aids erkent, toeneemt met het opleidingsniveau (Figuur 4). De mate waarin in de afgelopen 12 maanden een HIV-test werd uitgevoerd, hangt echter niet samen met het opleidingsniveau. Figuur 4 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat foute percepties heeft over de overdracht van HIV/aids, volgens opleidingsniveau en foutief voorgestelde overdrachtswijze, Gezondheidsenquête, België,

18 Globaal gezien is de kennis over HIV/aids het best bij personen van middelbare leeftijd (Figuur 5). Voor sommige indicatoren (foute percepties, onveilige manieren om zich te beschermen) vinden we hogere percentages bij jongeren van jaar dan bij de oudere personen; voor andere (veilige manieren om zich te beschermen, juiste inschatting van de ernst en ongeneeslijkheid van HIV/aids) liggen de percentages lager bij jongeren dan bij oudere personen. Personen van middelbare leeftijd laten zich ook meer testen voor HIV dan de jongsten en de oudsten. Figuur 5 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat een uitgebreide en correcte* kennis heeft over HIV/aids, volgens geslacht en leeftijd, Gezondheidsenquête, België, * een condoom en een trouwe partner identificeren als veilige methoden om zich tegen HIV te beschermen + weten dat HIV niet kan worden overgedragen via een muggenbeet of het geven van bloed + weten dat een partner die gezond lijkt HIV-drager kan zijn Tenslotte blijken er voor de bestudeerde indicatoren ook belangrijke regionale verschillen te bestaan. De kennis over HIV/aids lijkt minder goed te zijn bij de inwoners van het Vlaams Gewest. Het percentage personen dat weet welke methoden onveilig zijn om zich tegen HIV-overdracht te beschermen lager in het Vlaams Gewest (37%) dan in het Brussels (52%) en Waals (52%) Gewest. Ook het percentage personen dat de ernst en ongeneeslijkheid van HIV/aids correct inschat, is lager in het Vlaams Gewest (45%) dan in het Brussels (52%) en Waals Gewest (53%). We noteren bovendien dat de daling over de tijd van het percentage personen dat op een correcte manier weet aan te geven welke beschermingsmethoden veilig en onveilig zijn in het Vlaams Gewest belangrijker is dan in de andere twee gewesten. In het Vlaams Gewest wordt minst vaak een HIV-test uitgevoerd: het betreft 4% van de 15-plussers. In het Waals Gewest is dit 7%; in het Brussels Gewest 13%. De resultaten van de Gezondheidsenquête 2013 tonen aan dat er nog veel inspanningen moeten geleverd worden om de kennis van HIV/aids in de bevolking bij te schaven. Preventie hieromtrent blijft belangrijk, want zelfs al is aids als gevolg van de antiretrovirale geneesmiddelen niet meer de belangrijkste doodsoorzaak bij geïnfecteerde personen, toch blijft het sterftecijfer in deze groep hoger dan in de algemene bevolking. Aids blijft dus een ernstige ziekte, maar ook een hyper-gestigmatiseerde ziekte, die een belangrijke sociale impact heeft op diegenen die er aan lijden. In een context van banalisering van deze ziekte en een lakser preventief gedrag, roepen de resultaten van de Gezondheidsenquête 2013 op tot een versterking van de sensibiliseringsstratigieën t.o.v. HIV/aids en van seksueel overdraagbare aandoeningen in het algemeen. Tabel 4 Evolutie indicatoren kennis en houding t.o.v. HIV/aids

19 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat gelooft dat HIV kan worden overgedragen door iemand op de mond te kussen 35,9 37,8 26,6 29,1 gelooft dat HIV kan worden overgedragen door een muggenbeet 36,2 31,4 33,1 gelooft dat HIV kan worden overgedragen door van iemands glas te drinken gelooft dat HIV kan worden overgedragen door momenteel in België bloed te geven foute percepties heeft over de manier waarop HIV kan worden overgedragen (op basis van de 4 hiervoor vermelde vragen) 23,7 24,7 22,4 38,4 43,9 63,0 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat weet dat partners kiezen die gezond lijken niet beschermt tegen seksuele overdracht van HIV/aids weet dat zich terugtrekken vóór de ejaculatie niet beschermt tegen HIV/aids correct 2 onveilige methoden herkent om zich tegen seksuele overdracht van HIV/aids te beschermen weet dat zich onthouden van seks met penetratie beschermt tegen seksuele overdracht van HIV/aids weet dat het gebruik van een condoom beschermt tegen seksuele overdracht van HIV/aids weet dat enkel seks hebben met een trouwe, niet besmette partner beschermt tegen HIV 62,5 65,4 51,6 47,7 65,8 70,0 62,5 59,9 55,6 60,0 46,4 42,9 46,0 45,4 87,9 87,8 90,5 85,8 correct 3 veilige methoden identificeert om zich tegen seksuele overdracht van HIV/aids te beschermen Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat een uitgebreide en correct kennis heeft van HIV/aids* Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat 44,1 42,6 29,3 22,3 denkt dat HIV/aids een ernstige ziekte is 82,8 77,9 weet dat de nieuwe behandelingen HIV/aids niet genezen 60,6 60,5 weet dat er geen doeltreffend vaccin bestaat tegen HIV/aids 62,9 59,9 denkt dat HIV/aids nog steeds een probleem is in België 79,4 77,0 17 de ernst en ongeneeslijkheid van HIV/aids correct inschat (op basis van de hiervoor vermelde vragen) 50,4 47,6 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder) dat getest werd op HIV in de afgelopen 12 maanden 4,8 5,6 ooit getest werd op HIV 23,4 26,5 Percentage van de bevolking (van 15 jaar en ouder), getest voor HIV in de afgelopen 12 maanden, dat het resultaat ontving van de test 87,4 86,5 Bron: Gezondheidsenquête, België, 1997, 2001, 2004, 2008, 2013 * een condoom en een trouwe partner identificeren als veilige methoden om zich tegen HIV te beschermen + weten dat HIV niet kan worden overgedragen via een muggenbeet of het geven van bloed + weten dat een partner die gezond lijkt HIV-drager kan zijn

20 INTERNET SITE Rapport Het uitgebreide rapport met de bespreking van de resultaten kan, samen met het samenvattende rapport, geraadpleegd worden op de website van de gezondheidsenquête op het volgende adres: HISIA, de interactieve website Onderzoekers en het publiek kunnen zelf bepaalde analyses uitvoeren via de interactieve website van de gezondheidsenquête op het volgende adres: Alle stappen die dienen gezet te worden om deze analyses te realiseren worden uiteengezet op deze site. Het gebruik van de interactieve website is zeer eenvoudig en werd opgemaakt voor leken in statistiek. De analyses die uitgevoerd kunnen worden, zijn vanzelfsprekend beperkt. Het gaat vooral om het berekenen van prevalenties, verdelingen of gemiddelden van een indicator in functie van twee of drie parameters (of achtergrondkenmerken). Er dient vermeld te worden dat de bekomen resultaten wel gewogen, maar niet voor leeftijd of geslacht gecorrigeerd zijn. 18

21

22 Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid OPERATIONELE DIRECTIE VOLKSGEZONDHEID EN SURVEILLANCE Juliette Wytsmanstraat Brussel België Verantwoordelijke uitgever: Dr. Johan Peeters Depotnummer: D/2015/2505/26